Profilaktyka dyspozycyjna
IdeÄ… jest:
1. Obniżenie dyspozycji chorobowej = Obniżenie
genetycznie uwarunkowanego poziomu podatności.
- hodowla odmian bardziej odpornych (selekcja roślin
nieulegających chorobie, krzyżówki genetyczne)
- jest to trudne, bo odporne odmiany mają dość
słabe wartości hodowlane lub są podatne na inne choroby
(wiÄ…z).
- ponad to dochodzi do zmienności patogenów, łatwiej
wyhodować odmiany odporne, które wytwarzają odporność
pionowÄ….
2. Obniżenie predyspozycji chorobowej przez oddziaływanie na warunki środowiska.
- możliwości: wykonywanie zabiegów techniczno-hodowlanych, które są stosowane
normalnie (należy je wykonywać tak, aby sprzyjały rozwojowi i ochronie roślin)
- zabiegi to: środki hylotechniczne (zabiegi techniczno-hodowlane w
leśnictwie):
a) dobór odpowiednich gruntów i ras do siedliska (również
odpowiednie ekotypy i proweniencje),
b) produkcja wysokiej jakości materiały sadzeniowego
(z uwzględnieniem mikotrofizmu i np. wielkości i barwy nasion So)
c) kształtowanie warunków środowisk korzystnych dla roślin (na szkółkach:
odpowiednia wilgotność, struktura gleby, odpowiednie położenie stokowe; w lasach: dbać
o odpowiednie zwarcie, które może działać dwojako:
np. duże sprzyja Gremeniella abietina a nie sprzyja grzybom zgniliznowym
(samooczyszczanie).
d) zakładanie drzewostanów mieszanych
(Å‚atwiej tworzÄ… siÄ™ mikoryzy, Å‚atwiejsze oczyszczenie, itp.)
e) stosowanie płodozmianu w szkółkach (nie należy także wysiewać iglastych
po liściastych, głęboko korzeniące się, płytko korzeniących się), zmęczenie gleby jest
wynikiem, przede wszystkim jednostronnego wyczerpywania składników pokarmowych,
w wyniku czego zróżnicowanie wydzielin korzeniowych jest niskie, zmienia się skład
ryzosfery.
W zmęczonych glebach niewiele jest grzybów, jeśli są to często są to grzyby
toksynotwórcze.
Profilaktyka infekcyjna
1. Należy nie dopuścić do zawleczenia patogena na tern gdzie nie występuje
(kwarantanna zewnętrzna  między państwami; kwarantanna wewnętrzna  jeśli
pojawi siÄ™ na terytorium danego kraju)
2. Nie dopuścić do zakażenia rośliny w rejonach potencjalny sprawca
wystepuje.
Akty prawne z zakresu ochrony roślin:
I Ustawa o Ochronie Roślin z dnia 18-12-2003r.
Ustawa uwzględnia: dyrektywę UE z dnia 8 Maja 2000r.  2000/29
EPPO- European and Mediterranean Plant Protect Organization:
należy doń 48 państw z siedzibą w Paryżu, zajmuje się zabezpieczeniem
przed zawleczeniem chorób, ponad to organizacją transportu i walk z
chorobą, jeśli się pojawi.
Rodzaje infekcji
qð pierwotna  jest to pierwsza infekcja roÅ›lin w danym roku
qð w wyniku infekcji pierwotnej patogeny rozmnażajÄ… siÄ™ i
tworzą nowe inokula, które z kolei są z
ródłem infekcji
wtórnych
y
ródła infekcji
y
ródła infekcji  formy patogena przebywające w określonych
miejscach i zdolne do zakażania roślin lub wytwarzania form
zdolnych do zakażania.
qð porażona roÅ›lina żywicielska
qð saprotroficzne formy rozwojowe
qð zarodniki przetrwalnikowe
Porażona roślina żywicielska
qð przezimowanie na roÅ›linach lub na zimotrwaÅ‚ych liÅ›ciach w postaci
grzybni np. rdza, na żywicielach np. mączniak prawdziwy dębu
qð przezimowanie w porażonych organach wegeratywnych np.
Phytophthora oraz wirusy i bakterie
qð przezimowanie na gaÅ‚Ä™ziach porażonych drzew i krzewów np.
zrakowacenia
Rośliny dziko rosnące jako gospodarze uboczni mogą stanowić trwały
rezerwuar infekcji.
Saprotroficzne stany rozwojowe sprawcy jako
z
ródła infekcji
Należące tu patogeny są pasożytami fakultatywnymi, mogą żyć pasożytniczo i
saprofitycznie. W okresie rozwoju saprofitycznego najczęściej rozmnażają się
wegetatywnie.
Saprotroficzny okres rozwoju może przebiegać:
qð na powierzchni przyszÅ‚ej roÅ›liny żywicielskiej np. Taphrina deformans żyje
saprofitycznie w postaci grzybni na łuskach przyszłorocznych pączków oraz na
korze gałązek
qð w glebie - pasożyt dostaje siÄ™ do gleby z zakażonymi zniszczonymi częściami
rośliny żywicielskiej i żyje tam przez pewien czas saprofitycznie. Np. sprawca
czerwonej zgnilizny świerków (Trametes radicirerda) tworzy na pniach i próchnicy
porażonych drzewostanów chroniczne, saprofityczne rezerwuary zarazków i tam też
owocuje.
Na utrzymanie rezerwuarów
sprzyjające lub hamujące działanie:
qð fizyczne wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci gleby
qð zawartość próchnicy w glebie
qð odczyn gleby
qð stosunki wilgotnoÅ›ciowe
qð drobnoustroje glebowe
Zarodniki przetrwalnikowe patogena jako z
ródła
infekcji
qð wirusy  nie tworzÄ… stanów przetrwalnikowych i dlatego wyjÄ…tkowo
mogą utrzymać się przez pewien czas poza rośliną żywicielską np.
nekrozy tytoniu i niektóre mozaiki.
qð bakterie - mogÄ… przetrwać pewien czas poza roÅ›linÄ… żywicielskÄ… w
postaci wegetacyjnego spoczynku np. bakterie zarazy ogniowej
(Erwinia amylovora) w zaschniętym wycieku z chorych roślin
zachowują zdolności rozwojowe i wirulencję do 25 miesięcy.
qð grzyby - tworzÄ… utwory przetrwalnikowe za pomocÄ… których mogÄ…
kontynuować łańcuch zarazkowy w sposób nieciągły.
Utwory przetrwalnikowe grzybów, za pomocą
których mogą kontynuować łańcuch zarazkowy w
sposób nieciągły
qð zarodnie przetrwalnikowe - organizmy grzybopodobne np.
Plasmodiophora brassicae powodujący kiłę kapusty (oospory - mączniaki
rzekome, chlamydospory - grzyby głowniowe, teliospory - grzyby
rdzawnikowe)
qð zawiÄ…zki owocników ze spoczywajÄ…cÄ… w nich pierwotnÄ… grzybniÄ…
dwujądrową, występują u niektórych wyższych workowców np. Venturia
inequalis, Rytisma aceriunum - sprawca czarnej plamistości klonu,
Lophodermium pinastri - sprawca osutki sosnowej.
qð przetrwalnikowe twory grzybni:
üð skleroty  C. batchiana sprawcy mumifikacji żoÅ‚Ä™dzi
üðsznury grzybniowe (ryzomorfy) u Armillaria (opieÅ„ka).
Przenoszenie patogenów
Patogeny powodujące choroby roślin mogą się przenosić w różny sposób i
na różne odległości.
qð bezpoÅ›rednie rozprzestrzenianie
üð roÅ›lina mateczna przekazuje czynnik infekcyjny potomstwu
üð kontaminacja - przylepianie siÄ™ patogena do nasion czy owoców
qð poÅ›rednie rozprzestrzenianie
Pośrednie rozprzestrzenianie
üð anemochoria - wiÄ™kszość zarodników grzybów pada na roÅ›liny
położone najbliżej z
ródeł infekcji, ale ilości wytworzonych zarodników
są tak duże, że pomimo rozproszenia w powietrzu mogą być
przeniesione przez prądy powietrza na znaczne odległości.
üð hydrochoria - wody pÅ‚ynÄ…ce i krople deszczu np. grzyby z rodzaju
Fusarium, Verticillium oraz patogeniczne bakterie
üð antropochoria (wirusy, bakterie, organizmy grzybopodobne i grzyby).
Przenoszenie patogenów przez człowieka jest związane z jego
działalnością gospodarczą np. wymiana produktów rolnych.
üð zoochoria - zwierzÄ™ta, zwÅ‚aszcza owady (mszyce, skoczki wektory
wirusów i mikoplazm). Inne to owady zapylające przenoszące Erwinia
amylovora lub ogłodki przenoszące Ceratocystis ulmi, grzyba
powodującego holenderską chorobę wiązów, jemiołuszka przenosi
nasiona jemioły.
Epidemiologia chorób roślin
Większość chorób którymi zajmuje się fitopatologia występuje
epidemicznie. Epidemia choroby rozwija się w następstwie zakłócenia
równowagi w trójkącie oddziałujących na siebie czynników:
Wrażliwa roślina żywicielska
Choroba
rośliny
Patogen
Korzystne warunki
środowiska
O rozmiarze epidemii decyduje jeszcze czwarty czynnik  czas.
Epidemiologia chorób roślin
Epidemiologia - zajmuje się przebiegiem i zmianami ilościowymi
choroby w populacji roślin.
W przypadku gdy patogen przechodzi w ciÄ…gu roku tylko jeden cykl
chorobowy mamy do czynienia z epidemiÄ… monocyklicznÄ…. Do grupy
patogenów wywołujących tego typu epidemie zaliczamy między innymi:
grzyby głowniowe i patogeny glebowe wywołujące choroby naczyniowe
Większość patogenów roślin dokonuje jednak w ciągu roku
wielokrotnych infekcji wtórnych, a wywoływane przez nie choroby
przechodzą kilka lub nawet wiele cykli. Epidemie chorób wywoływanych
przez takie patogeny nazywamy epidemiami policyklicznymi.
Typowymi reprezentantami tej grupy sÄ… mÄ…czniaki rzekome i prawdziwe,
liczne workowce i grzyby mitosporowe mające kilka cykli rozmnażania
bezpłciowego, grzyby rdzawnikowe i liczne wirusy.
Epidemie rozwijajÄ…ce siÄ™ w cyklach wieloletnich
Pewna grupa patogenów roślin wywołuje epidemie rozwijające
siÄ™ w cyklach wieloletnich. Patogeny te wytwarzajÄ… nowe inokulum
czasem dopiero w kilka lat po infekcji (jeden cykl chorobowy trwa kilka
lat). W takich przypadkach przyrosty epidemii w ciÄ…gu jednego roku sÄ…
nieznaczne. Patogeny te porażają wieloletnie, trwałe organy roślin, co
zapewnia im doskonałe przeżycia zimy. Inokulum w każdym kolejnym
roku jest takie samo, jak było w końcu poprzedniego. Zapewnia to
niewielki, lecz stały przyrost epidemii w kolejnych latach i po
odpowiednim czasie epidemie takie mogą osiągnąć znaczne rozmiary.
Zasięg występowania epidemii
qð epidemie wybuchowe (pandemie) charakteryzujÄ…ce siÄ™
gwałtownym przebiegiem pierwszej fazy i osiąganiem w krótkim
czasie szczytowego nasilenia. WykazujÄ… silnÄ… tendencjÄ™ do
powiększania obszaru.
qð epidemie chroniczne (endemie). Nasilenie ich wzrasta stopniowo, a
tendencja przenoszenia siÄ™ na nowe obszary jest niewielka.
qð endemia to skrajna postać epidemii chronicznej, polegajÄ…ca na
długotrwałym utrzymywaniu się tego samego nasilenia choroby, bez
tendencji do przenoszenia siÄ™ jej na nowe obszary.
Trudne do opanowania są epidemie chorób bakteryjnych oraz
grzybowych o krótkim cyklu rozwojowym
Epidemia
Epidemie mogą różnić się nasileniem i zasięgiem, a więc
szkodliwością, mają tendencje do nasilania się choroby z roku na rok lub
do stopniowego wygaszania. W rozwoju epidemii występują trzy fazy:
" powstawanie
" osiÄ…ganie szczytowego nasilenia
" wygaszanie
Warunki występowania epidemii:
" koncentracja na określonym obszarze jednego gatunku lub
odmiany roślin o dużej podatności na zachorowanie.
" obecność patogena o dużej wirulencji, dużej sile reprodukcyjnej i
Å‚atwo rozszerzajÄ…cego siÄ™ na opanowanym terenie.
" warunki atmosferyczne korzystne dla rozwoju patogena
Rola patogena w epidemii
Rola patogena w rozwoju epidemii choroby zależy od:
qð jego wirulencji
qð zasobnoÅ›ci z
ródeł infekcji
qð sposobu przenoszenia siÄ™ patogena
qð jego zdolnoÅ›ci reprodukcyjnej
qð cyklu rozwojowego.
Patogenicznością nazywamy zdolność pasożyta do wywoływania
choroby, a dla określenia stopnia patogeniczności używamy terminu wirulencja.
Pojęcie wirulencji odnosi się do stałej, uwarunkowanej genetycznie cechy
patogena, która może się jednak zmieniać pod wpływem czynników
zewnętrznych. Pojawienie się szczepu lub rasy o dużej wirulencji może
doprowadzić do wybuchu epidemii, a nawet do przełamania odporności odmian
dotychczas nie porażanych lub słabo porażanych.
Potencjał infekcyjny patogena
Potencjał infekcyjny wyraża się liczbą porażonych organów roślin lub całych
roślin wrażliwych na chorobę. Potencjał infekcyjny zależy od:
" zasobności z
ródeł infekcji
" zdolności reprodukcyjnej patogena
" agresywności patogena
Liczbowy próg infekcji - najmniejsza liczba zarodników grzyba, komórek
bakterii, czÄ…stek wirusa lub innych jednostek infekcyjnych zdolnych do
zakażenia rośliny. Wartość tego wskaz
nika jest różna od 1 zarodnika do wielu
tysięcy w 1 ml wody.
Próg granicznego rozcieńczenia określa największe rozcieńczenie soku z
zawirusowanej rośliny zachowującego infekcyjność.
Agresywność patogena, czyli szczególnie duża patogeniczność i aktywność we
wszystkich fazach rozwoju choroby.
Powierzchnia występowania chorób infekcyjnych (% pow. zagrożenia)