III RzPS 1A
ADHD
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej /Zespół hiperkinetyczny
1. Czym jest ADHD?
ADHD jest skrótem od angielskiej nazwy attention deficit hyperactivity disorder i oznacza
zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Jest
zaburzeniem psychicznym okresu dzieciństwa, prowadzącym do istotnego upośledzenia
funkcjonowania oraz zwiększającym ryzyko wystąpienia innych zaburzeń psychicznych, takich
jak zaburzenia zachowania oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych. Nadpobudliwość
(ADHD) ujawnia się wcześnie, bo już między trzecim a piątym rokiem życia dziecka, ale
pierwsze objawy zaburzenia mogą dać o sobie znać w różnym wieku: zdarza się, że stają się
widoczne dopiero w późnym dzieciństwie lub w okresie dorastania.
Dla nadpobudliwości charakterystyczne są trzy grupy objawów: niemożność skoncentrowania
uwagi, nadmierna impulsywność i nadmierna ruchliwość.
W
polskim
piśmiennictwie
medycznym,
na
określenie
zespołu
nadpobudliwości
psychoruchowej u dzieci, używa się obecnie dwu nazw: amerykańskiej - Attention Deficit
Hyperactivity Disorder (ADHD), czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z
zaburzeniami koncentracji uwagi, oraz europejskiej - Hyperkinetic Disorder, czyli zespół
hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne.
2. Etiologia ADHD
Przyczyny ADHD nie są do końca znane, ale doszukuje się ich w kilku czynnikach:
- genetycznych- na podstawie wielu badań naukowych potwierdzono, że zespół ten ma
swoje podłoże w genach i może być dziedziczony. Nie udało się jednak wyodrębnić
pojedynczego genu odpowiedzialnego za ten stan. Z tego względu mówi się, że ADHD jest
chorobą dziedziczoną wielogenowo. Oznacza to, że do wystąpienia tego zaburzenia potrzebne
jest zadziałanie nie jednego, ale kilku różnych genów wspólnie. Zespół nadpobudliwości
psychoruchowej uznaje się więc za zbiór cech uwarunkowanych genetycznie.
- okołoporodowych- są to m.in. wszelkiego rodzaju urazy, niedotlenienie, zamartwica,
nieprawidłowy przebieg ciąży, wcześniactwo, nikotynizm, alkoholizm, narkomania matki w
okresie ciąży; infekcje, szczególnie wirusowe w czasie ciąży
- psychospołecznych- w tej grupie czynników wyróżnia się zaburzone funkcjonowanie
rodziny, choroby lub zaburzenia psychiczne w rodzinie, uzależnienia u rodziców, brak
konsekwencji w procesie wychowawczym, niezaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka,
deficyty neuropsychologiczne
- biologicznych- wśród tych czynników zostały wyróżnione m.in. alergia i nietolerancja
pokarmowa, ciężki przebieg chorób zakaźnych oraz urazy czaszki w okresie dziecięcym,
przewlekłe zatrucia ołowiem, niedobór substancji neuroprzekaźnikowej (komórki mózgowe
dotknięte zaburzeniami są niedojrzałe, w większości przypadków dojrzewają w późniejszym
okresie
młodzieńczym),
dostarczanie
organizmowi
nadmiernej
ilości
barwników,
konserwantów i salicylanów. Nadpobudliwość psychoruchowa związana jest również z
określonym typem układu nerwowego. Do niekorzystnych typów zaliczany jest taki zespół
cech układu nerwowego, w którym istnieje znaczna przewaga procesów pobudzania nad
hamowaniem, przy dużej sile i ruchliwości, typ słaby ze słabą reakcję na bodziec oraz układ
1
nerwowy z przewaga procesów pobudzania nad hamowaniem przy równoczesnym
występowaniem reakcji hamulcowych w sferze uczuciowej.
Czynnik genetyczny uznaje się za najważniejszy wśród przyczyn występowania ADHD.
Jednak przez wiele lat dominował pogląd, że u podstaw rozwoju zespołu nadpobudliwości
leżą zaburzone relacje w rodzinie dziecka. Przyczyn dopatrywano się w błędach
wychowawczych
popełnianych
przez
rodziców
lub
nieodpowiednim
środowisku
wychowawczym. Aktualnie wiadomo już, że takie podejście do problemu jest błędne. Owszem,
zaburzenia relacji w rodzinie, trudna sytuacja rodzinna, impulsywność rodziców, brak
prawidłowego systemu norm, zasad lub granic mogą nasilać objawy, natomiast nie są ich
bezpośrednią przyczyną.
3. Objawy wg klasyfikacji ICD-10 oraz DSM IV
ICD-10 Badawcze Kryteria Diagnostyczne
Rozpoznanie zaburzeń hiperkinetycznych do celów badawczych wymaga stwierdzenia
wyraźnie nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju,
które wzmagają się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie, a które nie są
spowodowane przez inne zaburzenia, takie jak autyzm i zaburzenia afektywne.
G1. Brak uwagi.
Co najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej 6
miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnych z poziomem rozwoju
dziecka:
1. Częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy
szkolnej, pracy lub w innych czynnościach.
2. Częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z
zabawą.
3. Często wydaje się nie słyszeć, co zostało do niego (do niej) powiedziane.
4. Częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej,
pomocy w domu lub obowiązków w miejscu pracy (ale nie z powodu zachowania
opozycyjnego ani niezrozumienia poleceń).
5. Często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności.
6. Częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa wymagająca
wytrwałego wysiłku umysłowego.
7. Częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenie
szkolne, ołówki, książki, zabawki lub narzędzia.
8. Często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce.
9. Częste zapominanie w toku codziennej aktywności.
G2. Nadmierna aktywność.
Co najmniej 3 z następujących objawów nadmiernej aktywności utrzymywały się przez co
najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z
poziomem rozwoju dziecka:
1. Często niespokojnie porusza rękoma lub stopami albo wierci się na krześle.
2. Opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, w których oczekiwane jest utrzymanie
pozycji siedzącej.
3. Często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest to
niewłaściwe (w wieku młodzieńczym lub u dorosłych może występować jedynie poczucie
niepokoju).
4. Często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie
wypoczynku.
5.
Przejawia
utrwalony
wzorzec
nadmiernej
aktywności
ruchowej,
praktycznie
niemodyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania.
2
Co najmniej jeden z następujących objawów impulsywności utrzymywał się przez co najmniej
6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem
rozwoju dziecka:
1. Często udziela odpowiedzi, zanim pytanie zostanie dokończone.
2. Często nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swej rundy w grach lub innych
sytuacjach grupowych.
3. Często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmów lub gier innych osób).
4. Często wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia ograniczeń społecznych.
Aby zdiagnozować to zaburzenie objawy muszą powodować cierpienie lub
upośledzenie w zakresie funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego, a także być
spełnione w więcej niż jednej sytuacji (np. zarówno w domu, szkole i innych okolicznościach).
Zaburzenia nie mogą również spełniać kryteriów całościowych zaburzeń rozwojowych,
epizodu maniakalnego, epizodu depresyjnego ani zaburzeń lękowych.
Klasyfikacja DSM-IV-TR
A) *Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi
utrzymywać się przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację
(funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.
Zaburzenia koncentracji uwagi
1. Dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy
lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości.
2. Często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach.
3. Często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi.
4. Często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań
szkolnych i wypełnianiem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania
się lub niezrozumienia instrukcji.
5. Często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć.
6. Nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku
umysłowego, takich jak nauka szkolna czy odrabianie zajęć domowych.
7. Często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć, np. zabawki, przybory szkolne,
ołówki, książki, narzędzia.
8. Łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców.
9. Często zapomina o różnych codziennych sprawach.
* Sześć lub więcej z podanych objawów nadruchliwości i impulsywności (nadpobudliwości
psychoruchowej) musi się utrzymywać przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu
utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego
rozwoju.
Nadruchliwość
1. Dziecko ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu.
2. Wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego
siedzenia.
3. Często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to
zachowanie niewłaściwe – w szkole, w pracy, w domu.
4. Często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem.
5. Często jest w ruchu; „biega jak nakręcone”.
6. Często jest nadmiernie gadatliwe.
3
1. Często wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie w całości sformułowane.
2. Często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej.
3. Często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy).
B) Niektóre upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy zaburzeń koncentracji uwagi lub
nadpobudliwości psychoruchowej (nadruchliwości, impulsywności) ujawniły się przed 7.
rokiem życia dziecka.
C) Upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuje w dwóch
lub więcej sytuacjach (np. w szkole i w domu).
D) Stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego
lub szkolnego (w zakresie edukacji).
E) Objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwojowych,
schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia
psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjacyjnych lub nieprawidłowej
osobowości).
4. Problemy dzieci z ADHD
Problemy dzieci z ADHD można podzielić na 3 sfery:
- sferę ruchową - pierwsze objawy wzmożonej aktywności ruchowej można zaobserwować już
w okresie niemowlęcym. Dzieci te są w ciągłym ruchu, kręcą się i wiercą, nie chodzą lecz
biegają. Noszone na rękach wykonują obroty wokół własnej osi w wózku nie siedzą lecz
podskakują i usiłują z niego wyjść. W okresie przedszkolnym preferują zabawy ruchowe z
elementem gonitwy i siłowania. Często z powodu podejmowania niebezpiecznych działań
ulegają złamaniom i skaleczeniom. Określane są mianem wiercipięty i niezdary. Na skutek
zaburzonej koordynacji ich ruchy są niezgrabne i nieekonomiczne. Występują trudności w
kopaniu i łapaniu piłki, jak również w nauce jazdy na rowerze. W sferze motoryki małej mają
problemy w wiązaniu sznurowadeł, zapinania guzików, często brzydko rysują, ich prace są
wymięte i poplamione. Nie potrafią opanować umiejętności ładnego pisania. Dodatkowo
mogą pojawić się ruchy związane z wyładowaniem tej potrzeby, takie jak ssanie palca,
obgryzanie paznokci, zabawa włosami, czy też tiki nerwowe, czyli nagłe i mimowolne
wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, nie podlegające kontroli, na przykład:
zaciskanie powiek, unoszenie brwi, chrząkanie, grymasy twarzy lub podrzucanie ramion.
Jeżeli występują u dzieci w wieku przedszkolnym świadczą o poważnych zaburzeniach
emocjonalnych. Do objawów sfery ruchowej należy również złe kierowanie własnej
aktywności i nieustanne przechodzenie od jednej czynności do drugiej.
- sferę poznawczą- w sferze poznawczej występuje u dzieci z nadpobudliwością
charakterystyczny deficyt uwagi. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo mają trudności w
skupieniu się nad wykonywaniem jednej czynności, interesują się kilkoma rzeczami na raz.
Dzieci te nie są zdolne do dłużej trwającej równomiernej aktywności zarówno motorycznej jak
i umysłowej, chociaż w krótkich momentach ,,wyżu" psychicznego są zdolne do pełnej
umysłowej mobilizacji. W kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi nie przestrzegają umów ani
norm, w rozmowie są chaotyczne i często zmieniają temat. Charakterystyczny dla wszystkich
dzieci nadpobudliwych jest wzmożony odruch orientacyjny objawiający się reagowaniem na
wszelkie zewnętrzne bodźce. W wieku przedszkolnym utrudnia to udział w grach, zabawach i
zajęciach a także sprawia trudność w oczekiwaniu na swoją kolejkę w różnych sytuacjach.
Gadatliwość, pochopność i pobieżność myślenia dziecka z zespołem hiperkinetycznym
prowadzi do pojawienia się nieprzemyślanych odpowiedzi, często jeszcze przed wysłuchaniem
pytania oraz nieprawidłowym rozwiązaniem zadań. Dzieci nadpobudliwe mają trudności w
myśleniu systematycznym, planowaniu i organizowaniu zajęć, a także w wypełnianiu
codziennych obowiązków. Impulsywność i rozkojarzenie sprawia, że gubią swoje rzeczy i nie
4
mogą przystąpić do zaplanowanych działań (np. odrabiania lekcji). Deficyt uwagi, wzmożony
odruch orientacyjny utrudniają prawidłowe funkcjonowanie dziecka. Wiadomo jednak, że
możliwości intelektualne, poziom myślenia i rozumowania dziecka nadpobudliwego nie
odbiega zazwyczaj od normy dla danego wieku.
- sferę emocjonalną- zaburzenia rozwoju ruchowego i poznawczego wpływają na prawidłowe
funkcjonowanie sfery emocjonalnej i społecznej. Do objawów nadpobudliwości
psychoruchowej zaliczamy nadmierną reaktywność emocjonalną widoczną w nieopanowaniu,
wzmożonej ekspresji uczuć oraz zwiększonej wrażliwości emocjonalnej na bodźce płynące z
otoczenia. Wiąże się to z występują u dzieci drażliwością, trudnością w zasypianiu,
mniejszym zapotrzebowaniu na sen i często zaburzeniami łaknienia. Zaobserwować można
również reakcje nieadekwatne do bodźca, a także pobudliwość emocjonalną powodującą
wybuchy złości, zachowania impulsywnego i agresywności lub też postawę lękowa,
płaczliwość i nadwrażliwość.
Niedojrzałość emocjonalna sprawia, że dzieci te są uparte, niecierpliwe i nietolerancyjne.
Łatwo ulegają sugestii i wpływom innych. Nie potrafią wyciągać wniosków z własnych
doświadczeń, co prowadzi do niskiego poczucia pewności siebie a w konsekwencji do
zaniżonej samooceny. Ich odporność na sytuacje trudne jest bardzo niska, dlatego po
nieudanych próbach rezygnują z podejmowania dalszych etapów działań, tracą zapał lub
wykonują zadanie chaotycznie. Nie potrafią czekać, chcą być chwalone natychmiast.
Przedszkole jest dla dzieci nadpobudliwych miejscem, w którym niekiedy po raz pierwszy
muszą przestrzegać reguł panujących w grupie. Na skutek dużej ruchliwości, niemożności
skupienia się i braku wytrwałości w zabawie mają problemy w dostosowywaniu się do zajęć
grupowych i w przestrzeganiu norm. Często wchodzą w konflikty z rówieśnikami co powoduje
złe funkcjonowanie w sferze społecznej. Dzieci te mają również większe szanse od swoich
rówieśników bycia odrzucanym lub stania się kozłem ofiarnym. W konsekwencji bardzo często
prowadzi to do obniżonej samooceny i zwiększa ryzyko popełnienia samobójstwa. Ogólnie
można stwierdzić, że w sferze emocjonalnej dzieci nadpobudliwe psychoruchowo
charakteryzują się niedojrzałością emocjonalną, reakcje emocjonalne powstają u nich
szybciej i odznaczają się dużą siłą i intensywnością oraz żywą ekspresją.
5. Oddziaływanie (o czym pamiętać w pracy z taka osobą)
Terapia w przypadku ADHD wymaga złożonego i wszechstronnego działania. Amerykańskie
Towarzystwo Psychiatryczne oraz Europejskie Towarzystwo Psychiatrii Dzieci i Młodzieży
uznały, że leczenie ADHD powinno obejmować kilka metod terapeutycznych, w tym
oddziaływania psychospołeczne, psychoterapię i farmakoterapię. Pomoc, jaką uzyskuje
dziecko z ADHD powinna być dostosowana nie tylko do jego potrzeb, ale i do potrzeb rodziny
i opiekunów.
W pracy z dzieckiem z zespołem hiperkinetycznym należy:
- pamiętać o tym, że ADHD jest chorobą i zachowanie dziecka nie wynika z jego złośliwości
czy złego wychowania
- uświadamiać rodziców, opiekunów i nauczycieli na temat ADHD, jego specyfiki, objawów i
sposobach pracy
- rozmawiać z dzieckiem na temat jego zaburzenia, wytłumaczyć mu je i wspólnie ustalić
sposoby radzenia sobie z jego objawami tak, by nauczyło się same walczyć ze złymi nawykami
i wiedziało, na czym polega prawidłowe funkcjonowanie w grupie
- w czasie pracy wprowadzić częste i krótkie przerwy, ponieważ dziecko nie jest w stanie
długo skupić uwagi na jednym zadaniu
- w zadaniach uwzględniać specyfikę tego zaburzenia
- poświęcić mu większą uwagę
5
- podczas pracy do minimum ograniczyć bodźce zewnętrzne, które mogłyby rozpraszać
dziecko
- wprowadzić porządek i rutynę, czyli stałe pory posiłków i obowiązków, plan dnia, ponieważ
takie dziecko potrzebuje uporządkowania świata zewnętrznego i sztywnych ram
- nauczyć je wykonywać jedną czynność w danym momencie, tak by na niej się skupiało i
wykonało tą czynność do końca
- kierować do dziecka komunikaty, które są krótkie i konkretne, czyli zamiast mówić: „znowu
nie umyłeś naczyń po sobie, jest chlew w kuchni” mówmy: „umyj po sobie naczynia”
- pamiętać, że dziecko potrzebuje większej pomocy przy odrabianiu lekcji lub wypełnianiu
obowiązków domowych, trzeba mu w tym towarzyszyć, a nie wykonywać to za nie
- dostrzec nawet najmniejsze staranie i je wyróżnić, bo nadpobudliwe dziecko potrzebuje
pochwały, dzięki temu wzmacniamy jego motywację do wykonywania poleceń i kończenia
zadań
- bardziej skupiać się na tym co dziecko zrobiło dobrze, a nie na tym, czego nie zrobiło lub co
mu się nie udało
- czasami pozwolić dziecku się wyładować
- ograniczyć czas spędzany przed komputerem lub telewizorem, a zamiast tego zapewnić mu
większą aktywność fizyczną
- wyprowadzić odpowiednią dietę
- wprowadzić zajęcia i treningi mające na celu nadrobienie zaległości i wyrównanie poziomu
intelektualnego oraz motoryki dziecka w porównaniu z rówieśnikami
- w pracy wykorzystywać terapię behawioralną
- pamiętać, że praca z dzieckiem z ADHD jest ciężka i długotrwała
- nauczyć się ignorować objawy niezaburzające, czyli jeżeli np. odrabiamy z dzieckiem
matematykę, to póki robi zadania to odpuszczamy to, że podskakuje na krześle lub macha
nogami
- pamiętać, że jeżeli dziecko jest dodatkowo leczone farmakologicznie, to podanie leku nie
zwalnia nas od innych działań
- organizować takie rodzaje aktywności w grupie, dzięki którym dziecko z ADHD będzie
mogło się wykazać i polepszać swoje kontakty społeczne
Bibliografia:
1.
Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Objawy i sposoby pomocy- T. Wolańczyk, A.
Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka
2.
W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych- E. Hallowel, J.
Ratey
3.
Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko, co chcielibyście wiedzieć. T. Wolańczyk, A.
Kołakowski, M. Skotnicka
4.
http://www.adhdonline.pl/rodzic/artykul/Kryteria-diagnostyczne-zespolu-nadpobudl/88/
5.
http://www.ptadhd.pl/adhd_wp.html
6.
http://www.bbedukacja.pl/dzieci_6_9/rozwoj/przyczyny_i_objawy_nadpobudliwosci_psychoruchowej.html
6