Podstawy psychologiczne
relacji z pacjentem

Sylwia Chładzińska-Kiejna

Katedra i Klinika Psychiatrii AM

Wrocław

Czynniki wyznaczające
relację

•

Relacja lekarz pacjent :

Dynamiczny proces dwustronny,

dokonujący się w płaszczyźnie

intelektualnej i emocjonalnej, określony

poprzez:



Czynniki wynikające ze specyfiki

choroby



Czynniki „zależne” od pacjenta



Czynniki „zależne” od lekarza



Doświadczenie życiowe partnerów

relacji



Uwarunkowania sytuacyjne



Umiejętność komunikowania

Czynniki wynikające ze
specyfiki choroby

•

Objawy

•

Leczenie

•

Procedury diagnostyczne

•

Ograniczenia

•

Powikłania

•

Rokowanie

Czynniki „zależne”od
pacjenta

•

Obraz własnej choroby



Osobiste znaczenie nadawane chorobie



Poczucie kontroli w chorobie



Ocena własnych kompetencji życiowych

(umiejętności radzenia sobie w chorobie,
w sytuacjach trudnych)



Akceptacja choroby

Czynniki „zależne”od
pacjenta

•

Czynniki psychiczne
(osobowościowe - temperamentalne)



Poziom przeżyć lękowo – depresyjnych



Potrzeby



Oczekiwania



System wartości



Sposoby radzenia sobie ze stresem (mechanizmy

obronne osobowości )

•

Doświadczenia życiowe

•

Uwarunkowania sytuacyjne

•

Umiejętność komunikowania

Czynniki „zależne” od
lekarza

•

Ocena własnych kompetencji zawodowych



Wiedza i doświadczenie (diagnoza, terapia)



Zaufanie do siebie - akceptacja podejmowanych decyzji,

dokonywanych wyborów



Poczucie kontroli nad sytuacją



Ocena własnych kompetencji życiowych (umiejętności

radzenia sobie w roli lekarza,
w sytuacjach trudnych)

Czynniki „zależne” od
lekarza

•

Czynniki psychiczne
(osobowościowe - temperamentalne)



Poziom napięcia, niepokoju, postaw lękowych



Potrzeby



Oczekiwania



System wartości



Sposoby radzenia sobie ze stresem (mechanizmy

obronne osobowości )

•

Doświadczenia życiowe

•

Uwarunkowania sytuacyjne

•

Umiejętność komunikowania

Obraz choroby

•

Rola procesów oceny poznawczej



Ocena pierwotna - znaczenie

zdarzeń dla człowieka



Ocena wtórna - ocena „zasobów

radzenia sobie”

Psychologiczne koncepcje
choroby

•

Choroba jako stresor - teoria stresu

psychologicznego

•

Choroba jako wydarzenie

kryzysowe - teorie kryzysów

•

Koncepcja „wyuczonej

bezradności” Seligmana

•

Koncepcja „triady depresyjnej”

Becka

Choroba, jako stresor

•

STRES

-

Sytuacja oceniana przez jednostkę jako

negatywna, szkodliwa dla niej, związana z

nadmiernym obciążeniem – tj. nadwerężająca

lub przekraczająca jej możliwości i zagrażająca

jej dobru

-

Stan psychiczny związany z silnymi

negatywnymi emocjami, będący odpowiedzią

na negatywne zmiany w otoczeniu i

manifestujący się zmianami w zachowaniu

Choroba, jako wydarzenie
kryzysowe

•

WYDARZENIE KRYZYSOWE

-

Wydarzenie subiektywnie doświadczane przez jednostkę

jako wyodrębniające się z biegu wydarzeń, ważne dla

życia i trudne, w którym dotychczasowe sposoby

postępowania stają się nieskuteczne, niedostosowane

(Sęk H., 1991)

-

Przekroczenie dotychczasowych możliwości zaradczych

jednostki

-

Stan braku równowagi, wymagający zmian –

reorganizacji – na płaszczyźnie wewnętrznej i / lub

zewnętrznej (Filipp,1981)

Znaczenie nadawane
chorobie

•

Interpretacja choroby jako:



Zagrożenia



Przeszkody



Wroga



Straty/utraty



Wyzwania



Wartości

Emocjonalne reakcje na
chorobę

•

ETAPY



Uruchomienie mechanizmów obronnych

(bagatelizowanie, zaprzeczanie)



Lęk, depresja, smutek, bezradność



Poczucie krzywdy, poczucie winy



Agresja, złość, wściekłość



Reinterpretacja i przewartościowanie



Mobilizacja do działania

Choroba - wydarzenie
krytyczne

•

KONSEKWENCJE



Utrata poczucia bezpieczeństwa



Utrata poczucia kontroli nad własnym życiem



Utrata poczucia integralności i nienaruszalności własnych

granic psychofizycznych



Zaburzenia wizji przewidywalnego świata



Negatywne emocje

Negatywne konsekwencje
choroby

•

Koncepcja „wyuczonej bezradności” (Seligmana)

„Deficyty wyuczonej bezradności”



Motywacyjny



Poznawczy



Emocjonalny



Somatyczny

•

Triada depresyjna
(Becka)



Negatywny obraz siebie



Negatywny obraz świata



Negatywna ocena przyszłości

Indywidualny obraz
własnej choroby

Koncepcja choroby

•

wyobrażenie lub świadomość na temat, czym

jest dana choroba, co się na nią składa, jak

powstała, jaki jest jej przebieg, konsekwencje i

rokowanie

•

Atrybucja przyczyn powstania choroby do

własnych cech odgrywa istotną rolę w procesie

leczenia

Indywidualny obraz
własnej choroby

•

Nierealistyczny, nieadekwatny,
zniekształcony obraz choroby
(np. poprzez mechanizmy obronne,
wadliwą informację, stereotypy
społeczne)
powoduje postawy negatywistyczne,
opozycyjne, wyolbrzymianie lub
bagatelizowanie choroby, brak
współpracy

Radzenie sobie ze stresem
wynikającym z choroby

•

Skuteczność radzenia sobie z chorobą
zależy od:



Rodzaju choroby



Subiektywnej oceny jej znaczenia

-

pierwotna ocena sytuacji - w kategoriach

zagrożenia, wyzwania, straty

-

wtórna ocena - posiadanych kompetencji

zaradczych

Skuteczne strategie radzenia
sobie z chorobą

•

Strategie aktywne, zadaniowe, nastawione na

rozwiązanie problemów związanych z chorobą:

Przykłady:



Akceptacja choroby



Adekwatna, realistyczna koncepcja choroby



Zachowania nastawione na odzyskiwanie poczucia

kontroli i wpływu na przebieg zdarzeń
(informacja, współpraca)



Szukanie alternatywnych wzmocnień (wsparcie,

podnoszenie poczucia wartości, siły, znaczenia)



Elastyczność stosowanych strategii

Umiejętność
komunikowania

•

Słuchania (skupiania się na pacjencie,

podążania za…- tzw. aktywne słuchanie)

•

Rozumienia przekazów słownych i

symbolicznych (nadawania znaczeń)

•

Obserwacji (komunikacja niewerbalna)

•

Mówienia, tj. przekazu informacji (co i jak)

•

Tworzenia klimatu (zainteresowania,

życzliwości, zrozumienia, akceptacji)

•

Poszanowania indywidualności pacjenta

(np. określonego sposobu myślenia, prawa do

decydowania o...)

Poziomy komunikacji

•

WERBALNY
(35% przekazu)
(treść komunikatu, tj. to, co się mówi)

•

NIEWERBALNY
(65 % przekazu)



Emocjonalny
(komponent uczuciowy towarzyszący wypowiadanej

treści)



Behawioralny
(zachowanie towarzyszące wypowiadanej treści)

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Dwukierunkowa komunikacja

interpersonalna

•

Zgodność komunikatów na poziomach

werbalnym i niewerbalnym

•

Redukowanie negatywnych emocji

(lęk, strach, poczucie krzywdy, osamotnienia, złość,

niepewność)

•

Zmiana rozumienia choroby

(obraz choroby, sens cierpienia)

•

Umacnianie więzi

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Empatia

•

Akceptacja

•

Autentyczność

•

Motywacja do słuchania

•

Wnikliwość

•

Dokładność

•

Otwartość

•

Obiektywizm

•

Cierpliwość

•

Wrażliwość

•

Wsparcie

•

Szacunek

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Empatia

-

Złożony proces poznawczo-emocjonalny, obejmujący

zdolność do spostrzegania (rozpoznawania), nazywania i

rozumienia stanów emocjonalnych drugiego człowieka

oraz zdolność współprzeżywania

-

Dokonuje się w płaszczyźnie intelektualnej i

emocjonalnej

-

Wymaga jednoczesnego zachowania dystansu i

obiektywizmu

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Akceptacja

-

Szacunek i pozytywne nastawienie do pacjenta bez

stawiania mu warunków

-

Bezinteresowna, altruistyczna serdeczność

-

Rozumienie zachowań pacjenta przez pryzmat jego

intencji, a nie zewnętrzne formy

-

Unikanie gotowości do postrzegania i oceniania pacjenta

przez pryzmat norm społecznych, czy moralnych

terapeuty

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Autentyczność

-

zgodność, szczerość, naturalność po

stronie terapeuty
(terapeuta reaguje jak realna osoba,

zachowuje się zgodnie z tym, jakim jest

rzeczywiście, niczego nie udaje, nie

musi ukrywać swoich prawdziwych

reakcji, czy też bać się ich)

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Motywacja do słuchania

-

umiejętność skupiania się na rozmówcy, obecność

psychiczna przy rozmówcy, zainteresowanie

rozmówcą, przekonanie, że możemy dowiedzieć się

czegoś ważnego

•

Wnikliwość

-

umiejętność zrozumienia najważniejszego sensu

przekazu („co autor miał na myśli”)

•

Dokładność
umiejętność różnicowania słyszalnych przekazów od

interpretacji

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Otwartość

-

Uznawanie, poszanowanie punktu widzenia rozmówcy, jego

prawdy

-

Kontrolowanie skłonności do przypisywania pacjentowi

intencji i tendencji sprzecznych z wypowiadanymi słowami

•

Obiektywizm

-

Szanowanie sposobu myślenia drugiej strony

•

Cierpliwość

-

Zdolność do wysłuchania całości wypowiedzi
(nadmierne przeciąganie i nadmierne skracanie wypowiedzi

jest niewłaściwe)

-

Umiejętność podążania (np. nie przeszkadzanie, nie

rozpraszanie rozmowy, milczące skupienie)

Warunki prawidłowego
kontaktu

•

Wrażliwość

-

uwzględnianie stanu emocjonalnego drugiej osoby

•

Szacunek

-

Dla sposobu myślenia pacjenta i jego wyborów bez

„dopasowywania go” do systemu wartości i norm

moralnych lekarza

•

Wsparcie

-

stwarzanie atmosfery aprobaty i zrozumienia

-

zachęcanie do dalszych wypowiedzi, podejmowania

działań

Błędy i bariery w komunikacji

•

OBCIĄŻANIE PACJENTA ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ZA

CHOROBĘ

-

(moralizowanie, osądzanie, pouczanie, oskarżanie,

obwinianie, wzbudzanie poczucia winy)

-

np. zwracanie uwagi, „palec oskarżycielski”, zwroty typu

„Powinien”, „Pan zawsze”, „Nigdy”, „To Pańska wina,

że…”, „Zmusza mnie Pan do…”).

•

PATRZENIE NA PROBLEMY CHOREGO Z WŁASNEJ

PERSPEKTYWY I NARZUCANIE MU SWOJEJ OPINII

-

(stereotypowe widzenie pacjenta przez pryzmat świata

wartości lekarza - z perspektywy medycznej i osobistej -

sztywność postaw, przekonań, systemu wartości)

Błędy i bariery w
komunikacji

•

Nakazywanie, polecanie, komenderowanie

•

Ostrzeganie, upominanie

•

Krytyka, poniżanie, negatywna ocena

•

Obrzucanie wyzwiskami przylepianie etykietek

•

Dezaprobata, przeciwstawianie się

•

Ignorowanie, odwracanie uwagi, przerywanie

•

Wypytywanie, indagowanie

•

Nachalne doradzanie, proponowanie rozwiązań

•

Nadmierne aprobowanie, chwalenie

(niezgodne z samooceną pacjenta)

Błędy i bariery w
komunikacji

•

Okazywanie władzy, dominacji,

wyższości, groźby

•

Manipulacja emocjonalna, szantaż

emocjonalny

•

Wprawianie w zakłopotanie

•

Diagnozowanie motywów zachowania -

„demaskowanie”

•

Bagatelizowanie lub negowanie rangi

problemów

Błędy i bariery w
komunikacji

•

FAŁSZYWIE BRZMIĄCE WSPÓŁCZUCIE

-

(obiecywanie, mówienie nieprawdy,
niezręczne pocieszanie)

•

PROTEKCJONALIZM

-

(nadmiernie ugrzeczniony sposób zwracania

się, zwroty „my” zamiast „ja”, „ty” skracanie

dystansu, zwroty „ty” zamiast „pan”, pozycja

stojąca, gdy pacjent siedzi, deprecjacja

poczucia wartości, onieśmielanie)

Błędy i bariery w
komunikacji

•

NADUŻYWANIE PYTAŃ „DLACZEGO”

•

NIEDOKŁADNOŚCI LUB SPRZECZNOŚCI W

PRZEKAZYWANIU ZALECEŃ

•

PYTANIA WIELOCZŁONOWE

•

NADUŻYWANIE PYTAŃ WPROST I PYTAŃ ZAMKNIĘTYCH

•

MECHANICZNE POWTARZANIE
(bierne powielanie wypowiedzi, brak wniosków)

•

STWIERDZENIA NAPROWADZAJĄCE i SUGERUJĄCE

•

ŻARGON PROFESJONALNY

•

KŁOPOTLIWA CISZA

•

BARIERY KULTUROWE I JĘZYKOWE

Błędy i bariery w
komunikacji

•

GRY I MANIPULACJE NA TREŚCI PRZEKAZU
(generalizacje, schematyzm)

-

np.wszyscy, którzy nie przyjmują leków są

nieodpowiedzialni

•

PYTANIA W FORMIE KOMENTARZY

-

np.: „Czy jest Pan przekonany, że robi Pan dobrze ?”

•

CELOWE STRASZENIE, ABY PACJENT DOSTOSOWAŁ

SIĘ DO ZALECEŃ
(wzmocnienie negatywne)

Błędy i bariery w
komunikacji

•

Uleganie pierwszemu wrażeniu

•

Podawanie więcej ocen, niż faktów

lub komentarzy

•

Ujawnianie niewerbalnych

zachowań wzbudzających lęk,

niepokój

(np.:marszczenie czoła, porozumiewawcze

spojrzenia, nadmierny dystans, chłód, nasilenie

zachowań opiekuńczych)

Konsekwencje błędów w
komunikacji

•

Wzmocnienie napięcia lękowego

•

Naruszenie samooceny - poczucia wartości,

godności, szacunku drugiej osoby

•

Onieśmielenie

•

Poczucie winy

•

Opór – prowokowanie do uruchomienia

mechanizmów obronnych

•

Zablokowanie komunikacji, defensywa, atak

•

Atmosfera wroga, agresywna, złość, wzajemne

rozczarowanie

•

Brak lub pozorna współpraca, nie

przyjmowanie leków, opuszczanie wizyt,

zaprzestanie leczenia

Wadliwe postawy wobec
chorego

•

Nadmiernie profesjonalna postawa

(uprzedmiotowienie pacjenta, koncentracja na chorobie,

lęk przed bliskością)

•

Błąd „maski”
(nadmierna kontrola emocjonalna, brak autentyczności,

lęk przed zranieniem)

•

Błąd nadmiernej dominacji
pozycja władzy, autorytetu (nadmierna kontrola)

•

Błąd „sędziego”
(tendencja do oceniania, interpretowania intencji,

moralizowania)

•

Błąd „misji”
(tendencja do zmiany zachowań drugiej osoby, poczucie

poświęcania się, oczekiwanie wdzięczności)

Skutki udzielania pomocy
- praca z osobami chorymi

•

Zespół „wypalenia zawodowego”



Faza wyczerpania emocjonalnego
(brak satysfakcji z pracy, objawy psychosomatyczne,

chroniczne zmęczenie)



Faza „depersonalizacji”
(relacja z pacjentem bezosobowa, unikanie bliższego kontaktu,

irytacja, złość, pogarda, izolacja)



Faza braku osiągnięć w pracy
(obniżenie jakości pracy, uchylanie się od obowiązków,

konfliktowość, wrogość)
smutek, niechęć, bezsilność, niska samoocena, zachowania

patologiczne, choroby, zobojętnienie

Skutki udzielania pomocy
- praca z osobami chorymi

•

Zespół „ zmęczenia współczuciem”



Pomoc chorym, osobom cierpiącym, które

doświadczają silnych emocji, niesie ze sobą

ryzyko nadmiernej identyfikacji z ich

przeżyciami



Doświadczanie uczuć i objawów podobnych do

problemów przeżywanych przez pacjentów



Stan napięcia i koncentracji na problemach

pacjenta

Skutki udzielania pomocy
- praca z osobami chorymi

•

Syndrom „zastępczej traumy”



Zmiana przekonań, postaw, oczekiwań

dotyczących siebie i innych pod wpływem

konfrontacji z przeżyciami, doświadczeniami,

uczuciami, przekonaniami pacjentów



Zmiana schematów poznawczych
(pesymistyczna ocena zdarzeń, poczucie

alienacji, utrata sensu życia, zaburzenia

hierarchii wartości, utrata idealistycznych

przekonań)

Zjawiska psychiczne w
relacji lekarz - pacjent

•

Empatia

•

Przeniesienie

•

Przeciwprzeniesienie

•

Wgląd

•

Opór

•

Mechanizmy obronne osobowości

Empatia

•

Proces poznawczo-emocjonalny, polegający na

wyobrażeniowym utożsamieniu się z drugą

osobą

-

Warunkuje zdolność rozpoznawania i

rozumienia przeżyć oraz problemów drugiej

osoby oraz zdolność „wczuwania się”

-

Wymaga jednoczesnego zachowania dystansu

i obiektywizmu

Przeniesienie

•

Nieświadome adresowanie przez pacjenta w stosunku

do terapeuty nierealistycznych uczuć, oczekiwań,

nastawień, postaw, wyobrażeń i fantazji jakie miał on w

przeszłości, w relacjach do osoby ważnej w dzieciństwie

•

Nie da się ich odnieść do aktualnego partnera interakcji,

są niezależnie od rzeczywistych zachowań terapeuty „tu

i teraz”

•

Część ustosunkowania przeniesieniowego jest

nieświadoma – świadoma zaś część odczuwana jest jako

rzeczywista i uzasadniona w danej sytuacji

Przeciwprzeniesienie

•

Uruchomienie w terapeucie w stosunku
do pacjenta uczuć, czy zachowań
będących wyrazem własnego
nierozwiązanego problemu
emocjonalnego terapeuty - w
odpowiedzi na przeniesieniowe
zachowania pacjenta

•

Jest częściowo świadome, częściowo
nieświadome

Wgląd

•

Uświadomienie sobie tego, co było

nieświadome

•

Procesy (analizy i syntezy) składające się na

poznanie (uświadomienie) różnych aspektów

własnego funkcjonowania psychicznego

•

Poznaniu temu towarzyszy szczególny rodzaj

przeżycia emocjonalnego, zwany „olśnieniem”

(zjawisko „acha”)

•

Dwa poziomy wglądu:

-

wgląd intelektualny (poznać i zrozumieć)

-

wgląd emocjonalny (przeżyć, doświadczyć)

Wgląd

•

Do osiągnięcia wglądu niezbędne jest:

-

ujawnienie (eksploracja) - wyzwolenie i

wyrażenie zapomnianego i stłumionego

materiału (tj. treści lub emocji)

-

interpretacja - nadanie mu znaczenia w

kontekście przeszłości i teraźniejszości

-

przepracowanie - powiązanie z innymi

kontekstami i z całością funkcjonowania

Opór

Mechanizm obronny:

•

Chroni pacjenta przed uświadomieniem sobie

wypartych, nieświadomych, zagrażających treści

•

Pojawia się wówczas, gdy ciąg skojarzeń doprowadza w

pobliże wypartych treści

•

W swej istocie zbliżony do zjawiska cenzury

•

Wiąże się z obronną działalnością ego i z mechanizmami

tworzącymi objawy

•

Przeszkody wewnętrzne, wynikające z procesów

nieświadomych, pojawiające się w przeżywaniu - a w

ślad za tym w zachowaniu pacjenta

•

Utrudnia proces terapeutyczny

Opór

Przejawy:

•

Może ujawniać się otwarcie, ostro, czy dramatycznie:

-

np.: zatajanie istotnego materiału, odmowa udzielenia

odpowiedzi na pytanie, milczenie, opuszczanie spotkań,

kwestionowanie rozpoznania, przerwanie leczenia

•

Może ujawniać się w sposób skryty i przewlekły

-

np.: bezwiedna zmiana tematu, „rozbiegnięcie się

myśli’, „pustka w głowie”, natłok myśli, brak lub

nadmiar skojarzeń, emocjonalna izolacja od

wypowiadanej treści, obronne prezentowanie

„interesującego” materiału, pseudowspółpraca

Mechanizmy obronne
osobowości

•

Pojęcie wywodzące się z koncepcji

psychodynamicznych

•

Mechanizmy adaptacyjne – ułatwiają

przystosowanie do sytuacji trudnych bez

obiektywnej zmiany sytuacji

•

Służą przezwyciężaniu konfliktów

emocjonalnych, redukcji napięcia i lęku oraz

utrzymaniu pozytywnej samooceny

•

Nieświadome procesy wewnątrzpsychiczne

dokonujące się na poziomie poznawczym,

przeżywania i zachowania

Mechanizmy obronne
osobowości

•

Działają bezwiednie, poza świadomością -

stanowią nawykowy typ zachowania

•

U ich podłoża leży zniekształcanie pobieranych

i przetwarzanych informacji

•

Są integralną częścią osobowości, są

powszechne – nie muszą świadczyć o patologii

•

Wynikają z poziomu rozwoju psychicznego,

struktury osobowości, cech choroby

Mechanizmy obronne
osobowości

•

RACJONALIZACJA – dobieranie pozornie logicznych

argumentów, „logicznego” wytłumaczenia dla własnych uczuć,

motywów, poglądów, zachowań oraz zdarzeń w celu uniknięcia

konfrontacji z rzeczywistym problemem („usprawiedliwianie”)

•

INTELEKTUALIZACJA – unikanie bezpośredniej konfrontacji z

problemem poprzez uciekanie się do nadmiernego myślenia

abstrakcyjnego lub uogólniania

•

ANTYCYPACJA – dążenie do emocjonalnego przeżycia z

wyprzedzeniem, tj. nim nastąpią przewidywane jego skutki –

zachowanie poczucia rzeczywistości + podejmowanie

działania w celu znalezienia rozwiązania

Mechanizmy obronne
osobowości

•

TŁUMIENIE – „świadome, zgodne z własną wolą”

zablokowanie ekspresji emocji, myśli, zachowania

(supresja)

•

WYPARCIE – usuwanie („wymazywanie”) ze

świadomości zagrażających uczuć, myśli (np.

wspomnień), reakcji

•

ZAPRZECZANIE – negacja i niedopuszczanie do

świadomości tych aspektów rzeczywistości, które budzą

lęk, są trudne lub zagrażające (też: negacja wypartych

emocji, myśli)

Mechanizmy obronne
osobowości

•

FANTAZJOWANIE - zaspokajanie w wyobraźni (na jawie

i we śnie) potrzeb i emocji, które nie mogą być

zaspokojone w rzeczywistości - ucieczka od przykrej lub

uciążliwej rzeczywistości
np: w myślenie życzeniowe, w świat marzeń, fantazji,

złudzeń, wyobrażeń, marzenia na jawie, marzenia senne

•

PROJEKCJA (rzutowanie) – przypisywanie innym

osobom własnych negatywnych i nieaprobowanych

cech, uczuć, postaw oraz przypisywanie innym

odpowiedzialności za własne trudności i niepowodzenia
np.: obwinianie kogoś

Mechanizmy obronne
osobowości

•

INTROJEKCJA (uwewnętrznienie)
Uznawanie za własne cech, postaw lub wartości drugiej

osoby, szczególnie wówczas, gdy budzą one konflikt i są

trudne przez jednostkę do zaakceptowania =

symboliczne „przyswojenie”, „wchłonięcie” obiektów

budzących jednocześnie miłość, strach i nienawiść

-

może być przyczyną autoagresji, aktów
samobójczych, związanych z „nienawidzeniem czegoś w

sobie”

-

np.: kobieta wykorzystana seksualnie przez
ojca (brata, męża) ma przekonanie, że jest złą, winną,

„nieczystą”, odpowiedzialną za… i zasługuje na karę,

dzięki temu może zaakceptować tę osobę

Mechanizmy obronne
osobowości

•

IDENTYFIKACJA (utożsamianie się)
Upodabnianie się do osoby, będącej ważnym

emocjonalnie wzorcem (podziwianej)

-

bezwiedne jednoczenie się z drugim
człowiekiem, zagubienie granicy pomiędzy własnym

„Ja”, a drugą osobą

-

np.: „sklejanie siebie z fragmentów innej osoby”

•

NEGATYWIZM
Podejmowanie zachowań przeciwstawnych do tego,

czego oczekuje od nas otoczenie

-

np.: bierny opór, niewykorzystywanie możliwości
zgodnie z oczekiwaniami otoczenia

Mechanizmy obronne
osobowości

•

REAKCJA UPOZOROWANA
Prezentowanie zachowań przeciwstawnych do własnych

rzeczywistych, wypartych i nie akceptowanych, uczuć,

potrzeb, myśli

-

„odwrócenie” - zachowanie się w sposób sprzeczny z

jakąś tendencją

-

np.: „odgrywanie bohatera” w sytuacji, której się bardzo

boimy; ukrywanie wrogości pod nadzwyczajną

uprzejmością i subtelnością

Mechanizmy obronne
osobowości

•

KOMPENSACJA
Podejmowanie wysiłków zmierzających do przezwyciężenia

(wyrównania) własnych rzeczywistych lub pozornych braków

czy słabości

•

NADKOMPENSACJA
Dążenie do przezwyciężenia (wyrównania) swoich

rzeczywistych lub pozornych braków czy słabości, poprzez

przesadne – karykaturalne - podkreślanie swoich „mocnych

stron”

-

w odróżnieniu od kompensacji, mechanizm ten nie
pełni swojej funkcji adaptacyjnej - jest jakby jej karykaturą

-

np.: niepewni siebie mężczyźni hiperkompensujący swoje

poczucie nieatrakcyjności popisywaniem się,

demonstrowaniem władzy, narzucaniem dominacji - co wcale

nie czyni ich przez to atrakcyjnymi

Mechanizmy obronne
osobowości

•

FIKSACJA
Sztywne odtwarzanie (powielanie) określonych

zachowań bez względu na zmieniające się

realia

•

REGRESJA
Prezentowanie zachowań charakterystycznych

dla wcześniejszych faz rozwojowych (powrót

do dziecięcych form funkcjonowania)

-

np.: zachowania dziecięce, infantylne – płacz,

krzyk

Mechanizmy obronne
osobowości

•

KONWERSJA I SOMATYZACJA
Przekształcenie konfliktu psychicznego (lęk) w

objaw somatyczny o charakterze symbolicznym

-

np.: zaburzenia czynności narządów ciała

•

DYSOCJACJA (rozszczepienie)
Oddzielenie („odcięcie”, izolacja) uczuć, myśli i

zachowań od zdarzeń, z którymi są związane

•

WYŁADOWANIE (acting out) Nieświadome

uzewnętrznienie uczuć poprzez nagłe,

gwałtowne działanie

Mechanizmy obronne
osobowości

•

IDEALIZACJA – gloryfikowanie osoby lub sytuacji poprzez

nierealistyczne przypisywanie im pozytywnych cech, a

pomijanie negatywnych („przewartościowywanie”)

•

POZORNY ALTRUIZM - zaspokajanie własnych potrzeb,

radzenie sobie z własnymi problemami emocjonalnymi

poprzez pozornie nieegoistyczne zaangażowanie w działania

mające na celu dobro innych

-

cel rzeczywisty – wynagradzanie zachowań
altruistycznych bezpośrednio lub pośrednio przez otoczenie

-

np.: kobiety po mastektomii działające w
stowarzyszeniach „Amazonek”

Mechanizmy obronne
osobowości

•

SUBSTYTUCJA (przemieszczenie)
Zamiana obiektu swoich uczuć, pragnień z obiektu

rzeczywistego na obiekt zastępczy (osoba, sytuacja,

przedmiot), możliwy do zaakceptowania

mechanizm jest uruchamiany, gdy przeżycia, lub ich obiekt są

nieosiągalne lub zakazane przez normy kulturowe

-

kierowanie przeżyć powstających w związku z jakimś obiektem

do innego, zastępczego

-

realizowanie działań zastępczych, możliwie podobnych do

tych, które są objęte zakazem

-

dążenie do alternatywnych celów, nieco tylko odmiennych od

tych, których realizowanie jest niemożliwe

Mechanizmy obronne
osobowości

•

SUBSTYTUCJA

Przykłady:

-

np: seksualne pragnienia kierowane do matki zostają

skierowane do innej osoby; wyładowanie agresji na

krześle, zamiast na żonie; niszczenie zabawek przez

dziecko, zamiast okazania agresji rodzicowi; zawiść i

wrogość do kogoś, kto „rozbija się” drogimi

samochodami, wyładowana poprzez kopnięcie jego

samochodu; realizowanie potrzeb rodzicielskich poprzez

miłość do zwierząt, zamiast do dzieci (bo ich nie ma);

przemieszczenie przez dziecko wrogości z rodziców

(zakaz wyjścia na podwórko i zabawy) na młodszego

braciszka lub porcelanę

Mechanizmy obronne
osobowości

•

SUBLIMACJA - nieświadome przekształcanie nie

aprobowanych popędów i dążeń na społecznie

pożądane z punktu widzenia interesu jednostki czy

grupy społecznej oraz czerpanie satysfakcji z tej

zastępczej aktywności wyrażającej się realizacją

„wyższych potrzeb”
(zmiana kierunku i celu popędu)

-

np.: przyjaźń z żoną kolegi, która jest obiektem miłości,

czy pożądania

-

np.: transformacja dziecięcej ciekawości seksualnej w

odkrywanie różnych tajemnic świata

Mechanizmy obronne
osobowości

•

EKSPIACJA (odkupienie, restytucja)
Podejmowanie zachowań, których istotą jest „odkupienie

winy”, „kara za własne grzechy” - nieświadome

samokaranie za własne rzeczywiste, lub wyobrażone

„winy”, „krzywdy”

-

np.: radzenie sobie z poczuciem winy poprzez przesadne

dążenie do okazania się dobrym, lub demonstracyjne

czynienie dobra

-

np.: pozbawianie siebie przyjemności, odmawianie sobie,

przyjęcie postawy cierpiętniczej (patrz: ksiądz Robak)

-

np.: kobieta odkupująca poczucie winy za

przeprowadzoną aborcję, poprzez okazywanie nadmiernej

miłości i troski swoim pozostałym dzieciom - rezygnuje z

ulubionej, atrakcyjnej pracy po to, by się nimi opiekować

Mechanizmy obronne
osobowości

•

HUMOR, DOWCIP
ucieczka od bezpośredniej konfrontacji z
problemem w żart, ironię

Uczestnicy kontaktu - typy
osobowości

•

Zależny

•

Impulsywny

•

Lękliwy

•

Podejrzliwy

•

Samotniczy

•

Wielkościowy

•

Władczy

•

Histrioniczny