Udar Mózgu
2008, tom 10, nr 1, 15 20
Copyright © 2008 Via Medica
ISSN 1505 6740
PRACA POGL
DOWA
Rola pniowego systemu homeostazy w udarze mózgu
The role of the brainstem homeostatic system in stroke
Roman Mazur1, Małgorzata Świerkocka-Miastkowska2, Grzegorz Osiński3, Tomasz Pałka1,
Gerhard Mikolaiczik1
1
Katedra i Klinika Neurologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy
2
Katedra i Klinika Neurologii Dorosłych, Akademia Medyczna w Gdańsku
3
Instytut Fizyki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
________________________________________________________________________
Streszczenie
W pracy przedstawiono rolę, jaką w ostrej fazie udaru mózgu spełnia pniowy system homeostazy. Spadek dopływu energii
do struktur mózgowia, który jest niewątpliwie istotą udaru, bez względu na jego etiologię i punkt wyjścia (przyczyna
pierwotna mózgowa lub przyczyny pozamózgowe), prowadzi do załamania się równowagi pniowej, objawiając się niedo-
mogą pniową (ITC). Jej główną cechą są zaburzenia przytomności. Zrozumienie mechanizmów prowadzących do załamania
się homeostazy pnia mózgu powinno spowodować podejmowanie lepszych decyzji diagnostyczno-terapeutycznych w prze-
biegu udaru.
Udar Mózgu 2008; 10 (1): 15 20
Słowa kluczowe: udar mózgu, pniowy system homeostazy, deficyt energetyczny
___________________________________________________________________________
Abstract
The crucial role of the brainstem homeostatic system in pathophysiology of acute phase of stroke is presented by the
authors of the paper. Diminished supply of energy to structures of the brain what is obviously the cause of stroke, leads to
heavy disturbances of brainstem functions  brainstem insufficiency (ITC, insufficientia trunci cerebri). The main symptoms
of ITC are disturbances of consciousness. Understanding mechanisms underlying brainstem homeostasis should result in
better diagnostic and therapeutic decisions in stroke.
Interdyscyplinary Problems of Stroke 2008; 10 (1): 15 20
Key words: stroke, brainstem homeostatic system, energy deficit
Istotą ostrej fazy udaru mózgu, zarówno nie- gowych, spadkiem rzutu minutowego serca, ale
dokrwiennego, jak i krwotocznego, jest deficyt również zaburzeniami hemodynamicznymi (obni-
energetyczny struktur mózgowia (półkule mózgo- żenie lub znaczne podwyższenie ciśnienia tętni-
we, pień mózgu, móżdżek), czyli nieprawidłowy czego). Nieobojętne dla bilansu energetycznego
stosunek ilości energii dostarczanej do tkanek mózgowia są podwyższony hematokryt oraz wartość
mózgu do ich aktualnego zapotrzebowania [1]. bilansu wodno-elektrolitowego. Zmiany gazome-
Deficyt ten wynika z zaburzenia funkcjonowania tryczne, poprzez nieprawidłowości w dostarczaniu
systemów odpowiedzialnych za prawidłowe prze- tlenu i usuwaniu dwutlenku węgla na poziomie po-
kazywanie energii w całym organizmie człowieka, szczególnych komórek, powodują zaburzenie me-
a w szczególności w układzie nerwowym. Zabu- tabolizmu tkankowego, prowadząc do załamania
rzenia w układzie sercowo-naczyniowym są jego się właściwej dynamiki zarówno przemiany gluko-
najczęstszą przyczyną [2]. Niedostateczne zaopa- zy, jak i katabolizmu i anabolizmu lipidowego. Nie
trzenie tkanki nerwowej w zasoby energetyczne należy również zapominać o znaczeniu układu
może być spowodowane niedrożnością lub zmniej- hormonalnego, który reguluje wiele przemian che-
szoną drożnością naczyń domózgowych lub móz- micznych, zapewniając tym samym utrzymanie od-
powiedniej równowagi energetycznej.
Działanie układu nerwowego jest wielopoziomo-
we, bardzo złożone i nie do końca poznane. W na-
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
ukach przyrodniczych często występują takie bar-
Prof. dr hab. med. Roman Mazur
Katedra i Klinika Neurologii
dzo skomplikowane układy, których dokładny opis
Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu
w czysto redukcjonistycznym ujęciu jest trudny lub
Tel.: [phone], tel./faks: 0 52 585 40 32
e-mail: [e-mail]
wręcz niemożliwy do zastosowania [3]. Wtedy,
Praca wpłynęła do Redakcji: 5 września 2008 r.
szczególnie w złożonych układach dynamicznych,
Zaakceptowano do druku: 15 paz
dziernika 2008 r.
www.um.viamedica.pl
15
Udar Mózgu 2008, tom 10, nr 1
znajduje zastosowanie prosta, fundamentalna za- czowÄ…, metabolizm, reakcje zapalne i stres tleno-
sada zachowania energii w układzie. Zasada ta wy. Zdaniem autorów to szczególne znaczenie
bardzo dobrze sprawdza się w układach izolowa- wynika z przesłanek energetycznych  są ściśle
nych, może również przynosić wymierne korzyści związane z procesami energetycznymi, metabolicz-
na poziomie makromolekularnym, jeśli w prawi- nymi, zachodzącymi na różnych poziomach w or-
dłowy sposób zostaną rozpoznane i opisane prze- ganizmie człowieka [10]. Braki regulacyjne, nie-
miany energetyczne zachodzące zarówno we- optymalne warunki produkcji energii (np. stres tle-
wnątrz, jak i na zewnątrz badanego układu. Gdy nowy), zaburzone procesy biochemiczne (np. me-
na działanie ośrodkowego układu nerwowego tylacja) zawsze wiążą się z ryzykiem wystąpienia
(OUN) spojrzy się przez pryzmat jego zapotrzebo- nierównowagi, zaburzeń, a następnie choroby.
wania energetycznego, staje się zrozumiałe, że Szczególnie warte uwagi są grupy polimorfizmów:
dozór i utrzymanie bilansu energetycznego zależą apolipoproteina E (ApoE), białko przenoszące es-
od sprawności całego organizmu człowieka [4]. try cholesterolu (CETP, cholesteryl ester transport
Według definicji Mariana Mazura, polskiego protein) i selektyna E (SELE), odpowiedzialne za
cybernetyka, życie to [5]: metabolizm tłuszczów, cholesterolu, tworzenie się
" pobór energii; blaszek miażdżycowych, funkcjonalność i integral-
" przetwarzanie energii; ność naczyń krwionośnych. Polimorfizm redukta-
" kumulowanie energii; zy metylenotetrahydrofolianowej (MTHFR, 5,10
" homeostaza (równowaga układu). methylene tetrahydrofolate reductase), poprzez za-
Homeostaza nie może być w tym wypadku trak- burzenia metabolizmu witamin z grupy B i wtór-
towana jako z góry zadana wartość, charakterystycz- nie homocysteiny, zwiększa podatność na uszko-
na dla każdego człowieka, lecz jako równowaga dzenie naczyń krwionośnych, powstawanie za-
dynamiczna układu jako całości [6]. Taka równo- krzepów, udarów i zmian zwyrodnieniowych.
waga powinna być, zgodnie z definicją dynamiczną, Czynniki związane z nadciśnieniem tętniczym to:
równowagą metatrwałą. Co prawda, niewielkie za- białko wiążące guaninę (GNB3, guanine-nucleoti-
burzenie powoduje chwilowÄ… zmianÄ™, ale po jakimÅ› de-binding protein beta(3) subunit), angiotensyna
czasie układ powraca do swojego stanu pierwotne- (AGT) i receptor angiotensyny typu 1 (AGTR1, an-
go. Stany równowagi metatrwałej są stanami atrak- giotensin receptor type 1). Za równowagę mecha-
torowymi, w których możliwe jest przejście nawet nizmów utleniania i redukcji odpowiedzialny jest
między skrajnymi poziomami energetycznymi ukła- cytochrom b-245-a (CYBA), którego mutacje istot-
du (bifurkacja) [7]. W przypadku organizmu czło- nie wpływają na dysproporcje między procesami
wieka takie skrajne poziomy energetyczne mogą oksydacyjnymi i antyoksydacyjnymi w komórkach
oznaczać jego życie lub śmierć. W tym ujęciu za- mięśni gładkich, znajdujących się w ścianach na-
łamanie się globalnego systemu przemian energe- czyń krwionośnych.
tycznych organizmu na jakimkolwiek poziomie pro- Prezentacja powyższych czynników wskazu-
wadzi do zakłócenia homeostazy, co oznacza stan je na potrzebę skupienia się na profilach genetycz-
zagrożenia życia. Zrozumienie mechanizmów dy- nych, a nie na poszczególnych polimorfizmach.
namicznych odpowiedzialnych za udar mózgu i ob- Identyfikacja profilu nie powinna jednak służyć do
serwacja zmian homeostazy w przebiegu udaru mają stwierdzenia podwyższonego ryzyka i pogłębienia
fundamentalne znaczenie nie tylko dla bieżącej obaw pacjenta. Dzięki odpowiedniej suplementa-
oceny stanu chorego  pozwalają także zracjonali- cji, farmakoterapii i zmianie trybu życia pozwala
zować proces diagnostyki i leczenia [8, 9]. ona obniżyć ryzyko zachorowania, ale przede
We współczesnej wiedzy klinicznej, dotyczą- wszystkim daje pacjentowi świadomość możliwo-
cej udarów mózgu, kładzie się szczególny nacisk ści aktywnego przeciwdziałania potencjalnej cho-
na działania profilaktyczne. Na całym świecie pro- robie oraz przejęcia odpowiedzialności za własne
wadzone są prace badawcze dotyczące czynników zdrowie i życie.
ryzyka udaru. Modyfikacja tych czynników, zda- Czynnikiem istotnym zarówno w profilakty-
niem badaczy, jest w stanie zmniejszyć zachoro- ce pierwotnej, jak i wtórnej, jest sprawnie dzia-
walność na udar. W pracach ukazano również łający system immunologiczny. Nie chodzi tyl-
czynniki niemodyfikowalne, których obecność (na ko o obronę przeciwinfekcyjną, ale również o to-
dzisiejszym etapie) nie pozwala uniknąć ryzyka lerancję immunologiczną, nadzór tkankowy oraz
udaru mózgu. Szczególne znaczenie przypisuje się  co w przypadku udaru jest niezwykle istotne 
polimorfizmom genowym występującym na pozio- o funkcje proregeneracyjne. W dobie rozpowszech-
mie nukleotydów w genach wpływających na re- nionego stosowania leków immunosupresyjnych,
gulację ciśnienia tętniczego, gospodarkę tłusz- antybiotyków, hormonów steroidowych  silnych
www.um.viamedica.pl
16
Roman Mazur i wsp., Rola PSH w udarze mózgu
antagonistów grasicy powstaje pytanie o ewentu- Tabela I. Zaburzenia motoryki ogólnej ciała (często sterowanie
osią ciała) i przytomności
alne korzyści, które mogłoby przynieść podawanie
immunomodulatorów, takich jak na przykład pre- Table I. Disturbances of whole body motorics and con-
sciousness
paraty grasiczopochodne.
Zdaniem autorów ogromny postęp, jaki się
Grupa kliniczna Motoryka ogólna ciała
obserwuje w zwalczaniu udaru mózgu na świecie,
Clinical group Whole body motorics
spowodowała zmiana mentalności osób działają-
cych na rzecz chorych dotkniętych tą katastrofą
I
mózgową [11, 12]. Zmieniło się nastawienie, że
w tego rodzaju chorobie naczyniowej mózgu nie
II
można wiele dokonać. Głównymi czynnikami, któ-
re zmniejszają zachorowalność, śmiertelność i ka-
Zaburzenia przytomności
III
lectwo z powodu udaru mózgu, zdają się być:
Disturbances of consciousness
" profilaktyka;
Legenda/legend
" interdyscyplinarne podejście do diagnostyki
i leczenia;
Nie obraca siÄ™ Obraca siÄ™ Siada Stoi Chodzi
" poprawa organizacji opieki nad chorymi z uda-
z boku na bok z boku na bok
rem mózgu, szczególnie w ostrym okresie Cannot change Changes Able to sit Able to stand Able to walk
positon position
choroby;
" wprowadzanie nowej aparatury do diagnosty-
ki chorób naczyniowych mózgu;
" wprowadzanie nowych metod leczniczych.  rozległy;
Kliniczne postrzeganie udaru mózgu to nie  uogólniony;
tylko patrzenie przez pryzmat definicji Åšwiatowej " powodujÄ…cy zaburzenia:
Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organi-  motoryki ogólnej ciała (w tym często ste-
zation), zgodnie z którą jest to nagły stan zagraża- rowania osią ciała);
jący życiu, który objawia się ogniskowymi lub  przytomności.
uogólnionymi zaburzeniami czynności mózgu, Załamanie homeostazy mózgowia jest zwią-
utrzymującymi się dłużej niż 24 godziny, wyma- zane z czynnością pniowego systemu homeostazy
gający bezwzględnej hospitalizacji. (PSH), które objawia się niedomogą pnia mózgu
Udar mózgu to również: (ITC, insufficientia trunci cerebri). Jako dynamicz-
" ostry deficyt energetyczny tkanek mózgu (ryc. 1): ny układ energetyczny PSH zmienia swój stan
 miejscowy; energetyczny w zależności od czynników we-
wnętrznych i zewnętrznych, powodując w ten
sposób wystąpienie całego spektrum objawów
klinicznych, które wymagają wnikliwego moni-
toringu oraz dokładnej analizy (tab. I). Z praktyki
klinicznej doskonale wiadomo, że głównym ob-
jawem świadczącym o niewydolności mózgowia
są zaburzenia przytomności, co jest równoznacz-
ne z ITC [13].
Wieloletnie doświadczenie kliniczne uczy, że
pień mózgu stanowi centrum odpowiedzialne za
życie człowieka. Dlatego ustanie czynności pnia
mózgu można by traktować jako ustanie życia czło-
wieka. Jednak w celu dokładnego określenia pozio-
mu energetycznego PSH, szczególnie w stanach ter-
minalnych, konieczne jest jego dokładne zbadanie
Rycina 1. Rozległość deficytu energetycznego (niedokrwienie)
 zarówno na polu klinicznym, jak i w zakresie
struktur mózgowych:  obszar niedokrwiony; A  półkule móz-
analizy teoretycznej. Nie należy jednak przy tym za-
gowe; B  struktury linii środkowej (czoło, spoidło wielkie mózgu,
robak móżdżku, pień mózgu); C  struktury tylnej jamy (pień móz- pominać, że sztuczne utrzymanie akcji serca, odde-
gu, móżdżek)
chu i metabolizmu w tym kontekście jest tylko
utrzymaniem życia ciała człowieka.
Figure 1. Distribution of energic deficit (ischaemia) of cerebral
JakÄ… rolÄ™ odgrywa PSH w funkcjonowaniu
structures:  region of ischaemia; A  cerebral hemispheres;
mózgowia i całego ustroju człowieka?
B  central line structures; C  brainstem and cerebellum
www.um.viamedica.pl
17
Udar Mózgu 2008, tom 10, nr 1
Można przyjąć, że ustrój człowieka, w tym zmu. Takim nadrzędnym układem sterującym jest,
również OUN, składa się z czterech wzajemnie ze według autorów, PSH, bez którego  jak już powie-
sobą związanych bytów: dziano  nie ma życia człowieka. Gdy mózgowie
" struktury; wykazuje głęboki deficyt energetyczny, jaki wystę-
" czynności; puje w udarze mózgu, dochodzi do załamania się
" rozumu; nadrzędnego systemu równowagi  PSH. Klinicz-
" energii. nie stan ten objawia się niedomogą pnia mózgu. Roz-
Należy przy tym zaznaczyć, że chociaż a priori poznanie jest proste  pojawia się zaburzenie przy-
czynność, w ujęciu klasycznej ontologii, zawsze tomności. Pogłębieniu zaburzonej homeostazy pnio-
związana jest z jakąś strukturą neuronalną, to jed- wej towarzyszy narastające, ilościowe zaburzenie
nak wzajemne odwzorowanie przynależności i wza- świadomości  senność, sen głęboki, śpiączka.
jemnych relacji nie jest jednoznaczne ani nie wy- U większości chorych, szczególnie z tak zwa-
kazuje cech wynikających z paradygmatu nauk nymi złośliwymi zawałami mózgu, oraz w przebie-
redukcjonistycznych. Należy więc traktować taki gu wczesnych, masywnych krwotoków półkulo-
podział jako ujęcie wynikające z teorii systemów, wych, można zaobserwować objawy kliniczne po-
gdzie suma części składowych poszczególnych przedzające wystąpienie niedomogi pniowej. Są to
czynników tworzy nową jakość niebędącą wcale zaburzenia neuropsychologiczno-psychiatryczne
jej prostą addytywnością.  pobudzenie psychoruchowe, agresja, zaburze-
Struktura stanowi wszystko to, co nie może nia poznawcze. Można to tłumaczyć pobudzeniem
istnieć bez zajmowania przestrzeni. układu PSH, który znalazł się w podwyższonym
Czynność jest zależnym od czasu dynamicz- stanie energetycznym [16 18]. Czas trwania tego
nym procesem aktywności struktury, nie może stanu może być różny i zależy od struktury atrak-
więc istnieć bez czasu. torowej układu każdego człowieka [19, 20].
Rozum, którego najważniejszą częścią jest W warunkach fizjologicznych PSH pobudza,
świadomość, nie jest ani strukturą, ani czynnością, hamuje oraz reguluje czynność mózgowia. Problem
jednak nie może istnieć bez tych dwóch podsta- ten należy rozpatrywać nie w ujęciu redukcjoni-
wowych bytów.  Wyrasta on jako nowa jakość zmu naukowego, lecz wprowadzając pojęcie opi-
w splocie wymiarów czasowo-przestrzennych, sujące system dynamiczny odpowiedzialny za ge-
opartych na skomplikowanej sieci neuronów. Takie nerowanie poszczególnych czynności na odpo-
ujęcie problemu może wydawać się nie do końca wiednich etapach [21]. Dawniejsze modele, jak na
zrozumiałe, ale autorzy przyjmują powyższy aksjo- przykład BAS (brain activating system), wprowa-
mat a priori w całej pracy. dzony w literaturze anglosaskiej, jest utożsamia-
Energia (z gr. energoV [ energos ]) jest przez ny z czynnością tworu siatkowatego pnia mózgu,
autorów traktowana w sposób klasyczny  jako który pobudza  aktywizuje mózgowie. Jednak,
możliwość struktury (materii) do wykonywania zdaniem autorów, jest to obraz niepełny. Obserwu-
czynności (pracy). Bez niej nie ma więc życia. jąc przebieg kliniczny ITC, której osiowym obja-
Aby te wszystkie wymienione byty mogły wem są zaburzenia przytomności będące wyrazem
działać, muszą pozostawać w równowadze, co ina- obniżenia się aktywności pnia mózgu, można do-
czej można określić jako homeostazę. W pojęciu strzec bezpośredni wpływ na inne systemy regu-
lekarskim załamanie się tej równowagi to choro- lacyjne oddziałujące na równowagę, i to nie zawsze
ba. Permanentny brak równowagi prowadzi do w znaczeniu spadku aktywności poszczególnych
śmierci żywej istoty. Wprowadzając pojęcie pnio- układów. Jednak sam BAS mieści się jak najbar-
wego systemu homeostazy w udarze mózgu, auto- dziej w strukturze PSH  jako element składowy
rzy chcą wyjaśnić nie tylko wzajemne relacje mię- tego regulacyjnego układu dynamicznego [22].
dzy układami regulacji czynności pnia mózgu, ale Monitorowanie ITC jest równoznaczne z wglą-
również ich bezpośredni wpływ na właściwe utrzy- dem w PSH.
manie homeostazy całego mózgowia. Stopień zakłóceń czynności pniowych w uda-
Patrząc na ustrój ludzki jako całość przez pry- rze mózgu ocenia się na podstawie:
zmat równowagi, musi być ona zachowana w każdej " głębokości zaburzeń przytomności;
części organizmu człowieka [14, 15]. Własny system " pojawienia się patologicznych zespołów pnio-
równowagi musi posiadać każda komórka, jak rów- wych:
nież każdy narząd i w ogólności cały organizm czło-  górnych śródmózgowiowo-mostowych;
wieka. Aby ustrój człowieka mógł działać jako całość,  dolnych opuszkowych.
musi być wyposażony w nadrzędny system sterują- Pojawienie się w przebiegu udaru mózgu dol-
cy wszystkimi układami homeostatycznymi organi- nych zespołów pniowych objawia się:
www.um.viamedica.pl
18
Roman Mazur i wsp., Rola PSH w udarze mózgu
" głęboką śpiączką; ry, nie jest jednoznacznym czynnikiem decydują-
" zwiotczeniem mięśni szkieletowych całego ciała; cym o planie leczenia. Ważne, jeśli nie ważniej-
" zniesieniem odruchów własnych; sze, jest dokładne monitorowanie czynności życio-
" sztywnymi, szerokimi z
renicami niereagujÄ…cy- wych pacjenta, dostarczajÄ…ce informacji bezpo-
mi na światło; średnio o stanie energetycznym PSH, które z ro-
" brakiem odruchów rogówkowych; kowniczego punktu widzenia wydaje się zadaniem
" zatrzymaniem czynności oddechowych; nadrzędnym. Należy pamiętać, że PSH jest cha-
" bradykardią; otycznym, nieliniowym układem regulującym
" obniżeniem ciśnienia tętniczego; przemiany energetyczne i jako taki może  zacho-
" nieco podwyższoną lub prawidłową temperaturą. wywać się w sposób dalece odbiegający od  linio-
Wysprzęgleniu półkul od pnia towarzyszą kli- wych wyobrażeń. Tylko właściwe, dokładne i in-
niczne objawy zaburzeń przytomności oraz zakłó- dywidualne podejście do każdego pacjenta zapew-
cenia: ni sukces we właściwej predykcji zachowania
" motoryki gałek ocznych i z
renic; PSH, a tym samym pozwoli we właściwym czasie
" motoryki pniowej (odmóżdżenie); wdrożyć odpowiednie procedury lecznicze.
"  burza wegetatywna . Chaotyczne zachowanie PSH można wykorzy-
Pniowy system homeostazy w pierwszej fazie stać z korzyścią dla pacjenta, pamiętając, że układ
udaru, poprzez podwyższenie ciśnienia tętnicze- ma skłonność do zachowań bifurkacyjnych  sta-
go (Cushing reflex) oraz przyspieszenie oddechu nów podrażnienia i wygaszenia, następujących
i tętna,  wchodzi na wyższy poziom energetycz- niekiedy kaskadowo po sobie. Te właściwości po-
ny, aby zapewnić funkcjonowanie organizmu jako winno się uwzględnić w procesie leczenia, odpo-
całości. Dotyczy to tak zwanego okresu podrażnie- wiednio pobudzając w okresach samoistnego wy-
niowego. Struktura atraktorowa PSH jest bardzo gaszania i wygaszajÄ…c w okresach pobudzenia. W ten
skomplikowana, ale to właśnie w obrębie tego sys- sposób zwiększa się szansę doprowadzenia do sta-
temu dokonują się istotne procesy samoregulacyj- nu równowagi homeostatycznej. Wiadomo już, że
ne. Używając przenośni, można stwierdzić, że sys- ów stan równowagi nie będzie wyraz
nie ani jed-
tem  sam lepiej wie , co jest w takim krytycznym noznacznie widoczny. Aby go osiągnąć, układ
momencie bardziej potrzebne  obniżenie czy może przechodzić przez kolejne stany bifurkacyjne,
podwyższenie poziomu energetycznego organi- jednak ich dynamika, dzięki wspomnianemu wyżej
zmu. Dlatego interwencja z zewnątrz w tym okre- postępowaniu, ulegnie zmniejszeniu, przyspie-
sie okazuje się nierzadko nieadekwatna do uzyski- szając powrót pacjenta do zdrowia. Warunkiem
wanych rezultatów klinicznych. Zatem wszelkie uzyskania odpowiednich efektów terapeutycz-
manipulowanie układem wegetatywnym pnia oka- nych jest przy tym odpowiednie doświadczenie
zuje się nie do końca dobre. lekarskie i właściwe rozpoznawanie stanów kli-
nicznych.
Podsumowanie
Piśmiennictwo
Znajomość czynności PSH ma istotne znacze-
1. Parvizi J., Damasio A.: Consciousness and the brainstem. Cog-
nie dla prawidłowego leczenia i monitorowania
nition 2001, 79, 135 159.
chorych z udarem mózgu.
2. Szeliga J., Janowski M., Jackowski M. i wsp.: Aplication of non-
-linear methods in analysis of blood flow dynamics in human
W procesie diagnostycznym ważne jest usta-
carotid artery. Proc of 4 European Surgery Association 2000.
lenie, czy objawy załamania się PSH i towarzyszą-
3. Glass L.: Synchronization and rhythmic processes in physiolo-
cej temu niedomogi pnia mózgu należy traktować gy. Nature 2001, 410, 277 284.
4. Glass L., Mackey M.C.: The rhythms of life. Princeton Universi-
jako uszkodzenie pierwotne czy wtórne, spowodo-
ty Press, Princeton 1988.
wane przez: 5. Mazur R., Książkiewicz B., Nyka W.M., Świerkocka-Miastkows-
ka M.: Pień mózgu  oś życia. Via Medica, Gdańsk 2007.
" udar pnia mózgu;
6. Faure P., Korn H.: Is there chaos in the brain? Concepts of
" udar półkul mózgu; nonlinear dynamics and methods of investigation. Life Sci.
2001, 324, 773 793.
" udar móżdżku lub
7. Hilborn R.C.: Chaos and nonlinear dynamics. Oxford Universi-
" wywołany zaburzeniami w narządach we- ty Press, Oxford 2005.
8. Świerkocka-Miastkowska M., Osiński G.: Nonlinear analysis of
wnętrznych (serce, płuca, nerki itd.).
brain spirography signals  the way to new non-invasive diag-
Tego rodzaju diagnostyka ma ważne znacze- nostic tool. Cerebrovasc. Dis. 2007, 23, 138 139.
9. Świerkocka-Miastkowska M., Osiński G.: Nonlinear analysis of
nie lokalizacyjne, ułatwia ustalenie etiologii cho-
dynamic changes in brain spirography. Results in patients with
roby, wpływa również na decyzje dotyczące lecze- ischemic stroke. Clin. Neurophysiol. 2007, 118, 2822.
10. Goldberger A.L., Amaral L.A.N., Hausdorff J.M., Ivanov P.C.,
nia. Należy jednak wyraz
nie podkreślić, że sama
Peng C.K., Stanley H.E.: Fractal dynamics in physiology: alter-
lokalizacja, czyli znalezienie uszkodzonej struktu-
nations with disease and aging. PNAS 99, 2466 2472.
www.um.viamedica.pl
19
Udar Mózgu 2008, tom 10, nr 1
11. Accornero N., Capozza M.: Head-eye movement control model 17. Higuchi T.: Approach to an irregular time series on the basis of
based on genetically selected neural network. Suppl. Clin. Neu-
the fractal theory. Physica D 1988, 31 277 31 283.
rophysiol. 2006, 58, 10 15.
18. Packard N.H., Crutchfield J.P., Farmer J.D., Shaw R.S.:
12. Marx J.J., Iannetti G.D., Thoemke F. i wsp.: 3D brainstem topo-
Geometry from a time series. Phys. Rev. Lett. 1980, 45, 712 716.
diagnosis  a voxel based model analyzing MR imaging data.
19. Spasić S., Kalauzi A., Ćulić M., Grbić G., Martać L.: Estimation
Suppl. Clin. Neurophysiol. 2006, 58, 26 37.
of parameter kmax in fractal analysis of rat brain activity. Ann.
13. Mazur R., Książkiewicz B., Nyka W.M. (red.).: Udar mózgu w prak-
NY Acad. Sci. 2005, 1048, 427 429.
tyce lekarskiej. Via Medica, Gdańsk 2004.
20. Zbilut J.P., Giuliani A., Webber C.L. Jr: Recurrence quantifica-
14. Ahlstrom C., Johansson A., Hult P.: Chaotic dynamics of respi-
tion analysis and principal components in the detection of short
ratory sounds. Chaos, Solitons & Fractals 2006, 29, 1054 1062.
complex signals. Physics Lett. A. 2005, 237, 131 135.
15. Esteller R., Vachtsevanos G., Echauz J., Litt B.: A comparison of
21. Anishchenko V.S., Astakov V., Neiman A., Vadivasova T., Schi-
waveform fractal dimension algorithms. IEEE Transactions on
mansky-Geier L.: Nonlinear dynamics of chaotic and stochastic
Circuits and Systems 2001, 48, 177 183.
system. Springer series in synergetics. Berlin Heidelberg 2007.
16. Acharya U.R., Faust O., Kannathal N., Chua T., Laxminarayan
22. Hangos K.M., Bakor J., Szederkenyi G.: Analysis and control of
S.: Non-linear analysis of EEG. Signals at various sleep stages.
Comput. Methods Programs Biomed. 2005, 80, 37 45. nonlinear process systems. Springer Verlag, London 2004.
www.um.viamedica.pl
20