Leki pochodzenia

naturalnego

dr inż. Monika Kowalewska

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

Wymagania dla produktów leczniczych roślinnych określa:
 ustawa Prawo Farmaceutyczne
 rozporządzenie Ministra Zdrowia
 dyrektywy
 GMP (Good Manufacturing Practice) – zasady dobrej praktyki produkcyjnej
 Farmakopea Europejska, Farmakopea Polska, Farmakopee państw członkowskich UE
oraz państw członkowskich EFTA (Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu)
 Wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
Jakość leczniczych produktów roślinnych:
 substancja czynna roślinna (roślinne materiały wyjściowe, tożsamość, czystość
składników, markerów, trwałość)
 wytwarzanie – powtarzalność procesów GMP, GACP
 produkt leczniczy roślinny (powtarzalność składu substancji pomocniczych,
tożsamość, funkcje, dobór, dawka np. środka konserwującego)

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

 jakość postaci leku
 metody analityczne (aktualne, odpowiednie do potwierdzenia jakości –
walidowane)

Standaryzacja:
a) wyznaczenie powtarzalnej farmaceutycznie jakości przez porównanie
produktu
z substancją referencyjną.
b) określenie minimalnej zawartości jednego lub kilku związków lub grupy
związków.

Rodzaje standaryzowanych ekstraktów:

a) typ A - standaryzacja na jeden aktywny składnik lub grupę aktywnych
związków, np. liść naparstnicy (Digitalis folium).

b) typ B - standaryzacja na składnik ekstraktu.

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

W wytwarzaniu produktów leczniczych roślinnych mają znaczenie dwa
procesy:
a) Dobra Praktyka Upraw i Zbiorów (GACP) – Europejska Agencja Leków
(uprawa
i zbiór ze stanu naturalnego i plantacji roślin; cięcie i suszenie roślin).

b) GMP

(Good Manufacturing Practice) – zasady dobrej praktyki

produkcyjnej

:

 tłoczenie i destylacja
 rozdrabnianie, przetwarzanie wydzielin, ekstrakcje substancji roślinnych,
frakcjonowanie, oczyszczanie.

Wytwórca musi zapewnić, że czynności są prowadzone zgodnie z
pozwoleniem na dopuszczenie do obrotu/rejestracją produktu.

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

Materiały wyjściowe do produkcji produktów leczniczych roślinnych:
a) Substancja roślinna – wytwórca podaje dane o jakości substancji roślinnej,
o produkcji rolniczej, selekcji nasion, warunkach uprawy i zbioru.
b) Przetwór roślinny – klasyfikacja materiałów roślinnych wg GMP – substancja
czynna, produkt pośredni, produkt końcowy zależą od wytwórcy posiadającego
zezwolenie na wytwarzanie.

Specyfikacja materiału wyjściowego – dokumentacja:
a) dokumentacja o używaniu materiału wyjściowego wytworzonego zgodnie z GMP
i dokumentacją rejestracyjną.
b) dokumentacja powtarzająca audyt u dostawców materiału wyjściowego
pochodzenia roślinnego przeprowadzonym przez wytwórcę lub w jego imieniu.

Audyt - ocena danej osoby, organizacji, systemu, procesu, projektu lub produktu.
Audyt jest przeprowadzany w celu upewnienia się co do prawdziwości i rzetelności
informacji, a także oceny systemu kontroli wewnętrznej 

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

Instrukcja przetwarzania:
 czyszczenie, suszenie
 rozdrabnianie i przesiewanie
 opracowanie pisemnych instrukcji i zapisów zapewniających o
dokładnym przebadaniu każdego pojemnika substancji roślinnej w celu
wykrycia zafałszowania/zmiany innych składników lub obecności
substancji obcej (szkło, piasek, metal, sierść itp.)
 powinny opisywać prewencyjne przesiewanie lub inne metody usuwania
szkodliwych

substancji

obcych

i

właściwe

procedury

czyszczenia/sortowania materiałów przed magazynowaniem zwolnionej
substancji roślinnej lub przed rozpoczęciem wytwarzania
 instrukcje w zakresie produkcji powinny zawierać dane dotyczące m.in.
rozpuszczalnika, czasu i temperatury ekstrakcji.

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

Badania aktywności farmakologicznej ekstraktów roślinnych:

a) badania w warunkach in vitro:
 badania aktywności enzymatycznej (efekty hamujące aktywność
enzymatyczną)
 badania na liniach komórkowych – aktywność przeciwnowotworowa,
właściwości hepatoprotekcyjne
 badania aktywności przeciwdrobnoustrojowej

b) badania w warunkach in vivo (aktywność przeciwnowotworowa,
właściwości przeciwzapalne, aktywność przeciwbólowa)

c) badania w warunkach ex vivo (izolowane narządy) - aktywność
spazmolityczna

d) badania kliniczne - „O jakości leku decyduje ostatecznie efekt kliniczny,
terapeutyczny. Nie efekt farmakologiczny lecz efekt kliniczny.”

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

Badania kliniczne – badania produktu leczniczego z udziałem ludzi w celu
określenia jego bezpieczeństwa i skuteczności. Obejmują one:
 ustalenie lub weryfikacje działania klinicznego, farmakologicznego i/lub
farmakodynamicznego
 identyfikacja skutków niepożądanych danego produktu
 badanie wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania leku
Meta analiza - wiarygodne badania kliniczne o wysokiej jakości, 3 kryteria
spośród 5 wg skali Jadad:
 jest opisane jako randonizowane (z podwójnie ślepą próbą, wobec placebo
lub leku referencyjnego - analiza statystyczna)
 jest opisane jako podwójnie zaślepione
 podaje liczbę i powody wycofania pacjentów z badań w jakiejkolwiek grupie
 opisuje metodę tworzenia sekwencji randomizacji i metoda ta jest
odpowiednia (np. generowanie komputerowe)
 opisuje metodę podwójnego zaślepienia i jest ona odpowiednia

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

Największą liczbą przeprowadzonych meta analiz badań klinicznych wysokiej
jakości wyróżniają się:
 liść miłorzębu japońskiego – w terapii zespołów otępiennych, w tym choroba
Alzheimera w stanach łagodnym i umiarkowanym, w leczeniu „szumu w uszach”
 ziele dziurawca zwyczajnego – w krótkotrwałym (4-6 tygodni) leczeniu depresji o
łagodnym lub umiarkowanym nasileniu
 cebula czosnku – zmniejsza całkowite stężenie cholesterolu w surowicy krwi,
zmniejsza poziom triglicerydów
Surowce roślinne, dla których skuteczność i bezpieczeństwo potwierdzono meta
analizą:
 kwiatostan głogu – ekstrakt w terapii wspomagającej leczenie konwencjonalne
u pacjentów z przewlekłą niewydolnością serca
 kłącze imbiru – jako środek w leczeniu przypadłości (mdłości i wymiotów)
towarzyszących ciąży
 liść bluszczu – suchy wyciąg jako lek regulujący funkcje układu oddechowego
u dzieci chorych na przewlekłą astmę

Wytwarzanie leczniczych

produktów roślinnych

Do surowców i wyprodukowanych z nich preparatów roślinnych
stosowanych
w lecznictwie bez potwierdzonej skuteczności należą m.in.:
 korzeń kozłka
 kłącze pluskwicy europejskiej
 ziele jeżówki purpurowej
 nasiona kasztanowca
 owoc ostropestu plamistego

Brak dowodów nie jest tym samym co dowody o nieskuteczności działania
danej substancji leczniczej.

Naturalne substancje

toksyczne

Naturalne substancje toksyczne tworzą się na skutek naturalnych reakcji
metabolicznych lub znacznie rzadziej w wyniku stosowanych w przetwórstwie
żywności procesów mikrobiologicznych. Zalicza się do nich takie substancje jak:
 Amigdalina - należąca do glikozydów cyjanogennych zawierających związany
cyjanowodór. Związek ten występuje w migdałach (zwłaszcza gorzkich), pestkach
wiśni, śliwek, brzoskwiń i moreli. Po jej spożyciu mogą występować takie objawy jak:
bóle głowy, niepokój, lęk, uczucie drętwienia w jamie ustnej, ucisk za mostkiem,
ślinotok, zaczerwienienie skóry, tyłozgięcie tułowia, w ciężkich przypadkach drgawki i
śmierć;
 Solanina (toksyczny glikozyd) - występuje w zepsutych lub niedojrzałych długo
przetrzymywanych ziemniakach lub zielonych pomidorach. Działa drażniąco na
przewód pokarmowy; mogą wystąpić także zaburzenia ze strony układu nerwowego;
Substancje wolotwórcze, progoitryna - występuje w rzepaku i kapuście. W organizmie
człowieka przekształca się w goitryny. Goitryna, może przechodzić z paszy do mleka
krów;

Naturalne substancje

toksyczne

 Saksytoksyna - wytwarzana jest przez plankton i kumuluje się skorupiakach (ostrygi,
małże i inne mięczaki), charakteryzuje się działaniem neurotoksycznym. Objawy
zatrucia to: mrowienie języka, zaburzenia mowy, bóle głowy, osłabienie mięśni;
 Nicyna i konicyna - występuje w bobie. Powodują ostre zatrucia z objawami
niedokrwistości hemolitycznej i żółtaczki;
 Kwas erukowy - występuje w rzepaku i w oleju z rzepaku, jego zawartość wynosi od
1-50%. U zwierząt pod wpływem tego związku zaobserwowano hamowanie wzrostu,
oraz zmiany czynnościowe i histopatologiczne w mięśniu sercowym;
 Kwas szczawiowy - występuje w szczawiu, rabarbarze, szpinaku, kakao, herbacie.
Jego nadmiar w diecie może prowadzić do kamicy nerkowej;
 Kwas fitynowy - obecny w mąkach żytnich, pszennych, ryżowych z grubego
przemiału oraz orzechach;
 W roślinach, które stanowią paszę dla zwierząt - tj. tytoń szlachetny, tuje, kąkol
polny, szalej występują toksyczne alkaloidy, saponiny, składniki olejków i żywic
toksyczne dla ludzi.