Znaczenie oceny kondycji krów mlecznych

22-lip-2009 09:15:02 Pomysł oceny kondycji krów metodą "Body condition scoring" (BCS) pochodzi z Ameryki Północnej i jest coraz powszechniej stosowany przez hodowców w Europie Zachodniej.

Regularne przeprowadzanie oceny kondycji krów (BCS) uchroni hodowcę przed problemami związanymi z płodnością i schorzeniami metabolicznymi. Kondycja zwierzęcia wskazuje jak duże są rezerwy ustrojowe zmagazynowane w organizmie zwierzęcia. Różnym wielkościom tych rezerw przyporządkowane są oceny w skali od 1 do 5.

Techniczna ocena kondycji polega na ocenie wzrokowej i poprzez ucisk dłonią tylnej części ciała i grzbietu krowy. Ocenę prowadzi się na stojącym zwierzęciu, przy dobrych warunkach świetlnych, podchodząc do krowy zawsze z prawej strony. Szczegółowo ocenia się stopień umięśnienia i otłuszczenia zwierzęcia w ośmiu miejscach:
wyrostki kolczyste kręgów lędźwiowych,
linia poprowadzona między wyrostkami kolczystymi, a wyrostkami poprzecznymi kręgów lędźwiowych,
zakończenie krawędzi wyrostków poprzecznych,
przejście wyrostków poprzecznych w dół głodowy,
guzy biodrowe i kulszowe,
płaszczyzna między guzem biodrowym, a kulszowym,
płaszczyzna między dwoma guzami biodrowymi,
okolice okołoodbytowe.
Średnia z ośmiu punktów stanowi ocenę kondycji krowy w skali od 1 do 5 punktów (BCS), która przedstawia się następująco:
krowa bardzo chuda.
krowa chuda, ale kości grzbietu nie sterczą i są nieco pokryte mięśniami.
krowa w średniej kondycji, guzy kulszowe i biodrowe są zaokrąglone i miękkie w dotyku.
krowa gruba i okrągła, pojedyncze kręgi wyczuwalne tylko przy silnym ucisku.
krowa bardzo otłuszczona, przy nasadzie ogona wyraźne fałdy, a dół podogonowy wypełniony tłuszczem.
Ocenę każdej krowy powinno przeprowadzić się kilka razy w ciągu laktacji:
kilka dni przed i po wycieleniu,
po pierwszym i drugim miesiącu od wycielenia,
w połowie laktacji,
na dwa miesiące przed zasuszeniem,
w momencie zasuszenia.
Optymalna kondycja krów w różnych fazach laktacji:
Faza fizjologiczna Punktacja BCS
Przed wycieleniem 3,5
Miesiąc po wycieleniu 2,5 - 3,0
Środek laktacji 3,0
Koniec laktacji 3,0 - 3,5
Początek zasuszenia 3,0 - 3,5

Okres zasuszenia
Zaleca się, aby krowy w okresie zasuszenia ani nie poprawiały, ani nie obniżały kondycji. Zdarza się jednak, że krowy wysokowydajne oraz krowy pierwiastki rozpoczynające okres zasuszenia mają słabą kondycję. Należy wówczas w początkowym okresie zasuszenia odbudować rezerwy tłuszczowe ich ciała do 3,5 punktów BCS. Z kolei krowy o przeciętnej wydajności, żywione dużymi ilościami pasz węglowodanowych mogą być pod koniec laktacji zbyt otłuszczone. W takich przypadkach należy stosować żywienie ekstensywne, oparte na paszach o dużej zawartości włókna surowego, jednak tylko przez pierwsze 2 tygodnie okresu zasuszenia. Krowa otłuszczona ma problemy z wycieleniem i jest potencjalną kandydatką do wystąpienia u niej ketozy po porodzie. Sztuki, które w okresie zasuszenia osiągają bardzo dobrą kondycję mają z reguły wydłużoną ciążę o kilkanaście dni, co prowadzi do zwiększenia masy płodu i jest przyczyną ciężkiego porodu. Ponadto trzeba się liczyć z obniżeniem wydajności mlecznej i problemami z płodnością. Okres zasuszenia powinien polegać głównie na przygotowaniu przewodu pokarmowego i metabolizmu krowy do laktacji. Wbrew pozorom nie jest to okres do regulowania kondycji, która powinna być ustalona przed zasuszeniem. Począwszy od 3 tygodnia przed porodem należy stopniowo zwiększać dawkę tak, aby w ostatnim tygodniu wprowadzić pasze, które będą stosowane w żywieniu w pierwszym okresie laktacji. Dotyczy to w głównej mierze pasz wysokoenergetycznych. Głównie paszę treściwą należy wprowadzać stopniowo, poczynając od 1 kg na 3 tygodnie przed porodem, do 3-4 kg w ostatnim tygodniu.

Początek laktacji
Optymalna kondycja krów przy wycieleniu powinna wynosić 3,5 punkta. Pozwala to na osiągnięcie wysokiej wydajności podczas laktacji oraz minimalizuje ryzyko wystąpienia schorzeń metabolicznych. Po pierwszym miesiącu laktacji dopuszczalne jest obniżenie kondycji do 3, a nawet do 2,5 punkta BCS. Jest to spowodowane tym, że ilość energii zawartej w mleku znacznie przewyższa energię pobraną z paszy. Obniżenie się kondycji do 90 dnia laktacji nie powinno przekraczać 1 punktu, w przeciwnym razie występują zaburzenia płodności. Krowa rasy hf, bez ujemnych następstw zdrowotnych może stracić w tym czasie nawet 40 - 70 kg masy ciała. Bilansowanie dawki powinno zmierzać do zwiększenia pobrania suchej masy. Należy stosować pasze o wysokiej wartości pokarmowej, bogate w energię, białko, witaminy i składniki mineralne.

Środek laktacji
Krowy mleczne po szczycie laktacji powinny utrzymywać kondycję na poziomie około 3 punktów BCS, co oznacza, że nie doszło do wyczerpania rezerw tłuszczowych. Jednak w przypadku spadku kondycji do 2,0-2,5 punkta, należy zdecydowanie zwiększyć ilość energii. W tym okresie zdolność pobrania paszy jest większa niż osiągana wydajność. Dzięki temu odbudowanie rezerw ciała powinno nastąpić w ciągu 2 miesięcy.

Prawidłowa kondycja krowy w szczycie laktacji - 3 pkt BCS

Końcówka laktacji
W tym okresie głównym celem żywienia jest pełne odzyskanie rezerw tłuszczowych, a kondycja krowy powinna osiągnąć wartość 3,5 punktu BCS. Należy jednak bardzo uważać, by nie dopuścić do nadmiernego otłuszczenia zwierzęcia. W tej fazie laktacji krowy bardzo łatwo przekształcają energię paszy na tkankę tłuszczową.

Krowa otłuszczona - 4,5 pkt BCS

Praktyczne zastosowanie oceny kondycji krów umożliwia hodowcy:
określenie rezerw organizmu,
sprawdzenie poprawności żywienia,
poprawienie zdrowotności i płodności,
wykorzystanie genetycznych zdolności do produkcji mleka.
Nieprawidłowe wyniki oceny kondycji krowy powinny zmobilizować hodowcę do przeprowadzenia korekty żywienia. Szczególnie ważna jest zawartość energii w dawkach pokarmowych. Jej niedobór w pierwszych 100 dniach laktacji oraz nadmiar w okresie zasuszenia ma niekorzystny wpływ na zdrowie krów.

Zaburzenia metaboliczne u krów mlecznych wywołane nieprawidłowym żywieniem

W żywieniu krów mlecznych, szczególnej troski i uwagi wymaga okres okołoporodowy obejmujący etap zasuszenia oraz początek laktacji (tzw. faza rozdajania). Zasuszenie rozpoczyna się 45-60 dni przed planowanym terminem ocielenia i ma za zadanie przygotować kondycje krowy do przyszłej laktacji.
Okres przejściowy to czas przygotowywania żwacza do pobierania w okresie rozdojenia dużych ilości pasz treściwych. W tym czasie musi nastąpić przestawianie fermentacji typu celulolitycznego na typ amylolityczny (trawienie żwaczowe skrobii). Brodawki rosną dzięki kwasowi masłowemu i propionowemu, które powstają w żwaczu głównie podczas fermentacji skrobii. Jedną z metod jest systematyczne zwiększenie w okresie przejściowym dawek paszy treściwej (3-4 kg/dzień). Takie zwiększenie koncentracji energii pozwala na pokrycie zapotrzebowania na energię w sytuacji, gdy zbliżający się poród pogarsza apetyt krowy. Bardzo ważnym elementem kontroli żywienia w stadzie jest ocena kondycji krów na podstawie pięciopunktowej skali BCS (Body Condition Scoring).

Zalecana kondycja krów mlecznych w poszczególnych okresach laktacji kształtuje się następująco:

 początek zasuszenia - 3,0 - 3,5 punktów w skali BCS;

 przed wycieleniem - 3,0 - 3,5 punktów w skali BCS;

 30 dni po wycieleniu - 2,5 - 3,0 punktów w skali BCS;

 środek laktacji - 3,0 punktów w skali BCS;

 koniec laktacji - 3,0 - 3,5 punktów w skali BCS.

W ramach tej skali krowy chude otrzymują 1 punkt, natomiast krowy otłuszczone 5 punktów. W wyniku nieprawidłowego żywienia dochodzi do różnego typu chorób i zaburzeń przemiany materii. Do najczęściej występujących schorzeń można zaliczyć między innymi ketozę, zaleganie okołoporodowe, zatrzymanie łożyska, tężyczka pastwiskowa oraz zespół stłuszczonej wątroby. W artykule tym przedstawiono przegląd chorób metabolicznych krów mlecznych o podłożu żywieniowym, zwracając szczególną uwagę na ograniczenie ich występowania.

KETOZA
Występuje u krów wysokoprodukcyjnych w 8 - 10 tygodniu laktacji. Po ocieleniu w wyniku pojawiającej się nagle produkcji mleka, występuje niedobór energii pochodzącej z paszy i krowa zaczyna korzystać z rezerw zgromadzonych w tkankach tłuszczowych.
Przyczyną schorzenia jest ujemny bilans energii, który powstaje na skutek nadmiernego otłuszczenia krów w okresie zasuszania, niedożywienia energetycznego po wycieleniu, a także w wyniku skarmiania nadmiarem pasz treściwych zasobnych w łatwo fermentujące cukry bez zachowania niezbędnej ilości włókna. Podczas ketozy w wyniku niedoboru związków energetycznych występuje uruchomienie rezerw tłuszczu zapasowego, który jest spalany częściowo przez co zwiększa się poziom ciał ketonowych uszkadzających wątrobę.
Objawem ketozy jest zmniejszenie spożycia pasz, w efekcie nagłe zmniejszenie wydajności o 4-9 kg, pojawia się bezwład żwacza, otępienie i apatia. W wydychanym powietrzu pojawia się charakterystyczny zapach fermentujących owoców. Kał staje się suchy i śluzowaty, a skóra wysycha i twardnieje.

Zapobieganie ketozy polega na:

 przestrzeganiu zasad prawidłowego żywienia w okresie zasuszenia oraz końca laktacji (odpowiednio zbilansowana dawka pokarmowa pod względem energii, białka, włókna i składników mineralnych);

 unikaniu otłuszczenia krów w okresie późnej laktacji i zasuszenia;

 unikaniu nagłych zmian dawki pokarmowej, zwłaszcza w pierwszych 6 tygodniach po wycieleniu;

 maksymalizowaniu pobrania suchej masy dawki w okresie poporodowym zwiększając częstotliwość odpasu;

 stosowaniu prekursorów glukozy: glikolu propylenowego, propionianu sodu i wapnia, jako dodatków zmniejszających skutki ujemnego bilansu energetycznego;

 przygotowaniu krowy do pobierania pasz te treściwych w ostatnich 3 tygodniach przed wycieleniem;

 unikaniu zmian dawki pokarmowej w pierwszych 6 tygodniach po wycieleniu;

 eliminowaniu ze stad krów podatnych na ketozę.

KWASICA
Jest chorobą, w przebiegu której dochodzi do nadmiernego zakwaszenia treści przedżołądków u bydła.
Przyczyną schorzenia jest nadmierne i niewłaściwe żywienie zwierząt paszami zawierającymi lekkostrawne węglowodany przy niedoborze pasz strukturalnych oraz gwałtownemu zwiększeniu ilości pasz treściwych. Dochodzi wtedy do zachwiania równowagi drobnoustrojów żwacza. Następuje obniżenie pH żwacza poniżej 5,0 (subkliniczne) - optymalne pH wynosi 6,1 - 6,7. Zmniejszenie pH powoduje natychmiastową zmianę w mikroflorze żwacza. Giną bakterie celulolityczne, a ich miejsce zastępują bakterie z rodzaju Streptococcus bivis, które mają zdolność syntezy kwasu mlekowego. W konsekwencji następuje dalsze zakwaszenie żwacza i kolejna zmiana w aktywności bakterii, tym razem namnażają się bakterie kwasu mlekowego z rodzaju Lactobacillus. Słabnie motoryka żwacza, brodawki żwaczowe ulegają zniszczeniu, a błona śluzowa przechodzi w stan zapalny. Następuje wtedy wchłanianie kwasu mlekowego do krwi, czego efektem jest kwasica metaboliczna.
Objawem ketozy jest utrata apetytu, w konsekwencji spada masa ciała zwierzęcia. Występuje jednocześnie znaczne obniżenie wydajności mleka oraz spadek zawartości tłuszczu w mleku. Z czasem pojawia się apatia, kał przybiera kolor ciemnobrązowy o mazistej konsystencji.
Leczenie kwasicy polega na podawaniu krowie antybiotyku z dużą ilością wody. Antybiotyki hamują rozwój bakterii kwasu mlekowego, które obniżają pH żwacza. Następnie co 6 h wlewa się do żołądka zawiesinę drożdży.

Zapobieganie kwasicy polega na:

 dokładnym bilansowaniu dawek pokarmowych;

 przyzwyczajaniu zwierząt do paszy bogatej w węglowodany;

 unikaniu gwałtownych zmian paszy.
Kwasicy można uniknąć przez zmniejszenie udziału pasz zawierających lekkostrawne węglowodany (np. melasa). W celach profilaktycznych zaleca się stosowanie kwaśnego węglanu sodu w ilościach 150-200 g/szt dziennie.

ZASADOWICA ŻWACZA
Choroba powstaje wskutek podwyższonego pH żwacza. Występuje u krów, które otrzymują w paszy dużo związków azotowych lub w wyniku krótkotrwałego głodzenia.

Objawy choroby to:

 osłabienie apetytu,

 spadek wydajności mleka oraz biegunka.
Leczenie polega na podawaniu kwaśnych roztworów w celu wyrównania odczynu treści żwacza.

PORAŻENIE POPORODOWE
Schorzenie występuje z reguły u krów w dobrej kondycji i wysokiej mleczności, w 2-5 dni po porodzie.
Przyczyną porażenia poporodowego jest osłabienie centralnego układu nerwowego po przebytym porodzie oraz niedobory mineralne w organizmie, spowodowane zaburzeniami w gospodarce wapniowo-fosforowej. Choroba ta charakteryzuje się spadkiem zawartości wapnia w osoczu krwi w okresie dwóch pierwszych dni po porodzie wykorzystywanego do wytwarzania siary i mleka.
Objawem porażenia jest charakterystyczne pokładanie i zataczanie się zwierząt (leżenie z głową na boku, skierowaną ku tyłowi). Występuje również esowate wygięcie kręgosłupa, osłabienie, senność, wstrzymanie oddawania moczu i kału. Obserwuje się także osłabioną reakcję na bodźce zewnętrzne, suche nozdrza i chłodne uszy. Istotą choroby są zmiany w obrębie więzadeł i kości miednicy uniemożliwiające utrzymanie krowy w pozycji stojącej.
Leczenie polega na zastosowaniu roztworów soli wapnia, należy zapewnić zwierzętom bardzo miękkie stanowisko, 2-3 razy dziennie należy zmieniać pozycję krów i stosować ciepłe okłady na miejsca szczególnie narażone.

Zapobieganie powstawania porażenia poporodowego :

 podawanie mieszanek mineralnych zawierających mało wapnia, a dużo fosforu;

 tuż przed ocieleniem podaje się dawki bogate w wapń łatwo przyswajalny, wówczas po okresie niedoborowym w ten składnik reakcja jelit na zwiększoną jego podaż uwidacznia się lepszą zdolnością do jego absorpcji;

 unikanie otłuszczania krów zasuszonych.

ZATRZYMANIE ŁOŻYSKA
Z dolegliwością tą mamy do czynienia gdy łożysko pozostaje w macicy krowy dłużej niż 8-12 godzin po porodzie. Często z zatrzymaniem łożyska pojawiają się inne choroby : zaleganie poporodowe, zapalenie błony śluzowej macicy, mastitis, zaburzenia płodności.
Główną przyczyną zatrzymania łożyska jest żywienie krów w okresie zasuszenia z dużym udziałem energii, potasu jednocześnie z niedoborem białka, selenu, miedzi, jodu oraz witamin A i E.

Zapobieganie zatrzymaniu łożyska polega na:

 zapobieganiu otłuszczenia krowy w okresie zasuszenia i końcu laktacji;

 w stadach, w których często występuje to schorzenie zaleca się na 3 tygodnie przed porodem podanie 700 mg witaminy E oraz 50 mg selenu.

TĘŻYCZKA PASTWISKOWA
Występuje najczęściej u krów wysokomlecznych w okresie wczesno pastwiskowym , w momencie nagłego przejścia z żywienia zimowego na wiosenne.
Bezpośrednią przyczyną tężyczki pastwiskowej jest niewystarczająca ilość pobrania Mg przez zwierzęta wypasane na pastwisku. Szczególnie niebezpieczne jest skarmianie młodej zielonki z dużym udziałem traw zawierające mało Mg. Następuje wówczas zachwianie w składzie mineralnym krwi i płynach ustrojowych. Dochodzi do niedoboru magnezu we krwi i wzrostu stosunku Ca i P do Mg. Czynnikiem sprzyjającym powstaniu tężyczki pastwiskowej jest także nadmierna ilość azotu w młodej zielonce.
Objawy choroby - początkowo obserwuje się utratę apetytu, posmutnienie zwierzęcia, występuje sztywny chód, utrudnione wstawanie. Tętno i oddechy ulegają przyspieszeniu. Z czasem pojawia się wytrzeszcz oczu, szczękościsk, zgrzytanie zębami, drżenie i skurcze mięśni oraz wygięcie grzbietu.

Zapobieganie tężyczki pastwiskowej polega na:

 stopniowym wprowadzaniu zielonki pastwiskowej do dawki pokarmowej;

 nawożeniu łąk i pastwisk nawozami bogatymi w sole magnezu;

 stopniowemu wydłużaniu okresu przebywania na pastwisku;

 unikaniu wypasu w czasie przymrozków wiosennych;

 stosowaniu wypasu dawkowanego (dokładne wyjadanie);

 zabezpieczeniu optymalnego udziału włókna w dawce;

 unikaniu nagłych zmian dawki pokarmowej;

 zapewnieniu maksymalnego pobrania paszy przez krowy w okresie wczesnej laktacji;

 prawidłowym bilansowaniu białka oraz energii w dawce pokarmowej;

 zwiększeniu dawek Mg w pierwszych 3-4 tygodniach wypasu pastwiskowego;

 podawaniu MgO i NaCl w postaci lizawek wyłożonych na pastwisku.

ZASPÓŁ STŁUSZCZONEJ WĄTROBY = SYNDROM TŁUSTEJ KROWY
Syndrom tłustej krowy objawia się najczęściej do 24 godzin po porodzie.
Bezpośrednią przyczyną jest zapasienie krów w okresie zasuszenia. Zespół stłuszczonej wątroby występuje wtedy, gdy tempo wchłaniania wolnych kwasów tłuszczowych przez wątrobę przewyższa tempo ich spalania. W przypadku gdy taki stan trwa zbyt długo dochodzi do stłuszczenia wątroby. Syndrom tłustej krowy prowadzi do zmniejszenia odporności zwierząt poprzez zmniejszenie syntezy białek odpornościowych, co powoduje zwiększoną podatność na zapalenie gruczołu mlekowego.
Pierwszym objawem schorzenia jest utrata apetytu, apatia, zmniejszenie aktywności ruchowej, zmniejszenie motoryki żwacza, częste pokładanie się, zmniejszenie wydajności mleka.

Zapobieganie zespołowi stłuszczonej wątroby następuje przez:

 oszczędne żywienie energetyczne w końcowej fazie laktacji i w czasie zasuszania nie dopuszczając do zapasienia;

 maksymalizację dawki pokarmowej w pierwszych dniach po wycieleniu;

 unikanie stresu, utrzymanie zdrowotności na wysokim poziomie;

 stosowanie betainy poprawiającej metabolizm wątroby.
W większości występujące choroby w okresie okołoporodowym spowodowane są nieprawidłowym żywieniem.
Konieczna jest wtedy szybka interwencja lekarza weterynarii. Zadaniem hodowców jest przede wszystkim szeroko pojęta profilaktyka i wczesne rozpoznawanie objawów.