H I S T O R I A M Y Ś L I P E D A G O G I C Z N E J

MYŚL PEDAGOGICZNA

STAROŻYTNEJ GRECJI

SOFIŚCI

Pierwsi filozofowie greccy, dążący do wyjaśnienia
początków wszechświata w sposób racjonalny, a nie
religijny, pojawili się już w epoce archaicznej (VII-VI wieku).
W V wieku przed Chrystusem po zwycięskich wojnach
perskich (492-449) Ateny stały się ważnym ośrodkiem
życia umysłowego. W tym czasie pojawiają się w Atenach
wędrowni, przybywający przeważnie z Azji Mniejszej,
nauczyciele-filozofowie nazwani przez Platona

sofistami

,

czyli znającymi się na mądrości, nauczyciele mądrości. Byli
poszukiwaczami prawdy i pedagogami. Wielkie znaczenie
przypisywali potędze słowa (logosu), retoryce, będącej
podstawowym czynnikiem kształcenia, a nawet
wychowania (paideia). Mieli różne poglądy.

2

Janusz Tomiło

SOFIŚCI

Wyrazy 'sofista', 'sofizmat', 'sofistyczny' z biegiem czasu uzyskały
pejoratywny wydźwięk, chociaż etymologicznie wyraz 'sofista' pochodzi
od słowa 'mądrość. Zachowało się po nich niewiele dzieł;
badacze od dwu wieków zastanawiają się, czy sofiści mieli na celu
wyłącznie rozwijanie erystyki, oraz czy bardzo ostrą krytykę Platona i
Arystotelesa należy istotnie przyjąć bez zastrzeżeń, czy powinno się
raczej zrewidować zakorzenione, ujemne poglądy o sofistach.
Sofiści byli nauczycielami nowego typu, których celem jest stworzenie,
wykształcenie mężów stanu,
Sofiści wprowadzili w centrum swych zainteresowań człowieka,
ich celem było zaspokajanie potrzeb praktycznych a nie teoretycznych.
W ich programie wychowawczym retoryka stała się ważniejsza od filozofii,
w wyniku czego w działalności sofistów tak silnie zaznaczają się tendencje
erystyczne.
W centrum ich zainteresowania był kontakt z żywym człowiekiem. W
umiejętności pedagogicznej koncentrującej się wokół człowieka wyróżnić
trzeba kilka zasadniczych elementów, takich jak natura, uczenie się,
nauczanie i ćwiczenie, ich celem było wychowywanie.

3

Janusz Tomiło

SOFIŚCI

•

Sofiści przygotowywali młodzież, gromadząc ją wokół siebie (nie chodzi

tu o szkoły w sensie instytucji), do życia publicznego, nauczając biegłości
w uzasadnianiu własnego stanowiska, nawet fałszywego; nie tyle chodziło
tu o przekonanie, co o pognębienie przeciwnika (erystyka).

•

Kładli nacisk na opanowanie zwłaszcza arytmetyki, astronomii, geometrii

i muzyki. Bardziej podkreślali edukację umysłową niż ćwiczenia fizyczne.
W celu łatwiejszego zapamiętania uczyli mnemotechniki. Kurs nauki trwał
ok. cztery lata. Sofiści byli popularni, nadali nauczaniu kierunek
ogólnokształcący. W ten sposób dokonali rewolucji w wychowaniu greckim.
Z czasem metody nauczania sofistów uległy zwyrodnieniu, a sofistyka
nabrała wydźwięku pejoratywnego, jako pozorna, zawiła uczoność

4

Janusz Tomiło

PROTAGORAS

Pochodził z Abdery Urodził się około roku 487, a zmarł w roku 411 przed
Chrystusem, wybitny filozof, a przede wszystkim sofista-nauczyciel,
Twierdził, że ludzkie zdolności poznawcze są bardzo ograniczone, a
osiągnięta wiedza tylko w minimalnym zakresie może zaspokoić
pragnienie poznania,

•

jedynym źródłem poznania są zmysły. Skoro jednak wrażenia zmysłowe

są różne w różnych jednostkach i w różnych chwilach życia tej samej
jednostki, wobec tego są względne. Protagoras na tej podstawie
wyciąga wniosek, że względna jest sama rzeczywistość,

•

podstawową zasadą Protagorasa była „homo-mensura”, aksjomat

głoszący, że „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy istniejących, że
istnieją, i nie istniejących, że nie istnieją”,

•

głosząc tę zasadę chciał zaprzeczyć, jakoby istniały jakieś absolutne

kryteria, które by pozwalały odróżnić byt od nie-bytu, prawdę od fałszu i
w ogóle – wartości,

5

Janusz Tomiło

PTOTAGORAS

•

twierdził o każdej rzecz, że istnieją dwa wzajemnie sprzeczne

twierdzenia o niej. Jego celem, jak i celem pozostałych sofistów, była
antylogia (kontrowersja) – nauczanie krytykowania i dyskutowania,
organizowanie turnieju, w którym racje ścierają się ze sobą.
Odnajdował argumenty za i argumenty przeciw, wskazywał, jak
wzmocnić słaby argument – nie określał jednocześnie istoty
rozpatrywanej wartości,

•

rozumie cnotę jako zręczność (euboulię), biegłość w przemawianiu

(zwłaszcza publicznie). Można się jej nauczyć poprzez wpojenie
techniki antylogii i wynikającej z niej techniki, która pokazuje, jak
uzyskać przewagę dowolnego punktu widzenia nad punktem widzenia
mu przeciwstawnym,

•

człowiek jest miarą prawdy i fałszu, ale nie tego, co pożyteczne i co

szkodliwe. Użyteczności należałoby przyznać wartość obiektywną
(choć nie absolutną). Dobrem jest więc to, co użyteczne, złem – to, co
szkodliwe. Mędrzec jest tym, kto wie, co jest pożyteczne, a co
szkodliwe (w jego dziedzinie).

6

Janusz Tomiło

GORGIASZ

Urodził się na początku V wieku przed Chrystusem i dożył początku wieku IV.
Podczas, gdy Protagoras wychodzi ze stanowiska relatywistycznego, Gorgiasz
opiera się o nihilizm. W swoim sztandarowym dziele bronił ściśle ze sobą
powiązanych tez:
- nie istnieje byt (nic nie istnieje);
- gdyby nawet byt istniał, nie mógłby zostać poznany;
- gdyby nawet uznać, że mógłby byt zostać poznany, nie mógłby być
wyjaśniony innym;
Dowód tych trzech twierdzeń nie jest tylko pokazem sztuki retorycznej, ale i
w radykalny sposób wyklucza możliwość istnienia albo osiągnięcia, a w
każdym razie – wyrażenia obiektywnej prawdy. Dla Protagorasa istniała jakaś
prawda względna, dla Gorgiasza prawda nie istnieje i wszystko jest fałszem.
Tego, że nic nie istnieje, Gorgiasz dowodził przeciwstawiając sobie koncepcje,
jakie filozofowie przyrody głoszą w odniesieniu do bytu, a które wzajemnie się
znoszą (byt jest jeden – byt jest mnogi; byt powstaje – byt nie powstaje),

7

Janusz Tomiło

GORGIASZ

Dowód drugiej tezy, że byt jest dla człowieka niepoznawalny, również
przebiega w kontekście polemiki z eleatami. Parmenides twierdził, że
związek bytu z myślą jest strukturalnie nierozerwalny, nie-bytu zaś nie
można pomyśleć.
Gorgiasz odwraca te zasady. Wykazuje, że są takie pomyślane przedmioty
(treści myśli), które nie odnoszą się do żadnej rzeczywistości – nie istnieją.
Z tego wynika obalenie drugiej zasady – nie-byt można pomyśleć.
Trzeciej tezy Gorgiasz dowodzi zaprzeczając, aby słowo mogło w sposób
prawdziwy oznaczać cokolwiek innego od siebie. Następuje radykalne
rozejście między słowem, myślą i bytem.
W odniesieniu do retoryki wykazał Gorgiasz znacznie wyższy stopień
koherencji – dał jej jasne teoretyczne podstawy. Jeżeli nie istnieje prawda
absolutna, to słowo uzyskuje całkowitą autonomię, nie jest związane już
żadnym prawem bytu. Może służyć do wykazania wszystkiego,
Zerwanie związku prawdy i słowa czyniło retorykę podatną na skrajne
oszustwa – nie mogła zapobiec temu etyka sytuacyjna.
Gorgiasz porównywał retorykę ze sztuką – jedna i druga zmierza nie do
prawdy, ale do poruszenia uczuć.

8

Janusz Tomiło

SOKRATES

Do sofistów w pewnym sensie nawiązywał Sokrates (469-399).
Należał do tego samego pokolenia. Był ich krytykiem i
współzawodnikiem. Nie pozostawił żadnych dzieł pisanych. Jego
poglądy znamy ze Wspomnień o Sokratesie Ksenofonta, Chmur
Arystofanesa i Dialogów Platona. Nie był on nauczycielem w
potocznym tego słowa znaczeniu. Był wielkim filozofem,
prekursorem późniejszych stoików i cyników, zajmującym się
człowiekiem. Głosił postulat

samopoznania

zapoczątkowujący

problem

samowychowania

człowieka. Przyjmował postawę

własnej niewiedzy (wiem, że nic nie wiem, a więc szukam). Tylko
Bóg jest naprawdę mądry. Zmuszał do dyskusji napotkanych na
ulicy lub w domach ludzi. Był uosobieniem pogańskiego mędrca.
Jego poglądy rozwinął Platon. Później wysoko je cenili
chrześcijanie, widząc w Sokratesie niemal świętego.

9

Janusz Tomiło

SOKRATES

Wbrew relatywizmowi poznawczemu sofistów Sokrates „uczył
ludzi cnoty, a ściślej mówiąc, uczył ich rozumu, aby przez to
doprowadzić do cnot y”. Nie była to jedyna różnica między
sofistami a Sokratesem. Pozostałe polegały na tym, że Sokrates:



sprzeciwiał się pluralizmowi etycznemu sofistów dowodząc, iż

cnota – którą rozumiał jako wiedzę umożliwiającą osiąganie
dobra, pożytku i szczęścia – jest jedna;



nie obiecywał, jak sofiści, że swoich uczniów nauczy prawdy,

lecz że będzie razem z nimi tej prawdy poszukiwał;



twierdził, że można poznać prawdę powszechnie

obowiązującą, podczas gdy sofiści byli relatywistami;



był logikiem, a sofiści hołdowali encyklopedyzmowi i zabiegali

o poznanie jak największej liczby informacji o świecie;



uczył tylko tego, co uważał za prawdziwe, podczas gdy sofiści

uczyli głównie tego, co skuteczne, a niekoniecznie prawdziwe,
uważając prawdę za względną i umowną.

10

Janusz Tomiło

SOKRATES

Mimo że nawiązywał do sofistów, to jednak nauczał bezinteresownie i
sprzeciwiał się ich tezie, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy.
Przeciwstawiał sofistom starą tezę, że wychowanie jest sprawą uzdolnień
wrodzonych. W nauczaniu posługiwał się

metodą dialektyczną

, którą

nazywał metodą

heurystyczną

, czyli metodą poszukiwania prawdy. Jego

uczeń powinien w procesie wychowania nabierać

arete

(

gr. 

ἀρετή – cnota,

dzielność lub doskonałość). Sokratesa można uznać za twórcę etyki, a
arete za jej kluczowe słowo. Każda cnota jest dla niego odmianą
mądrości praktycznej. Wiedza od czego zależy dobro prowadzi człowieka
na drogę cnoty, bo żaden rozumny człowiek nie wybiera zła, lecz dobro.
Dobro też jest celem nauczania. Utożsamiał cnotę z wiedzą. Podłożem
wychowania moralnego jest wiedza, czyli wychowanie intelektualne. W
rozumowaniu najczęściej stosował

metodę indukcyjną

, czyli

przechodzenia od szczegółów do pojęć ogólnych, oraz metodę ironii
(niedomówienia), czyli sprowadzania poglądu partnera w dyskusji do
absurdu. Duże znaczenie pedagogiczne miał także jego urok osobisty.
Swoje poglądy potwierdzał życiem. Dawał przykład odwagi, opanowania,
rozsądku, skromności i naturalnej dobroci.

11

Janusz Tomiło

SOKRATES

„Sokratyzm” – jeśli tak określilibyśmy głoszone przez Sokratesa
poglądy – stanowił połączenie skrajnego indywidualizmu ze skrajnym
moralizmem, z czego wynika, że cnota jest celem człowieka, a
wiedza prowadzącym do niej środkiem. Wiedza zawarta jest przy tym
w pojęciach ogólnych. Ta teza stała się podstawą budowanych w
następnych stuleciach teorii poznania, podobnie jak ta, iż dobra
moralne są przedmiotem etyki. Sokrates, którego uważa się za
zwolennika intelektualizmu w wychowaniu, był zdania, że droga do
cnoty prowadzi przez wiedzę, w związku z czym jej pozyskiwanie
stanowi warunek konieczny pożądanych zachowań. Najlepiej zaś
służy owemu pozyskiwaniu wiedzy metoda dialogu, wymiany myśli,
dociekanie prawdy w drodze operowania rzeczowymi argumentami.
Droga od niewiedzy do wiedzy polega głównie na wychowaniu
intelektualnym, ale służy również wychowaniu moralnemu. Głoszone
przez Sokratesa zalecenie, aby do cnoty dochodzić przez wiedzę,
cieszy się do dzisiaj uznaniem wśród pedagogów.

12

Janusz Tomiło

SOKRATES

Zyskał sobie wielu zwolenników i uczniów, ale miał także wielu krytyków. Jedni
widzieli w nim dziwaka, inni wręcz osobę niebezpieczną , która zachęca do
analizowania i krytykowania istniejących stosunków społecznych, co wydawało
się groźne dla panującego porządku; czasem dopatrywano si w jego działaniu
szkodliwej wolnomyślności, brakiem szacunku dla tradycji albo swoistym
przejawem pychy i oszustwa. Pomimo takich opinii Sokrates przez ćwierć wieku
nie zmieniał swojego zajęcia. Dopiero w 399 r. spotka o go publiczne
oskarżenie, że jego działalność jest szkodliwa. Fabrykant Anytos, mówca Likon i
poeta Meletos wnieśli pod sąd przysięgłych oskarżenie, że winien jest
bezbożności i demoralizacji młodzieży. Sąd uznał win Sokratesa. Oskarżyciele,
ani sędziowie zapewne nie myśleli o karze śmierci. Taki ciężki wymiar kary
wywołała jego postawa, bo swej winy nie tylko nie uznał, ale kładł nacisk na
doniosłość swej działalności. Z powodów religijnych wyrok nie mógł być
wykonany zaraz. Sokrates spędził więc 30 dni w więzieniu. Mógł łatwo uniknąć
śmierci, bo uczniowie chcieli mu ułatwić ucieczkę. Z tej propozycji nie
skorzystał. Stał na stanowisku poszanowania prawa. Ostatnie dni spędził na
rozmowach z uczniami. We Wspomnieniach o Sokratesie Ksenofont napisał :
Wszyscy jednozgodnie przyznają, że żaden jeszcze człowiek, ile pamięć nasza
sięga, nie zajrzał w oczy śmierci z większą godnością.

13

Janusz Tomiło

PLATON

P l a t o n (427 347) uczeń Sokratesa, żył 80 lat, by

Ateńczykiem, pochodził z arystokracji. Przodkiem matki

był

Solon, a ojciec pochodził z rodziny królewskiej.

Otrzymał

staranne i wszechstronne wychowanie. W młodości odnosił
zwycięstwa w igrzyskach olimpijskich. Ćwiczył się w poezji,
malarstwie i muzyce. Studia naukowe zaczął u jońskich filozofów
przyrody. Mając 20 lat poznał Sokratesa i by jego uczniem 8 lat, do
jego śmierci. Wiele podróżował , był doradcą panujących. Jego
polityczne doświadczenia były jednak fatalne; np. z Syrakuz na
Sycylii, gdzie występował w roli politycznego doradcy panującego
księcia, ledwo uszedł z życiem. Rodziny nie założył . Poświęcił się
filozofii. W 387 r. założył własną szkołę -

Akademię.

Mieszka ł w niej

otoczony uczniami. Była to szkoła nauk politycznych. Tworzyła ona
swoiste bractwo, które pod jego kierunkiem przygotowywało się na
doradców politycznych
panujących i prawodawców. Członków wiązała ścisła przyjaźń, więź
duchowa, zaś miedzy mistrzem a uczniami panowała wręcz namiętna
(platoniczna) miłość . Po śmierci czczono go jako boskiego męża,
półboga. Chwalono dzień , w którym bogowie dali ludziom Platona.

14

Janusz Tomiło

Platon uważany jest za twórcę pierwszego w starożytnej Grecji systemu wychowania,
to znaczy uporządkowanego układu składników oraz zachodzących między nimi
związków i zależności. Wychowanie jest, według niego, procesem determinowanym
przez państwo, a jego cel stanowi dążenie do osiągnięcia harmonii między ciałem i
duszą, tzn. kalokagatia. W myśl opracowanego przez Platona programu wychowania
dzieci i młodzieży:



chłopcy i dziewczęta do 6. roku życia mają uczyć się razem;



do 10. roku życia należy kształtować u uczniów wspomnianą wyżej harmonię

między ciałem i duszą, a naukę czytania i pisania rozpoczynać dopiero z dziećmi w
wieku 10 lat;



okres od 10. do 18. rok u życia powinien służyć kształceniu literackiemu, przy czym

do nauki nie wolno uczniów zmuszać; od 18. do 20. roku życia młodzież powinna być
poddawana intensywnym ćwiczeniom fizycznym, w tym zawodom sportowym;



trzeba przeprowadzać selekcję uczniów po 20. roku życia, przy czym

najzdolniejszych kierować na dalsze studia, a mniej zdolnych przygotowywać do służ
by w wojsku i do zawodu;



na studiach powinno się uczyć geometrii (planimetrii i stereometrii), astronomii,

muzyki, a od 30. roku życia – filozofii. Dopiero takie studia uprawniać mogą
absolwentów do sprawowania wysokich urzędów państwowych, poczynając od
ukończenia przez nich około 50 lat.

15

Janusz Tomiło

PLATON

Platon był więc pierwszym myślicielem, który zalecał stosowanie selekcji
uczniów według uzdolnień, doceniał znaczenie edukacji przedszkolnej, a
ponadto zalecał posługiwanie się w pracy dydaktyczno -wychowawczej z
dziećmi i młodzieżą metodami i środkami przystosowanymi do wieku i
możliwości uczniów. Platonizm, jak z czasem nazwano opracowany przez
niego system wychowania, wywarł silny wpływ na teorię i praktykę
wychowania, a niektóre jego tez y nadal stanowią ważne punkt y
odniesienia dla współczesnych kierunków wychowania, jak chociażby
północnoamerykański perenializm. Spośród poglądów filozoficznych
Platona największe znaczenie dla teorii i praktyki wychowania mają jego
idee dotyczące: ontologii, która określa cel życia człowieka, a pośrednio
również wychowania; teorii poznania, zakładającej, iż istnieje wiedza
wrodzona i że wiedza zmysłowa mus i być podporządkowana „wiedzy
rozumowej”; oraz etyki, w myśl której człowiek powinien
podporządkować zabieganie o dobra realne staraniom o pozyskanie dóbr
idealnych.

16

Janusz Tomiło

PLATON

Poglądy Platona:



był – podobnie jak Spartanie – zwolennikiem wychowania państwowego, ale nie

podzielał stanowiska Likurga, iż dzieci powinny stanowić własność państwa; w
sposób zbliżony do stosowanego w Sparcie dzielił wychowanie na prowadzone w
rodzinie (do 6.–7. roku życia), a następnie w państwowych placówkach
wychowawczych, aczkolwiek dopuszczał również możliwość posyłania młodszych
dzieci na naukę do placówek prywatnych (od 6.–7. do 10. roku życia);



głosił, że naukę czytania, pisania i rachowania należy rozpoczynać dopiero z

dziećmi dziesięcioletnimi, a młodzież w wieku od 18 do 20 lat powinna być
przygotowywana do odbywania dziesięcioletniej służby wojskowej, której ukończenie
zapewniałoby uzyskanie obywatelstwa;



był zdania, że wychowanie powinno być zróżnicowane stosownie do posiadanych

przez uczniów zdolności: najmniej zdolnych należy przygotowywać do sprawowania
funkcji produkcyjnych, zdolniejszych – obronnych, a najzdolniejszych –
kierowniczych. Ta propozycja spowodowała przyznanie Platonowi pierwszeństwa w
zakresie wprowadzenia do szkoły mechanizmów selekcyjnych;



twierdził, że istnieje ścisły związek między polityką państwa i jego ustrojem

społecznym a jakością wychowania;



sądził, że metoda dialogu, pozwalająca uczniom czynnie uczestniczyć w

zdobywaniu wiedzy, powinna być powszechnie stosowana, ponieważ służy nie tylko
rozwojowi pamięci, lecz również rozwijaniu samodzielnego – jak dzisiaj
powiedzielibyśmy – myślenia

17

Janusz Tomiło

PLATON

Platon był twórcą teorii wychowania państwowego

. Te poglądy, oparte głównie

na systemie wychowawczym Sparty, ściśle były związane z jego koncepcją
idealnego ustroju państwowego. Był przeciwnikiem panujących w jego czasach
w Atenach rządów demokratycznych. Nawiązując do teorii duszy ludzkiej
składającej się z rozumu, uczucia i pożądania, przedstawił w swoim dziele pt.
Rzeczpospolita organizację idealnego państwa składającego się z trzech
stanów: rządzących filozofów, strażników i żywicieli.
Dwa pierwsze, w zamian za przywilej rządzenia i bronienia państwa, Platon
pozbawiał własności, a nawet życia rodzinnego. Wykształcenie nie jest
potrzebne stanowi trzeciemu, czyli rolnikom, rzemieślnikom i kupcom.
Teoria wychowania Platona dotyczy więc tylko rządców i wojowników.
Platon nakreślił bardzo szeroki program wychowania i kształcenia obydwu tych
stanów. Wychowanie to powinno znajdować się pod opieką państwa. Głosił, że

wychowanie dziecka powinno się rozpoczynać jeszcze przed jego urodzeniem,
poprzez roztoczenie opieki nad matką.

Dzieci miały stanowić własność

państwa. W interesie państwa winna więc leżeć troska o ich zdrowie

. Państwo

ma dbać, aby dzieci rodziły się w odpowiednim wieku rodziców. Jednostki
ułomne winno się niszczyć natychmiast po urodzeniu.

Niemowlęta miały być

oddawane do specjalnych zakładów państwowych, gdzie powinny nimi
opiekować się niańki. Zadaniem matek było jednak ich karmienie.

18

Janusz Tomiło

PLATON

Od trzeciego roku życia powinno się dzieciom
zapewnić takie warunki, aby mogły w pełni rozwinąć
swoje zdolności. Platon podkreślał wychowawczą
funkcję zabaw i gier oraz poezji i muzyki. Po raz
pierwszy jasno sformułował teorię wychowania
przedszkolnego. Okres wspólnego wychowania
chłopców i dziewcząt miał trwać do szóstego roku
życia. Potem młodzież męska i żeńska miała być
wychowywana oddzielnie, choć według podobnego
programu. Cały system wychowawczy Platona miał
służyć państwu. Zadaniem państwa miała być opieka
nad nim oraz jego kontrola. Od trzeciego roku życia
powinno się dzieciom zapewnić takie warunki, aby
mogły w pełni rozwinąć swoje zdolności.

19

Janusz Tomiło

PLATON



Naukę szkolną miały dzieci podejmować w dziesiątym roku życia.

Miała ona trwać bardzo długo. Platon szczególnie zwracał uwagę na
nauczanie matematyki, a także geometrii i astronomii,
pozwalających poznać nie tylko świat realny lecz także świat idei,
który jest niezależny od świata realnego. Jego poznanie jest
prawdziwą wiedzą.



W swoim programie dużo miejsca poświęcił wychowaniu

fizycznemu, pojętemu na sposób wojskowy

. Po ukończeniu

wykształcenia średniego, w okresie efebii, czyli trzyletnich ćwiczeń
wojskowych, należało według Platona dokonać selekcji uczniów.

Mniej zdolni mieli przejść do stanu strażników, zdolniejsi mieli się
kształcić dalej. Najzdolniejsi, zwłaszcza w dziedzinie matematyki, i
najbardziej odporni pod względem fizycznym powinni kontynuować
studia do trzydziestego piątego roku życia, a następnie po
piętnastoletniej praktyce na różnych stanowiskach w administracji i
wojsku, mieli wchodzić do grupy rządzącej filozofów, czyli
kierowników państwa. 

 

20

Janusz Tomiło

PLATON



Swoją pedagogikę i cały system wychowawczy buduje Platon na pojęciu

prawdy opartej na idei dobra i sprawiedliwości. Prawdę zdobywa się
dzięki poznaniu rozumu.



Celem wychowania było wykształcenie „przywódcy – idealnego króla”,

który posiadał doskonałą (królewską) wiedzę opartą na rozumie, której
jedynym kryterium jest osiągnięcie (opanowanie) prawdy

. W duszy

każdego człowieka - obywatela żyje idea sprawiedliwego państwa.



Aby jego wyobrażenie doprowadzić do świadomego poznania potrzebna

jest „PAJDEJA”, czyli prawdziwa kultura, która może być zaszczepiona
człowiekowi tylko przez wychowanie w zbiorowości. Zasady wychowania
ma określić prawodawca, a rząd ma czuwać nad ich realizacją.



Zrażony do demokracji ateńskiej zaczął budować zupełnie nowy

(utopijny) ustrój państwa. Pomysły czerpał z dorobku współczesności. Ze
Sparty przejął zasadę wychowania państwowego i muzycznego
(kształcenie charakteru i męstwa), z Aten - zapożyczył program
kształcenia umysłu oraz ideę harmonijnego rozwoju fizycznego i
duchowego (kalokagatii).

21

Janusz Tomiło

PLATON



Platon oddaje w ręce państwa cały proces wychowania. Ono

ma wziąć je w karby, ustalić najdrobniejsze szczegóły,
wykluczając przy tym zaspokajanie jakichkolwiek potrzeb
indywidualnych. W idealnym państwie nie ma własności, nie ma
rodziny. Platon odrzuca wszystko, co mogłoby dzielić obywateli.



Ustrój idealnego państwa opiera się na trzech stanach (grupach

społecznych, czyli na: rządcach, strażnikach i żywicielach.
1

. rządcy

– filozofowie, to mężowie mający za sobą 30 lat

edukacji i 15 lat praktyki w różnych instytucjach państwowych;
nie mają żadnej własności, życia rodzinnego; cały wysiłek i
zdolności kierują na pomnażanie publicznego dobra.
2.

strażnicy

– wojownicy, mają bronić państwa orężem i

troszczyć się o jego niepodległość.
3.

żywiciele

– to rolnicy, rzemieślnicy i kupcy, mają troszczyć się

o zapewnienie państwu dóbr materialnych.

22

Janusz Tomiło

PLATON

Ten porządek społeczny Platon uzasadniał argumentami
psychologicznymi twierdząc, że dusza ludzka składa się z 3 części
– zdolności, które dominują wśród członków owych grup
społecznych.
Grupę pierwszą - wyróżnia

ROZUM

, którego siedzibą jest głowa

(najwyższa część ciała); ona ma panować nad całym człowiekiem i
na innymi częściami duszy.
Grupę drugą - wyróżniają

UCZUCIA i ZMYSŁY

; ich siedliskiem są

piersi. Ta grupa wyróżnia się odwagą i męstwem oraz uczuciem
miłości dla własnego kraju (ojczyzny).

•

Grupę trzecią - wyróżnia

POŻĄDLIWOŚĆ,

której siedzibą jest

brzuch, a główną cechą pragnienie dóbr materialnych i wygód,
dążenie do zaspokojenia głodu, łaknienia. Jej członkowie pozbawieni
są zarazem wszelkich wyższych uczuć i moralnych wartości.

•

Do tych trzech części duszy ludzkiej Platon dostosował swój system

wychowawczy.

23

Janusz Tomiło

ARYSTOTELES

Urodził się w 384 ro ku p.n.e. w Atenach, a zmarł w wieku 62 lat w roku
322 p.n.e. w Chalkis na Eubei, gdzie schronił się przed sądem grożącym
mu w Atenach za bezbożnictwo. W Akademii Platona spędził 20 lat,
najpierw jako uczeń, a później nauczyciel i badacz. Akademię opuścił po
śmierci Platona i został wychowawcą Aleksandra Wielkiego, a gdy ten
wyruszył na podbój Azji, Arystoteles wrócił do Aten i założył szkołę zwaną
Liceum, którą kierował przez 12 lat. Przez Ateńczyków był krytykowany za
utrzymywanie bliskich kontaktów z Macedończykami.
Jako uczony był filozofem, etykiem, psychologiem oraz logikiem,
interesował, się również naukami przyrodniczymi i matematyką, słowem –
był człowiekiem o wielostronnych zainteresowaniach i niezwykłej
pracowitości. Jako pedagog, jeśli użyjemy tego terminu dla określenia
jednego z terenów jego zainteresowań, zajmował się głównie „nauczaniem
wychowującym”, aczkolwiek nie Arystoteles używał tej nazwy, lub – w
innej konwencji terminologicznej – „wychowaniem intelektualnym”, w
którym silnie eksponował elementy logiki, etyki i teorii poznania.

24

Janusz Tomiło

ARYSTOTELES

W filozofii, zwłaszcza w teorii poznania, które dzielił na teoretyczne i
praktyczne, a w tym ostatnim odróżniał poznanie dotyczące
działania od poznania odnoszącego się do wytwarzania
(produkowania), stronił od racjonalizmu (idei, że rozum rozstrzyga o
jakości zdobywanej wiedzy), a także od sensualizmu (że o tej jakości
decydują zmysły). W etyce nie opowiadał się ani za moralizmem,
ani za hedonizmem, którego słowem - kluczem było hasło carpe
diem (korzystaj z każdego dnia). W psychologii określał człowieka
jako istotę rozumną, złożoną z ciała i duszy, a zarazem działającą na
trzech poziomach: wegetatywnym, zwierzęcym i rozumowym.
Stosownie do tego podziału wyróżniał w życiu człowieka trzy okresy
rozwoju: fizyczny, fizyczno-moralny i rozumny.
W logice, która za Sokratesa zajmowała się przede wszystkim
definiowaniem pojęć, dokonał przełomu, tworząc zręby logiki
formalnej.

25

Janusz Tomiło

ARYSTOTELES

W pedagogice, której najwięcej miejsca poświęcił w swoim sztandarowym
dziele Polityka, na szczególną uwagę zasługują następujące tezy:
1. Tylko byt społeczny jest trwały i wartościowy, ponieważ jednostki
przychodzą i odchodzą, a ów byt pozostaje. Wychowanie powinno więc mieć
społeczny charakter i być dla wszystkich jednakowe od 7. roku życia, kiedy
zaczyna być prowadzone w szkole i przez szkołę pod nadzorem państwa.
Jasną jest przy tym rzeczą, że wychowanie musi być uregulowane dzięki
prawu i że przeprowadzać je powinno państwo. Trzeba jednak zdawać sobie
sprawę, co to jest wychowanie i jak należy je przeprowadzać, bo obecnie
panuje pod tym względem rozbieżność poglądów. Nie wszyscy bowiem
zgodni są co do tego, czego należy młodzież uczyć, [...] tak jak nie jest jasne,
czy wychowanie oddziaływać ma raczej na wyrobienie rozumu, czy też
charakteru.
2. Wiedza nie dyktuje zasad postępowania, ona tylko wyrabia poglądy.
Zadaniem szkoły winno zatem być kształtowanie charakteru, urabianie
dobrych obyczajów, wdrażanie do wykonywania konkretnych obowiązków.
3. Cnotę, którą Arystoteles rozumiał jako działanie zgodne z rozumem,
zdobywa się w drodze praktykowania. Muzykiem staje się człowiek przez
muzykowanie, budowniczym przez budowanie i tak dalej.

26

Janusz Tomiło

ARYSTOTELES

4. W nauczaniu – jako konstytutywnym składniku wychowania –
należy stosować pokaz, utrwalanie i ćwiczenie, które odpowiadają
poznaniu zmysłowemu (pokaz), zapamiętywaniu (utrwalanie) i
użytkowaniu (ćwiczenie).
5. Wychowanie moralne, w którym znaczną rolę odgrywa edukacja
przedszkolna i fizyczna, różni się od wychowania umysłowego, w
którym należy kłaść nacisk na: rozwijanie pamięci (kojarzymy na
zasadzie podobieństwa, przeciwieństwa i styczności w czasie oraz
w przestrzeni), myślenia przy czynowo-skutkowego (przyczyny
dzielił Arystoteles na materialne, formalne, celowe i sprawcze), a
także na poprawne definiowanie rzeczy, zjawisk i tym
podobnych (definiujemy poprawnie m.in. poprzez podawanie
najbliższego rodzaju definiowanego obiektu oraz jego różnicy
gatunkowej).

27

Janusz Tomiło

ARYSTOTELES

Dla Arystotelesa cel wychowania był tożsamy z celem życia człowieka, to znaczy z
dążeniem do szczęścia. Szczęśliwy zaś jest ten, kogo cechuje dobroć i prawość, kto
po pracy potrafi oddawać się wczasowaniu i spoczynkowi, kto umie racjonalnie
spożytkować swój wolny czas. Gdy chodzi o treść kształcenia, to Arystoteles był
przekonany o potrzebie „uczenia tego, co konieczne”, co jest niezbędne wolnemu
człowiekowi do „życia godnie”. Zauważmy w tym kontekście, że Arystoteles nie
zajmował się wy chowaniem dzieci niewolników, podobnie zresztą jak inni greccy
myśliciele.
Za nauki „pożyteczne” uważał gramatykę, literaturę, arytmetykę, geometrię,
rysunek i muzykę, a także wychowanie fizyczne. Troska o ciało powinna przy tym,
jego zdaniem, wyprzedzać troskę o ducha, której początek ma stanowić muzyka, a
koniec filozofia. Metody wychowania mają zmierzać do pobudzenia aktywności
uczniów zarówno w myśleniu, jak i działaniu, dostarczać im wzorów do
naśladowania, ćwiczyć pamięć oraz wzbogacać ich doświadczenie.
Na państwie, jak była już o tym mowa, spoczywa odpowiedzialność za wychowanie.
Proponowany zaś przez Arystotelesa system tego wychowania powinien obejmować
dzieci i młodzież od 1. do 21. roku życia, a pewne grupy najzdolniejszych obywateli
nawet do ukończenia 49 lat, kiedy to umysł osiąga apogeum swojego rozwoju. Z
tych też grup obywateli powinno się rekrutować przywódców państwa.

28

Janusz Tomiło

PLUTARCH

Plutarch urodził się w Cheronei (Beocja) i tam też zmarł w wie ku

około 70 lat.

Kształcił się w Akademii Platońskiej oraz w

Aleksandrii. Chociaż wiele podróżował,

większość życia spędził w Cheronei oraz w Atenach. W Rzymie pracował jako nauczyciel
i cieszył się takim uznaniem swoich uczniów, że cesarz Trajan nagrodził go wysokimi
dostojeństwa mi. Po powrocie do Cheronei założył tam wzorowaną na Akademii
Platońskiej szkołę, która miała odrodzić Greków pod względem religijnym i moralnym.
Był wegetarianinem. Zakładał, że istnieje jeden samoistny bóg (Logos), który rządzi
światem przy pomocy podległych sobie bóstw. Wierzył też w nieśmiertelność duszy.
Wniósł znaczny wkład zarówno do praktyki, jak i teorii wychowania, a stało się tak dzięki
jego (lub przypisywanym mu, bo i takich opinii nie brakuje) licznym publikacjom, przede
wszystkim O wychowaniu młodzieży oraz Żywotom sławnych mężów. W pierwszym z
tych dzieł Plutarch kreśli oraz analizuje cele, treść i zasady, jakimi kierowano się w Grecji
i Rzymie w wychowywaniu młodzieży, a gdy chodzi o dyrektywy i zalecenia dotyczące
praktycznych aspektów tego procesu, to odwołuje się do rad zalecanych przez Platona,
Arystotelesa i stoików. Na pierwszy plan wysuwa przy tym
dążenie do doskonałości, o której można powiedzieć to samo, co zwykło się mówić o
sztuce i nauce, a mianowicie, że do zupełnej doskonałości niezbędne są trzy warunki:
przyrodzone zdolności, nauka i ćwiczenie. Przez naukę rozumie przy tym uczenie się, a
przez przyzwyczajenie – ćwiczenie. Początek zależy od przyrodzonych zdolności, postępy
od opanowania przedmiotu, zastosowanie od ćwiczenia, a doskonałość od wszystkich
tych czynników; natomiast przy braku jednego, doskonałość nie będzie zupełna”.

29

Janusz Tomiło

PLUTARCH

Czytamy tam również, że rodzice powinni być dla swoich dzieci
przykładem, a obowiązki nauczycieli należy powierzać tylko
ludziom moralnie nieposzlakowanym. Dużo uwagi trzeba
poświęcać wychowaniu fizycznemu dzieci i młodzieży, a w
obchodzeniu się z nimi posługiwać się perswazją i napomnieniami,
a nie karami cielesnymi. Wskazane p nadto jest przyzwyczajanie
wychowanków – i to od najwcześniejszych lat – do pracy
odpowiadającej ich możliwościom, a także ćwiczenie pamięci, tej
„skarbnicy wszelkiej nauki” oraz wdrażanie we wszystkim do
umiaru.
W podobnym duchu napisane zostały pozostałe dzieła Plutarcha. I
tak, w rozprawie Jak młodzież powinna słuchać poetów zalecał on,
aby słuchanie lub/i lekturę dzieł poetów wykorzystywać przede
wszystkim do kształtowania osobowości uczniów, a w Żywotach
sławnych mężów, aby z nich czerpać wzory do naśladowania. Tak
postępował na przykład Katon Starszy, który w obecności swojego
syna starannie ważył słowa i czyny.

30

Janusz Tomiło

PLUTARCH

Za najważniejsze dzieło pedagogiczne Plutarcha uważa się
wspomnianą już wyżej rozprawę O wychowaniu młodzieży.
Stanowiła ona dla potomnych główne źródło wiedzy o koncepcjach i
myślach o wychowaniu głoszonych przez Platona, Arystotelesa i
stoików. Torowała ona również drogę przekonaniu, że:



w wychowaniu należy rozwijać nie tylko umysły, lecz i charaktery

uczniów;



„dusza człowieka to nie naczynie, które należy napełniać, ale

ognisko, które trzeba rozpalić”;



wychowanie elementarne i średnie niekoniecznie musi być

zmonopolizowane przez państwo, jak domagali się tego Likurg i
Platon. Państwo może natomiast tworzyć i nadzorować pracę
uczelni wyższych. Konsekwencją tego stanowiska było założenie
przez Plutarcha placówki wzorowanej na Akademii Platona, w której
obok religii chrześcijańskiej uczono trzech sztuk wyzwolonych.

31

Janusz Tomiło

PLUTARCH

Plutarch, w przeciwieństwie do Platona i Arystotelesa, do których to
myślicieli często się odwoływał, był zdecydowanym przeciwnikiem
stosowania kar fizycznych w wychowaniu. Jego zdaniem w wychowaniu
należy kierować się dobrem, przekazywać uczniom rzetelną wiedzę, a
przede wszystkim kształtować ich pod względem moralnym. Słynne
było przypisywane Plutarchowi dzieło O wychowaniu młodzieży, w
którym dowodził, że na wychowanie decydujący wpływ wywierają trzy
czynniki: natura, kształcenie i ćwiczenia. Opowiadał się – znowu
inaczej niż Platon i Arystoteles – przeciwko wychowaniu publicznemu
na szczeblu elementarnym i średnim, ale wykluczał je, gdy chodzi o
studia wyższe. Sam zresztą, wzorując się na Akademii Platona, założył i
prowadził taką właśnie placówkę w rodzinnej Cheronei. Odkrycie pism
pedagogicznych Plutarcha w pierwszej ćwierci XV wieku wzbudziło
wśród ówczesnych pedagogów znaczne zainteresowanie
pedagogicznymi ideami greckich myślicieli starożytnych oraz wniosło
niemało ożywczych impulsów do badań prowadzonych w Europie nad
wychowaniem i poświęconego mu piśmiennictwa.

32

Janusz Tomiło