LEX (od łac. legere  zbierać, obierać, czytać; lub od ligare  wiązać,
jednoczyć; gr. oð'ðmðoðjð [nomos]  prawo)  w sensie filozoficznym: konieczność
(lub powinność) działania zgodnie z racjonalnym porządkiem wyznaczonym
przez przyczyny bytu (formą, celem, wzorem, materią-podmiotem), zakłada
wiÄ™c racjonalny Å‚ad (oð<ð gðað`ðrð oð'ðmðoðjð tðað'ðxðiðjð [ho gar nomos taksis]) i
transcendentalność dobra jako celu wszelkiej zmiany i działania, co w filozofii
wyjaśniane jest w duchu realizmu bądz
idealizmu.
L. jest więc pojęciem analogicznym wg analogii proporcjonalności, jest
skutkiem i wyrazem inteligibilności i celowego działania bytu. W myśli
antycznej termin  lex pokrewny był pojęciom  kosmos ,  natura
(presokratycy, Arystoteles),  przeznaczenie ,  opatrzność (stoicy). W sensie
metafizycznym, każdy byt wyposażony w określoną naturę, działa celowo
zgodnie ze swÄ… formÄ….
Wielu badaczy (W. Jaeger, R. Mondolfo) uważa, że pierwotne użycie
terminu  lex było etyczno-społeczne, a dopiero póz
niej zastosowane do
kosmosu i natury (w filozofii presokratycznej).
W ujęciu św. Tomasza prawo (l.) jest regułą i miarą działań ( lex
quaedam regula est, et mensura actuum ) wyrażającą (treściowo) racjonalny
porządek bytu. Może ono istnieć w podmiocie w dwojaki sposób: sicut in
mensurante, et regulante  jako mierzÄ…cym i regulujÄ…cym oraz: sicut in
regulato et mensurato  jako w regulowanym i mierzonym. Te 2 sposoby
istnienia prawa (l.) w podmiocie wyznaczajÄ… albo porzÄ…dek prawa
stanowionego w decyzji normującej (rozumnej, świadomej), albo porządek
prawa realizowanego koniecznościowo, a badanego w naukach przyrodniczych
i szczegółowych. Filozofia prawa rozważa prawo (l.) w tym pierwszym sensie
(węższym), w odniesieniu do bytów obdarzonych rozumem, a więc Boga,
człowieka, ustawodawcy społecznego. Termin  lex ma w tym wypadku
zawsze sens analogiczny wg analogii proporcjonalności, atrybucji bądz

metafory. Używany jest na oznaczenie treści norm ustanawianych w ludzkiej
rzeczywistości społecznej niekiedy dowolnie (per modum determinationis), ale
zawsze dla dobra wspólnego i opierając się na bezpośrednim ujęciu realnych
relacji powinnościowych (ius). Prawo (l.) ujawnia się więc w decyzjach
indywidualnych, normach etycznych, prawnych, ekonomicznych,
politycznych, estetycznych, obyczajowych, religijnych, a także w regułach
pochodnych, opartych również na relacjach myślnych (reguły gramatyczne,
logiczne, statystyczne, prakseologiczne itd.), przy czym terminy  norma ,
 reguła ,  zasada posiadają sens coraz węższy i pochodny od podstawowego
rozumienia prawa jako  lex .
W sensie etyczno-politycznym (w nauce prawa) termin  lex pojawił
się w starożytnym Rzymie. O ile terminem  ius ( iura ) określano zespół
norm składających się na obowiązujący porządek prawny, o tyle l. tworzone
było w wyniku działalności legislacyjnej ustawodawcy. Pierwszym zbiorem
pisanym ustaw (l.) było Prawo XII tablic oraz (do 287 przed Chr.) zgromadzeń
ludowych (concilia plebis) czy póz
niej całego populus romanus. L. oznaczała
normÄ™ prawnÄ… czy ustawÄ™ powszechnie obowiÄ…zujÄ…ca, przepis prawa (jako
odpowiednik gr. oð'ðmðoðjð [nomos]  ustawy (rozporzÄ…dzenia), której z
ródłem jest
związek społeczny).
Pod koniec I w. przed Chr. uchwały senatu (consulta) uzyskały moc
ustaw; w okresie pryncypatu  leges oznaczały nadal uchwały senatu (senatus
consulta), ale pojawiły się również konstytucje cesarskie (decreta, edicta,
epistulae, mandata, rescripta) jako równoważne ustawie, a w okresie dominatu
wręcz określane były one l.
Z czasem ustawy zaczął wydawać tylko cesarz, który uzyskał
nieograniczoną możliwość stanowienia prawa, sam nie będąc związany
ustawami   Princeps legibus solutus est (Ulpian). Zasada ta miała duży
wpływ na pojęcie władzy monarszej w średniowieczu i nowożytności. Ulpian
sformułował też zasadę (Instytucje):  quod principi placuit, legis habet
vigorem (wola władcy ma moc ustawy). W tradycji rzymskiej nie oznacza to
pełnej samowoli władcy, gdyż cesarz działa zawsze w ramach istniejącego
porządku prawnego (zasada głoszona m.in. przez Aleksandra Sewera,
Karakallę). Ponadto w tradycji rzymskiej istniało przekonanie, że wszelkie
decyzje prawne wspierają się na naturalis ratio, które jest wewnętrzną
racjonalnością normy przyporządkowanej jakiemuś dobru. Normy prawa
stanowionego (l.) majÄ… jednak zastosowanie przede wszystkim w prawie
publicznym rzymskim. W prawie prywatnym podstawowe znaczenie ma prawo
zwyczajowe (mos maiorum) oraz działalność prawodawcza prawników (nauka
prawa). Ius civile (prawo obywatelskie) jest bardziej wynikiem rzymskiej
Lex PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
wiedzy prawniczej niż woli władcy (l.). Całość porządku prawnego (ius) opiera
siÄ™ zatem na leges et mores.
W metafizyce i filozofii prawa racjonalny charakter l. podkreślił św.
Tomasz z Akwinu w słynnej definicji, gdzie l. jest  quaedam rationis ordinatio
ad bonum commune, ab eo qui curam communitatis habet, promulgata (S. th.,
I II, q. 90, a. 1). Prawo (l.) przenika całe uniwersum bytu zgodnie z formułą
 principium autem exterius movens ad bonum est Deus, qui et nos instruit per
legem, et iuvat per gratiam (tamże, Preambuła). Powyższa definicja l. stosuje
się zatem analogicznie do wszystkich typów prawa (wiecznego, naturalnego,
ludzkiego, objawionego). Poszczególne elementy definicji stosują się zatem do
podmiotów stanowiących prawo niejednoznacznie. Jest to zatem definicja
racjonalistyczna (czy intelektualistyczna), skoro z
ródłem treści prawa-l. jest
rozum (Boski czy ludzki) kierujÄ…cy byt ku dobru.
Przy konkretnej decyzji prawodawczej rozumowi jako przyczynie
formalnej l. towarzyszy zawsze wola (stąd określenie  wola ustawodawcy ).
Prawodawcą jest zarówno Bóg (l. aeterna, l. naturalis), jak i człowiek (l.
humana, l. temporalis). L. moralis ujawnia się wewnątrz człowieka, w rozumie
praktycznym, jako treść określonej powinności zawartej w decyzji, która w
ostatecznej instancji okazuje się środkiem prowadzącym do realizacji celu
ostatecznego życia osobowego (doczesnego i nadprzyrodzonego). Naczelnym i
analogicznym nakazem konieczności moralnej (powinności) jest nakaz:  dobro
należy czynić, zła unikać . Bezwzględność powinności moralnej płynie z
konieczności uzgodnienia decyzji ludzkich z obiektywną prawdą o bycie (w
tym o sobie samym), która nabiera w tym aspekcie charakteru normatywnego,
a ostatecznie z wolą Absolutu, który (zgodnie z nauką św. Augustyna, Contra
Faustum, 1, XXII, c. 27) nakazuje zachowywać porządek naturalny i zabrania
go przekraczać. Partycypacja prawa wiecznego w naturze rozumnej człowieka
nazywa się prawem naturalnym (l. naturalis). Człowiek poznaje prawo
naturalne w sposób spontaniczny (non scripta sed nata l.) i uzgadnia z nim
swoje postępowanie na mocy wolnych decyzji.
Prawo (l.) wyraża zatem obiektywny porządek działania bytu
rozumnego i jako takie jest racją wszelkich powinności działania (ius) 
porządku sprawiedliwości, słuszności. Ujmuje to starożytna zasada  lex est
quaedam ratio iuris . L. oraz ius są więc formalną (treściową) i egzystencjalną
Lex PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
(powinnościową) stroną tej samej rzeczywistości, jaką jest prawo. W
przypadku ustawodawcy ludzkiego, prawo (l.) rozumiane jako norma
stanowiona, ustawa czy rozporzÄ…dzenie, ma charakter abstrakcyjny,
aspektywny, przemienny, niekiedy arbitralny, reguluje jedynie działania
doniosłe dla społeczności (nie wszystkie). Prawo rozumiane jako ius ma więc
zakres szerszy, bierze po uwagę materialną zawartość prawa (sprawiedliwość,
słuszność). Do najważniejszych typów norm (l.), których twórcą jest
ustawodawca ludzki, zalicza się prawo państwowe (społeczne), kanoniczne (od
XII w.), zwyczajowe.
W nowożytnej filozofii prawa największe zainteresowanie i spory
budziło prawo stanowione, państwowe (oprócz tradycyjnej problematyki prawa
naturalnego), a to dwojakie rozumienie prawa (ius i l.) stało się powodem
gwałtownych sporów. Dotyczyły one np. relacji prawa do moralności (sugestie
dotyczące oddzielenia porządku prawa od porządku moralnego pojawiły się już
w epoce renesansu, a następnie w szkole prawa naturalnego  S. von
Pufendorf). Dziedzina prawa byłaby domeną przyrodzonego rozumu
przyporządkowującego środki do celu  intencji ustawodawcy, zgodnie z
naturą społeczną człowieka. Wyraża się to w normie ustawowej, ewentualnie w
orzecznictwie sądów (państwo sędziów). Inne problemy dotyczyły liczby i
charakteru z
ródeł prawa oraz autonomiczności nauki prawa wobec innych nauk
o człowieku w ramach filozofii (antropologii), etyki, nauk szczegółowych czy
religii (J. Austin, R. von Ihering, normatywizm H. Kelsena), rozumienia
praworządności formalnej i materialnej (ujawniło się to zwł. w niem. filozofii
prawa po II wojnie światowej), granic posłuszeństwa prawu (w związku z
bulwersującym zjawiskiem, że prawnicy i nauka prawa nie zdołali ustrzec
państwa faszystowskiego czy totalitarnego od jawnej niesprawiedliwości i
ludobójstwa), problem praw człowieka jako treściowej normy nadrzędnej
wobec prawa stanowionego, tzw. państwa prawa.
W konstrukcji tzw. państwa prawa pojawiła się dwojaka jego
interpretacja: a) pozytywistyczna, gdzie przez praworządność rozumiano ścisłe
i bezwarunkowe realizowanie porzÄ…dku ustawowego, nawet w oderwaniu od
materialnej zawartości prawa (l.); za jedyne z
ródło prawa uznawano ustawy i
rozporzÄ…dzenia uchwalone w przewidzianej prawem procedurze; b)
interpretacja (zrazu o proweniencji iusnaturalistycznej) pragnąca poszerzyć
Lex PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
z
ródła prawa (np. o prawo naturalne, orzecznictwo sądów, zwyczajowe) i
położyć nacisk na materialną zawartość prawa (ius). Powstał dylemat, czy
państwo prawa to państwo prawa stanowionego (Gesetzstaat), czy państwo
urzeczywistniające wyższe zasady sprawiedliwości (Rechtstaat)?
Dylemat ten z czasem stawał się pozorny, co jest zrozumiałe,
zważywszy na fakt, że nie da się oddzielić jednoznacznie formalnego (l.) i
materialnego (ius) aspektu prawa w praktyce ustawodawczej czy sÄ…downiczej,
gdyż są to 2 aspekty tego samego zjawiska prawa. Trzeba uznać, że z
porządkiem prawnym zawsze wiąże się porządek moralny. Chodzi zatem o
państwo prawa  dla człowieka , a nie dla realizacji abstrakcyjnych
rozstrzygnięć ustawowych.
Współcześnie stanowisko XIX XX-wiecznego pozytywizmu wydaje
się przezwyciężone. Świadczy o tym choćby wprowadzenie praw człowieka
jako normy nadrzędnej dla ustawodawstwa zwykłego państwowego i praktyki,
rozwój aksjologii prawa, ustawowe dopuszczenie nieposłuszeństwa prawu w
sytuacjach skrajnych, odwoływanie się do sprawiedliwości i moralności w
klauzulach generalnych itd. Również w określeniach dziedzin prawa:
prywatnego, publicznego, karnego używa się powszechnie terminu  ius (loi,
diritto, ley, Recht), co sugeruje niepozytywistyczną interpretację społecznego
porzÄ…dku prawnego.
V. Cathrein, Recht, Naturrecht und positives Recht, Fr 1901, 19092, Da
1964; J. Bonnecase, Introduction Ä… l étude du droit, P 1926, 19393; J. Maritain,
Distinguer pour unir ou Les degrés du savoir, P 1932, 19465; L. Lachance, Le
concept de droit selon Aristote et S. Thomas, Mo 1933, Ot 19482; G. M.
Manser, Das Naturrecht in thomistischer Beleuchtung, Fr 1944; A.-G.
Sertillanges, La philosophie des lois, P 1946; G. Radbruch, Vorschule der
Rechtsphilosophie, Willsbach 1947, Gö 19653 (pod nowym tytuÅ‚em:
Rechtsphilosophie, St 19504, 19738); Cz. Martyniak, Obiektywna podstawa
prawa według św. Tomasza z Akwinu, Lb 1949; J. Messner, Das Naturrecht, In
1950, B 19847; A. Ross, On Law and Justice, Be 1958; R. M. Pizzorni, La lex
aeterna come fondamento ultimo del diritto secondo s. Tommaso, Aquinas 4
(1961), 37 109; H. L. A. Hart, Law, Liberty and Morality, Lo 1963; G.
Verbeke, Aux origines de la notion de loi naturelle, w: La filosofia della natura
Lex PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
nel medioevo, Mi 1966, 164 173; W. A. Luijpen, Phenomenology of Natural
Law, Pi 1967; G. Kalinowski, Querelle de la science normative, P 1969;
KrÄ…piec Dz X; J. Finnis, Natural Law and Natural Rights, Ox 1980, 2002
(Prawo naturalne i uprawnienia naturalne, Wwa 2001); G. P. Flechter, Wokół
rozróżnienia  ius i  l. , Ius et Lex 1 (2002), 15 33; W. Włodkiewicz,  Ius et
l. w rzymskiej tradycji prawnej, tamże, 51 62.
Krzysztof Wroczyński
Lex PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu