Józef Czechowicz, Wybór poezji. (Biblioteka Narodowa)
WSTĘP opracował Tadeusz Kłak
(a opracowanie wstępu opracowała Ania Michna ☺ )
I
Dzieciństwo i lata szkolne
Czechowicz zwykł wywodzić swój rodowód od ariańskiego rodu, ale nie da się tego
potwierdzić ani temu zaprzeczyć;
urodził się w Lublinie 15.03.1903 r.; ojciec – syn służącej; rodzice zawarli ślub w Garbowie,
osiedlili się w Lublinie, gdzie ojciec Cz. był woźnym, a potem inkasentem;
o wczesnym dzieciństwie i młodości J.Cz. nie wiemy prawie nic; kilka informacji zawartych
jest w wierszach – dramat rodzinny (ojciec był o 10 lat młodszy od żony nieporozumienia;
choroba psychiczna ojca), zamiłowanie do nauki i czytania;
Cz. został zapisany do szkoły w 1913 roku (szkoła rosyjska), wkrótce zapisał się do
siedmioklasowej szkoły polskiej, następnie uczęszczał do Seminarium Nauczycielskiego
Męskiego (matura 1921 r.);
1920 – uczestnictwo w wojnie (bez zapału, w oczekiwaniu na klęskę).
Słobódka i „Opowieść o papierowej koronie”.
1921 – objęcie posady nauczyciela w szkole powszechnej w Brasławiu na Wileńszczyźnie;
wkrótce przeniósł się do niedalekiej Słobódki;
poczucie osamotnienia; Cz. przekazał przeżycia ze Słobódki w Opowieści o papierowej
koronie (wydrukowana w „Reflektorze”, pominięto nazwisko autora przez pomyłkę);
przyświecały mu wówczas młodopolskie wzory (wpływ Tadeusza Micińskiego);
Opowieści o papierowej koronie:
− Akcja: w Słobódce (nazwa bez zmiany),
− Główny bohater: Henryk (Cz. używał tego imienia w życiu prywatnym),
− Większość zdarzeń: w głowie Henryka, ozdobionej królewską koroną,
− Próba nieudanego samobójstwa Henryka (nieodwzajemniona miłość homoseksualna).
Pierwsze utwory
1920 – ujawniają się zainteresowania literackie Cz.;
1922 – z tego roku najwcześniejsze z zachowanych wierszy Cz.;
znamiona poetyki młodopolskiej; nakładanie się nowszych fal poetyckich (urbanizm
pochodzenia skamandryckiego, przejęty od Feliksa Przesieckiego).
„Reflektor” i nowa sztuka
1918 – odzyskania niepodległości = odrodzenie się życia literackiego, formowanie grup
literackich;
najbardziej wykrystalizowane orientacje:
− Skamander – Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni
Słonimski, Jan Lechoń,
1
− Futuryzm – Bruno Jasieński, Aleksander Wat, Tytus Czyżewski, Stanisław
Młodożeniec, Anatol Stern.
Także:
− Tadeusz Peiper w „Zwrotnicy” budował podstawy dla całej awangardy poetyckiej.
„Reflektor”:
− pierwszy numer: czerwiec 1923 r. pod redakcją Wacława Gralewskiego,
− miał charakter eklektyczny,
− skupiali się tam pisarze bez względu na postawy ideowe i artystyczne (np. Tadeusz
Bocheński, Kazimierz Andrzej Jaworski, Wacław Gralewski, Konrad Bielski, Józef
Czechowicz – wbrew swej woli anonimowo).
wokół „Reflektora” zaczęła krystalizować się grupa poetycka o tej samej nazwie, którą
tworzyli:
1. Konrad Bielski
2. Józef Czechowicz (wiersz We czterech)
3. Wacław Gralewski
4. Stanisław Grudziński
- teoretykiem grupy był Czesław Bobrowski, autor programowych artykułów w piśmie.
„Reflektor” podjął współpracę m. in. z „Almanachem Nowej Sztuki”, drukował futurystów,
poetów nowej sztuki, przekłady nowej poezji europejskiej. Spotykamy w nim nazwiska:
J. Przybosia, J. Brzękowskiego, A. Sterna, A. Ważyka, W. Wandurskiego, S. Brucza. Wśród
tłumaczonych autorów: Guillaume, Apollinaire, Blaise Cendrars i inni.
Pismo wychodziło często poza sprawy literackie (inne dziedziny sztuki – film, kino, muzyka).
Wspólnym mianownikiem w piśmie była nowoczesność – sztuka, która wyrażała postawę
współczesnego człowieka; psychika człowieka żyjącego w mieście, pośród nowoczesnej
techniki i w nowym układzie społecznym, a w Polsce – politycznym.
Na poetów „Reflektora” oddziaływały głównie futuryzm i nowa sztuka (twórczość poetów
„Almanachu Nowej Sztuki”.
U Czechowicza – od futuryzmu do konstruktywizmu awangardy. Do jego wierszy
przenikaj np. rekwizyty cywilizacji technicznej (auto, samolot, fabryka, kult pędu, ruchu) –
O niebie,
− Wyznanie (programowy utwór z tego okresu): spojrzenie urbanisty, świat – realia
miasta nowoczesnego, współczesnej cywilizacji, „świata film” – dynamika,
tempo, skrót, intensywność przeżycia, brutalizm obrazów (a właśnie m.in. o to
chodziło w nowej sztuce),
− kult maszyny, który rzutuje na koncepcję człowieka (człowiek – mechanizm);
analogie: człowiek – budowla, rok – piętro.
w nowej sztuce pejzaż kubistyczny: krajobraz ujęty w rygory linii, brył, rombów, krat
(zgeometryzowany)
− niespokojny rytm, szybkie, nieregularne tempo wiersza (jak tempo życia i miasta),
− odczucie nieskończoności – fascynacja bogactwem życia, mnogością,
− inspiracje bergsonizmu – leżał on u podstaw witalizmu Skamandra,
− 1924 – 1925 – lata intensywnych poszukiwań, kryzys Cz. – traci zaufanie do wartości
związanych z urbanizmem; niepokój, odczucia metafizyczne, poczucie zagrożenia.
(w tomie Kamień – wiersze o śmierci).
2
Słobódka- pierwszy etap pedagogicznej kariery Cz.;
Włodzimierz Wołyński (MIEJSCE!) – Cz. był tam nauczycielem szkół powszechnych 1923 –
1925. Był wtedy też słuchaczem Wyższego Kursu Nauczycielskiego w Lublinie;
w 1926 – zaczął pracować w Szkole Specjalnej w Lublinie; został jej kierownikiem (do 1933);
był nauczycielem, bo był biedny i nie mógł pozwolić sobie na wyższe studia (uuu…:/);
bardzo poważnie traktował ten zawód, pisał dziennik (był bardziej psychologiem niż
pedagogiem); szanował indywidualność każdego dziecka;
1928/1929 – ukończył Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Kontaktował się
wówczas z poetami Meteora i Kwadrygi oraz z Wiliamem Horzycę i „Drogą”, gdzie Cz.
wydrukował wiele utworów.
Wyjechał do Francji, potem zajął się dziennikarstwem („Ziemia Lubelska”, „Kurier Lubelski”,
„Dziennik Lubelski” – dwa ostatnie redagowane przez Cz.).
Lubelski Związek Literatów
Gdy wygasła grupa Reflektor, przestało istnieć w Lublinie zorganizowane życie literackie.
Przy dzienniku „Ziemia Lubelska” istniały kolumny literackie; przez pewien czas skupiła się
przy nim grupa poetycka Kadra.
1923 – Cz. powołał do życia Związek Literatów Lubelskich; prezes – Franciszka
Arnsztajnowa (KOBIETA! Sic! ☺ ), Czechowicz – wiceprezes, a potem sekretarz.
Związek skupiał wszystkich pisarzy Lubelszczyzny (w tym dawnych członków Reflektora).
Należeli do niego m.in.: Kazimierz Andrzej Jaworski, Bronisław Ludwik Michalski, Józef
Nikodem Kłosowski, Konrad Bielski, Wacław Gralewski, Józef Łobodowski, Antoni Madej.
Związek nie miał określonego programu literackiego, nie tworzył grupy literackiej.
Cel działalność kulturalna w regionie; umożliwienie kontaktu pisarzy z publicznością.
Zebrania dyskusyjne, odczyty, wieczory literackie, wydawnictwa książkowe pod firmą
Związku.
Istniał projekt miesięcznika Związku („Strefa”), ale się nie udało ☺ Udało się natomiast
utworzyć Antologię współczesnych poetów lubelskich (oprac. Ks. Ludwik Zalewski).
Praca dziennikarska
Zetknął się z nią już ok. 1924 r. (był wtedy w Lublinie słuchaczem Wyższego Kursu
Nauczycielskiego, pracował w dzienniku „Express Lubelski”).
1930 – Cz. wchodzi w bliski kontakt z „Ziemią Lubelską” (był tak jakiś czas sekretarzem).
Marzył o własnym dzienniku 1932 r. zaczął ukazywać się „Kurier Lubelski”, Cz.
podpisywał się tam jako redaktor do nr 129 z 11 maja 1932. Tytuł nawiązywał do „Kuriera”
(1906 – 1912) pod red. dra Mieczysława Biernackiego.
„Kurier Lubelski” był zbyt poważny, by zyskać uznanie szerokiej publiczności; o losie pisma
przesądził brak podstaw materialnych, Cz. odstąpił pismo komu innemu.
Cz. objął redakcję „Dziennika Lubelskiego”, żywot tego pisma trwał 9 dni (KUPA
CZASU…☺)
1933 – Cz. zrzekł się kierownictwa Szkoły Specjalnej i otrzymał pracę w Wydziale
Wydawniczym Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie.
Związek Nauczycielstwa Polskiego
Cz. otrzymał pracę w Wydziale Wydawniczym Związku Nauczycielstwa Polskiego,
najpierw w „Głosie Nauczycielskim”, gdzie był sekretarzem redakcji.
3
Po roku objął redakcję pisma dla dzieci „Płomyczek” (tu pracowała także Wanda
Wasilewska, współpracownikami – Henryk Ładosz i Edward Szymański; Cz. też sam
drukował utwory dla dzieci – wiersze, opowiadania, podpisywał się kryptonimem JHC lub
pseudonimem Henryk Zasławski) oraz
„Miesięcznika Literatury i Sztuki” – stanowił on próbę pisma literacko – artystycznego
dla nauczycieli, drukował teksty pisarzy związanych z pracą pedagogiczną, reprodukcje
grafiki i malarstwa nauczycieli plastyków. Pismo informowało też o nowych zjawiskach
w sztuce europejskiej.
Cz. został oskarżony o niemoralny tryb życia i homoseksualizm, musiał zrezygnować
z pracy w ZNP.
Krąg Czechowicza
Cz. jeszcze w czasach lubelskich skupiał wokół siebie grupę młodych poetów lubelskich (tzw.
awangarda lubelska). W Warszawie w kręgu Czechowicza znajdowali się: Bronisław Ludwik
Michalski, Stanisław Piętak, Wacław Mrozowski, Wacław Iwaniuk, Józef Łobodowski,
Władysław Podstawka, Henryk Domiński, Artur Rzeczyca.
W spotkaniach i dyskusjach o poezji spotykali się u Czechowicza prawie wszyscy poeci
młodego pokolenia: Julian Przyboś, Jerzy Zagórski, Jan Śpiewak, Lech Piwowar.
Najazd Awangardy na Warszawę, zorganizowany przez Czechowicza w marcu 1934 r. –
sukces imprezy, Cz. zaczyna myśleć o nowym piśmie awangardy.
1937 – Cz. zostaje sekretarzem redakcji tygodnika literackiego „Pion”.
Później otrzymał pracę w Polskim Radiu, był z nim związany do wybuchu wojny.
W kilka dni po rozpoczęciu działań wojennych Cz. z grupą dziennikarzy udał się do Lublina.
Tam – ciężkie bombardowanie 9 września 1939 – zginął pod gruzami domu.
Utwory dramatyczne
1937 – ukazały się w „Pionie” jednoaktówki: Czasu jutrzennego, Jasne miecze i Obraz.
1938 – w „Piórze” jednoaktówka Bez nieba
Te 4 utwory – całość dramaturgii Cz.; przywiązywał do niej dużą wagę, zamierzał pisać
więcej dramatów.
Miał zamiar nadać Berłu (powieść) postać dramatyczną i napisać dramat o Bolesławie
Śmiałym.
Jednoaktówki – wyrastają z liryki Cz. Komentują, rozwijają utwory poetyckie (zwł z tomu
nuta człowiecza)
1. Bez nieba – rzecz rozgrywa się między Poetą i Sobowtórem, który sprowadzony został
niewłaściwie wykonanym gestem magicznym. Poeta wygłasza przekonanie o wyjątkowości
artysty, Sobowtór mówi, że czy chce czy nie, artysta należy do gromady ludzkiej. Winrych –
przyjaciel Poety. Okoliczności niezwykłe: za ścianą więzienie, w którym za chwilę ma być
ktoś powieszony, córeczka skazanego rozmawia z Poetą tragedia dziecka.
2. Jasne miecze – akcja: za kulisami teatru. Problem: sprawa artysty i jego stosunku do życia
i otaczającej rzeczywistości. Marzenia o artyście jako człowieku doskonałym i idealnym.
3. Obraz – ukazuje wzajemne pozycje artysty i społeczeństwa. Artysta jest tu człowiekiem
o ewangelicznej postawie, uczciwości, serdecznym stosunku do ludzi. Źli ludzie odmieniają
się pod jego wpływem. Przebaczenie góruje nad zemstą. Miejsce akcji: Kazimierz Dolny.
4. Czasu jutrzennego – konflikt artysty ze światem przebiega między dwojgiem najbliższych
ludzi (Jan i Maria). Charakter wizyjny z odcieniem katastrofizmu (tak jak w wierszach).
Horzyca wywodzi wizyjność dramatu z polskich tradycji – Wyspiański, Miciński, ale np.
Wierzyński twierdził, że wizyjność ta była inspirowana przez nadrealizm.
• pojawia się w dramatach imię Henryk (w 3. i 4.) – jest to drugie imię Czechowicza.
4
Dramaty Cz. zmierzały raczej ku dramatyzmowi postaw i myśli. Zamiast sytuacji – rozmowy, zamiast działania – statyczne obrazy (Czasami z odwołaniem do konkretnych dzieł plastycznych).
Słuchowiska radiowe – tu doszła do głosu skłonność doszukiwania się w codzienności rzeczy
niezwykłych. Miały charakter kameralny.
Proza
Opowieść o papierowej koronie.
1922 – 1923 pracował intensywnie nad prozą, obmyślał cykle opowiadań, przeważnie
o podkładzie autobiograficznym
Pracował przez lata na epopeją – Berło. Powieść ta miała być rodzajem „klechdy domowej”
z roku 1863. Cz. chciał w niej objąć sprawy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Berło
zostało zniszczone (prawdopodobnie przez Cz.).
Przed wojną – wiele opowiadań i nowel: wojenne przeżycia, materiał autobiograficzny ( Litery,
Koń
rydzy,
Ludzie,
konie,
deszcz,
Jama).
Tu:
zderzenie
okrucieństwa
wojny
z dziecięcą/młodzieńczą wrażliwością.
Utwory nazwane przez Cz. „skrótami powieści” – Lella, Sektanci albo „Matka”, Wagon nr
16773. Cz. w notach autorskich próbuje dokonać kodyfikacji „skrótu powieści” jako gatunku lit.
Akcja: trochę fantastyczna, sceneria egzotyczna, wymiar snu, baśni.
Proza Cz. – powiązana z liryką, nawiązania do wyobraźni.
Twórczość dla dzieci
Pierwsze utwory w czasie pracy w Szkole Specjalnej; twórczość ta nasiliła się, gdy objął
redakcję „Płomyczka”.
Istnieje grupa wierszy dla dzieci, które liczą się z możliwościami małego czytelnika, ale
zachowują wiele cech poezji „dorosłej” (motywy).
Częste nawiązanie do kołysanki i innych form poezji ludowej
Przekłady Czechowicza
Najłatwiejszy dostęp do poezji rosyjskiej – 1923 – tłumaczy dramat Błoka (bardzo go cenił
i wzorował się na nim – wizje katastroficzne, śmierć, symbolika, elementy obrazowe
i muzyczne)
Tłumaczył także: Lermontowa, Jesienina, Cwietajewę, autorów czeskich, słowackich,
ukraińskich (Olżycz, Pawło Tyczyna)
Poezja francuska: Guillaume Apollinaire (wpłynął on na zasadnicze przeobrażenie się
poetyki Czechowicza).
Poezja anglosaska: przekład z Blake’a, Poego, Whitmana, Kiplinga, Joyce’a, Thomasa
Stearnsa Eliota – jedne z pierwszych przekł.w Polsce.
Tłumaczenia prozy ukraińskiej, angielskiej (prawdopodobnie pierwszy przełożył na język
polski fragment Ulissesa Joyce’a).
Artystyczna wartość przekładów Czechowicza jest dyskusyjna (słabo znał języki, oprócz
rosyjskiego), ale oddziaływało na jego twórczość.
5
Poezja śmierci i zagłady
Dwa pierwsze zbiory poetyckie – urbanizm: nowy świat cywilizacji, maszyn,
pesymizm, znaki zapytania, poczucie zagrożenia, zniszczenia, śmierci.
1 zbiór: Kamień
wiersz – Śmierć. Tu – podjęta stara antynomia życia i śmierci, obie te siły przeciwstawiają się
w sobie. Śmierć – wyznacza punkt odniesienia dla spraw tego świata, symbol wszystkich
wartości transcendentnych;
Więzień miłości – kończy się powtórzonym za Nietzschem wołaniem: „wieczności chcę bez
dna bez dna”;
Ampułki – pokusa idealności.
2 zbiór: dzień jak codzień
walka dwu postaw: jednej – związanej z ziemią i drugiej, – dla której oparciem jest niebo;
w wierszu do tereski z lisieux – podmiot l. przeciwstawia się ojczyźnie niebieskiej, chce
pozostać przy ziemi;
legenda – „szukanie ratunku”, którym jest ziemia – grunt najpewniejszy. Nawiązanie do
pierwotnych przekonań o jedności człowieka z ziemią.
3 zbiór: ballada z tamtej strony – tu śmierć jest motywem głównym
Wiersz więzienie - więzieniem jest ten świat; pragnienie rzeczywistości lepszej, idealnej.
Wiersz ballada z tamtej strony – kontynuacja i wyostrzenie obrazu śmierci: pozbawiona jest
ona wymiarów osobowych, ale przejawia się w sposób konkretny. Śmierć – motyl: wg
wierzeń pierwotnych, istoty duchowe mogę tę postać przyjąć. Śmierć obecna jest także
w snach (należą one do obszaru świata śmierci). „Cicha rzeka” – Leta, rzeka zmarłych
wymiar mityczny
ŚMIERĆ: w pierwszych tomach jest nazywana po imieniu, w następnych tomach jej kontur osobowy
zanika, zjawia się ona pod postacią symbolu, aluzji. Jej obecność nigdy nie ma charakteru statycznego,
biernego. Nie budzi jednak grozy, podmiot liryczny poddaje się jej, a nawet jej wzywa.
Śmierć u Cz. ma cechy boskie, Cz. kreuje ją na bóstwo, stąd niektóre utworu mają postać hymnu
( hymn). Można w pewnym sensie mówić o MICIE ŚMIERCI u Cz.
Symbolika śmierci: kolor czarny, motyl, wicher, wiatr (dusza ludzka, istota duchowa), niewidzialny
trzepot (ćma – owad związany z nocą, ciemnością, wg wierzeń pierwotnych związana z siłami
duchowymi nadludzkimi), oddech, „chwytanie za gardło”, noc, słowa związane z pogrzebem, czasem
kojarzonym ze śmiercią (jesień, listopad) – elegia niemocy, sierp, kosa, odniesienia do mitologii (np.
Persefona, mit prometejski – pod popiołem, mit o Hadesie – wiersz o śmierci, mit o Dedalu i Ikarze –
hildur baldur i czas).
Wrażenia związane ze śmiercią: chłód, zimno (ale też upał – erotyk).
KOLOR CZARNY – np. w wierszu ballada z tamtej strony – kolor oznaczać może rzeczywistą barwę
przedmiotu, może wskazywać na porę (noc), jest też kolorem śmierci ( hymn, mały mit – czarne róże,
sen).
SEN, PŁOMYK– mają u Cz. wartość ujemną.
Niepokój i katastrofa
Oprócz śmierci istnieją 2 źródła, które wzmagają ciemną tonację w poezji Cz.:
6
1) impulsy historyczne – Cz. Uczestniczył w wojnie 1920 r. jako ochotnik, wrócił stamtąd z urazami fizycznymi i psychicznymi. Wyobraźnia poety jest nasycona realiami wojny klimat stałego
zagrożenia, prowadzą do katastrofizmu. Ich intensywność nie słabnie: kryzys ekonomiczny
z przełomu lat trzydziestych, pojawienie się hitleryzmu, antycypacja tego, co ma niedługo nadejść.
2) pojmowanie świata, przyjęty obraz istnienia – zbieżny częściowo z wizją Heraklita: RZEKA,
która nie oznacza spokoju, symbolizuje płynność, niestałość, zakłada istnienie nieprzewidzianych
wirów itd. Takie pojmowanie świata prowadzi ku katastrofizmowi egzystencjalnemu.
Ad.1)
• doświadczenia wojenne zapisały się już w I tomie w Kamieniu ( Front – od reportażowych
obserwacji przechodzi poeta ku uogólnieniu; kieruje się ku wizji apokaliptycznej);
• zwłaszcza w ostatnich tomach: nic więcej i nucie człowieczej;
• wiersz dzisiaj verdun, wąwozy czasu (tom dzień jak codzień), o matce (z ballady z tamtej strony);
• słowa: muł, kolczasty drut, rzeka, ogniste niebo, dym;
• wiersz Więzień miłości (z Kamienia) – obraz: koń + jeździec;
• Koń – stopniowo staje się u Cz. Hasłem wywoławczym wszelkich niepokojów i katastrof,
upostaciowaniem sił żywiołowych, miażdżących. („tętent godzin”, „konie fal szaleją
u zgliszcz”). Wizje związek z koniem: 1) wspomnienia wojenne, 2)wiążą się z marzeniami
sennymi Cz. Skłonność do wyolbrzymiania wizji, nadawania jej cech apokaliptycznych.
• Czerwień – w różnej postaci, ogień i płomienie ( elegia czwarta, złe dwie minuty, przedświt) –
wartość tych obrazów jest zawsze ujemna.
• Wiersz sam - sen – ujemne pole znaczeniowe, burza – symbol zagłady, noc – personifikacja
śmierci.
Ad. 2)
• to źródło katastrofizmu przedstawia się mniej wyraźnie i jednorodnie;
• niepokoje, poczucie samotności, bezdomności człowieka w kamiennym, kubistycznym
mieście;
• świat jako rzeka – piosenka ze łzami, świat, wąwozy czasu. Wizja ta obejmuje całą poezję Cz.,
często ulega wyolbrzymieniu ( eros i psyche). Szczególny dramatyzm – utwory, które mówią
o końcu tej rzeki (Cz. zmierza do konstrukcji drugiej sytuacji eschatologicznej – potopu – złe
dwie minuty- „powódź wieków”);
• ostateczna zagłada spełnia się przez ogień i wodę – równocześnie ( żal, modlitwa żałobna).
Oba te żywioły niosą zagładę, ale też mają moc oczyszczającą (potrzeba oczyszczenia – sen
sielski);
• Zagłada jest koniecznością, bo niszcząc stary świat, otworzy drogę nowemu.
Podmiot liryczny w wierszach Cz. Jest stale osaczony, a to, co czyha nie zawsze da się
wyraźnie określić – dlatego jest wszechmocne, totalne…
Czasami w miejsce podmiotu lirycznygo podstawić wolno samego autora, np. w balladzie z
tamej strony pisze się o „umarłych rękach czechowicza”, autoportret.
To wiem – w wersach ostatnich: zapowiedź przezwyciężenia katastrofy, zapowiedź
pośmiertnego tryumfu
Katastrofizm przejawia się też w słowach: burza, ogrody ognia, wicher, kosa, kosaciec.
7
W nucie człowieczej – nasilenie nurtu katastroficznego
śal – jeden z ostatnich wierszy Cz. Zamyka nurt katastrofizmu (w. 11 – 14)
KATASTROFIZM – nurt w poezji międzywojennej katastrofizm Czechowicza tylko w części
pokrywa się z tym nurtem.
Przedstawiciele: poeci skupieni na początku lat 30. wokół wileńśkiego pisma poetyckiego
„śagary” (Jerzy Zagórski, Czesław Miłosz, Aleksander Rymkiewicz).
Znamiona katastroficzne nosiła także poezja: Mieczysława Jasturna, Władysława Sebyły,
Konstatnego Ildefonsa Gałczyńskiego; w prozie: powieści St.Ignacego Witkiewicza.
Naturalną scenerią wizji katastroficznych jest pejzaż wiejski, ucieczka w pierwotność, ku
sytuacji mitologicznej. Tylko Miłosz i Zagórski sięgają ku historyczności, polityki.
⇒ U Czechowicza – katastrofizm bardziej egocentryczny, ogólny, syntetyczny,
oddalony od realiów historycznych.
⇒ Katastrofizm żagarystów – bardziej sprecyzowany w swojej genealogii.
W mniejszym stopniu rodziło go wspomnienie / przeczucie wojny, więcej zaś
przemiany, następstwa związane z wielkim światowym kryzysem kapitalistycznym
1929 – 1932.
⇒ Podobieństwa: i Cz. i żagaryści dążyli do nadania swoim wizjom katastroficznym
mitu o kosmicznej zagładzie nawiązywanie do pokrewnych tradycji literackich
(Słowacki, odmiany symbolizmu).
⇒ Dla Cz. i niektórych żagarystów: zagłada to nie ostatni akt świata; niszczyła świat
stary, ale otwierała perspektywę nowego nawiązanie do cykliczności dziejów
(dalekowzroczny optymizm i nadzieja).
Między Arkadią a katastrofą
• tęsknota za światem idealnym ( Ampułki), za rzeczywistością rajską; rzeczywistość otaczająca
stanowi udrękę, życie oznacza więzienie;
• istnieją teksty, które świadczyłyby o tym, że dla Cz. Największe wartości kojarzą się z ziemią
i jej urokami;
• na wsi słowa: „siano”, „kantyczki”, „dziecięce policzki” – sielskie dzieciństwo, dziecięce
wspomnienia. „Księżyc idzie srebrne chusty prać” – księżyc – noc, ciemność, srebrny – kolor
śmierci (istnienie zagrożenia). „Melodia kantyczki” – moc przeciwstawiania się złu (sens
ocalający).
• elementy sielankowej wizji – także w kamiennym krajobrazie świata; cisza miejskich
kątków (tu: niemal wszystkie utwory z cyklu prowincja noc i ze Starych kamieni – świat
spokojny, łagodny, dobry);
• wizja arkadyjska ma najpełniejszy kształt w wierszu przez kresy – pozaczasowość, zatarcie
konturów obrazu. Arkadyjski sens – na wszystkich płaszczyznach (także fonicznej –
muzyczność, instrumentacja dźwiękowa, paralelizmy, rymy wewnętrzne, powtórzenia). Noc –
przesunięcie pola znaczeniowego, ponieważ zamiast „księżyca” Cz. użył słowa „kołacz” –
skojarzenie ze słońcem, jasnością.
• Wiersze poświęcone matce: jedyna, o matce – zagubienie w świecie i zagrożenie zagładą
zostają odsunięte przywoływanym obrazem matki, która symbolizuje uczucia dobre
i łagodne, daje poczucie bezpieczeństwa. Wobec niej podmiot liryczny znajduje się w roli
syna.
• Kołysanka – sładnik świata arkadyjskiego. W postaci czystej: wporwadził ją Cz. do wierszy
dziecięcych. Poza nimi można mówić tylko o motywie kołysanki (słowo – sygnał, które
zmienia klimat sytuacji).
• Rodzaje wizji nie istnieją w czystej postaci; 3 układy:
8
1) sielanka – zagłada – np. Piosenka ze łzami, miłość, mózg lat 12, zdrada, elegia żalu, plan akcji, ze wsi
- poemat od dnia do dnia: dzień, słońce, południe, zabawa, wiatraki, jawory; część 2: ogień, żar,
potwory, nawałnice, przepaście; obraz katastrofy nie jest jeszcze rzeczywistością, zawiera się
w wezwaniach i apostrofach, które stwarzają dopiero groźbę katastrofy
2) zagłada - sielanka – początek autoportretu (wyjście od zagłady ku sielance), Wieniawa (tu: stopniowanie napięcia: zwycięstwo dnia jest rozgrywane jak bitwa).
3) przemienne występowanie obu sytuacji – najczęściej! TU: Przedświt – szereg słów –
kluczy, sygnalizujących obecnoć wizji katastroficznych; elementy katastrofy i sielanki są
w bezpośrednim starciu, w walce (zdynamizowanie akcji lirycznej – dialog dwu
przeciwstawnych sytuacji) wiersz jest b.dobrze omówiony- gdyby ktoś chciał go omawiać na zajęciach – str.
LXVI; także: elegia czwarta, Ulica Szeroka, dawniej
• Dualizm poezji Czechowicza – widoczny nawet w najmniejszych zepsołach obraozywch, ma
motywację ogólniejszą.
• Można zauważyć pewien porządek: Arkadia – Katastrofa – Arkadia.
• Świat wyobraźni opiera się na antynomiach; dobro walczy ze złem, jasność spiera się
z ciemnością itd.
Kształt mitotwórstwa
Poezja Czechowicza układa się w 3 całości o strukturze mitu:
1) Arkadia
2) śmierć
3) katastrofa
Ale: rzadko który utwór da się odczytać jako całościowe wcielenie jakiegoś mitu!
nawiązywanie do mitu prowadzi Cz. do budowania makrokosmosu, do wyolbrzymienia
rzeczywistości ,
Cz. chętnie ukazuje świat w momencie chaosu; chaos wtórny pojawia się w wizjach
katastroficznych (planety, gleby, otchłań, oceany, firmamenty makrokosmos)
w świecie Czechowicza odbywa się nieustanna gra sił (animizacja, personifikacja), np. śnica
i śniegowca: walka dnia i nocy (dobra i zła)
dno – mit o Atlantydzie; iliada tętni, eros i psyche, wiersz o śmierci - mitologia antyczna; hildur baldur i czas – próba stworzenia nowego mitu, wykorzystanie mitu o Dedalu i Ikarze,
imię Baldura pochodzi z mit.skandynawskiej; poemat ten ma epicki charakter (epika – wyraz
mitu).
W świecie magicznym
Magia stanowi rodzaj zachowania się w świecie i sposób postępowania.Pozwala zjednać
dobre siły, a uchronić się przed złymi.
Np. formuła magiczna, czarodziejskie zaklęcie, które przynosi natychmiastowy skutek
w wierszu do tereski z lisieux: „o świecie / nim cię kto zbawi / zgiń przemiń”. Formuła także
w śnie sielskim.
Cz. podobnie jak magia ludowa wyzyskuje pojęcia i ornamentykę religijną do praktyk
magicznych
Słowo magiczne ma dar przemieniania rzeczywistości; skuteczne na każdą odległość,
obejmuje dowolną sferę świata (rzeczy, żywioły, ludzie).
Skutek działania zaklęcia przemiana rzeczywistości, która następuje natychmiast ( złe dwie
minuty), ale zazwyczaj służy wizjom katastroficznym ( przedświt, żal).
9
Zaklinać można: słowem, spojrzeniem ( przedświt; z nadejściem świtu kończy się działanie złych mocy ), gestem, melodią i muzyką. Zaklęcia oparte na: powtórzeniach, wyliczeniach,
nagromadzeniach, wykrzyknieniach i ewokacjach.
Poeta – wtajemniczony w sprawy przyszłe.
Nawiązanie do tradycji biblijnej (ST, Apokalipsa)]
„Magia” u Cz.: 1) zaklęcia, 2) elementy zaklęcia, które się w to zaklęcie nie układają, 3) słowa
– klucze (koło, zegar, pierścień, koń, złoto, srebro, czerwień, cyganka, gwiazdy, korona).
Muzyczny porządek rzeczy
Muzyczność wiersza była niemile widziana przez awangardę krakowską, więc Cz. musiał być
uparty i odważny, ponieważ w swoich utworach zachował tę cechę.
Muzyczność - zasadnicze znamię poezji Cz. Niektórzy łączą ją z nawiązaniami do poezji
ludowej.
Muzyka była u Cz. najczęstszym impulsem, który pobudzał go do napisania wiersza.
Wyka wyprowadzał muzyczność Cz. z ducha awangardy.
Stefan Napierski wyróżnia w poezji Cz.:
- zaśpiewy; - inwokacje; - śpiewne rytmizowania; - urwanie nuty w półdźwięku; - zmianę tempa; -
przerzucanie miar; - grę wiersza wolnego i regularnego; - powtarzalność brzmień.
U Czechowicza:
- słownictwo z dziedziny muzyki (trąbka, dzwon, fortepian, skrzypce, organy, struny, kołysanka,
kantyczka, śpiew, pieśni, piosenka, nuta, chór),
- prawie każdy wiersz zwiera słowo z dziedziny muzyki,
- obrazy synestezyjne,
- silna instrumentacja głoskowa, onomatopeje (np. naśladowanie dźwięku dzwonów w śnie).
Muzyka – budowanie pewnej atmosfery, nastroju; charakter zaklinający, działa na
rzeczywistość w sposób magiczny.
Funkcja dysonansu: przejął ją Cz. od futurystów;
Muzyczność tradycja wersyfikacyjna (np. sekstyna, czterowierszowa strofa, regularny
trzynastozgłoskowiec); aliteracja, paralelizmy, powtórzenia, rymy wewnętrzne, asonanse1,
chiazmy2 dźwiękowe.
U Cz. w zakresie wersyfikacji: „wymieszanie” składników tradycji z wierszem awangardy
(zwł. Przybosia).
Poezja Cz. przyczyniła się do tzw. czwartego systemu (na jego terenie model wiersza
Różewicza): rozluźnienie składni, ekspresywna intonacja, ograniczenie liczby zdań na rzecz
równoważników skrócenie, wyrównanie wersów. Przełom wersyfikacyjny nastąpił u Cz.
pod wpływem Apollinaire’a.
Oznajmienie Cz. przekształciło się u Różewicza w wiązanie.
Linia intonacyjna u Cz. jest płynniejsza (bez zahamowań i ostrości).
Muzyczność harmoniczna – gdy obraz wyraża mit arkadyjski; muzyczność dysonansowa – dla
mitu katastroficznego.
Podsumowując: funkcje muzyczności u Czechowicza:
1 Asonanse - rymy niepełne, niedokładne, polegające tylko na zgodności samogłosek.
2 Chiazm - układ dwóch zdań zestawionych w ten sposób, że kolejność poszczególnych części jednego zdania
stanowi odwrócenie kolejności części zdania drugiego, np. Deszcz pada, wieje wiatr.
10
1. nakłada się ona synestezyjnie na całość wizji poetyckiej; stanowi przygrywkę,
akompaniament, poddaje melodię i nastrój,
2. wyraża naturę świata (dodatni obraz – harmonia, ujemny obraz – dysonans). Muzyczność
należy więc do warstwy znaczeniowej utworu.
3. muzyczność określa świat poetycki Cz. – świat, w którym rządzą prawa magii; muzyka służy
zamgleniu konturów rzeczy.
Program poetycki Czechowicza
wypowiedzi Cz. o poezji i poetach obejmują kilkadziesiąt szkiców, artykułów, recenzji;
Cz. przedstawiał widzenie poezji wyrażającej wielkość nadchodzących czasów, zdolnej im
sprostać;
zrażał go minimalizm ideowy awangardy, technicyzm, zainteresowania formalne;
nowy model poezji (model przyszłości) to wg Cz. mitotwórstwo;
wielką rolę przypisuje Cz. wyobraźni – pomost między światami; kosmogoniczny charakter
poezji;
swój program poetycki nazywał Cz. także fantazjotwórstwem, mówił o „wyobraźni
stwarzającej”, a więc podkreślał 2 cechy poezji wizyjność i kreacyjność;
ostatniej wersji programu, nadał Cz. miano „poezji czystej” (współtwórca programu – Ludwik
Fryde), TU:
− wizjonerstwo,
− akcentowanie postawy
−
moralnej artysty,
kreacyjność,
−
− bezinteresowność,
swobodna wyobraźnia,
−
− czystość intencji.
budowanie utworów w
kształcie doskonałego piękna,
Miejsce Czechowicza
W okresie międzywojennym istniały dla poety dwie możliwości:
1. kontynuacja tradycji poetyckiej – była udziałem
Skamandra.
2. sprzeciw wobec tradycji – awangarda.
Powyższy podział jest umowny, bowiem było to bardziej skomplikowane ☺ (JAK TO
ZWYKLE BYWA…)
Pozycja Cz. – z dala od obu możliwości.
Nie odmawiał wartości tradycji, ale równocześnie jego sympatie znajdowały się po stronie
awangardy, która walczyła o nowy kształt poezji. Z drugiej strony od Skamandra odpychał go
tradycjonalizm, od awangardy – jej doktrynerstwo i ograniczenia.
U Cz. nawiązania do: Lenartowicza, Wyspiańskiego, Micińskiego, a także Słowackiego,
Norwida.
Zwracał się do źródeł nieobecnych w kodeksie awangardy krakowskiej: folklor, pierwotna
wyobraźnia, rzeczywistość sakralna, mit, język magiczny, pierwotna symbolika,
muzyczność.
Istnieje pewne podobieństwo poezji Cz. do poezji symbolizmu, np. dwuplanowość – świat
widzialny i ukryty (ważniejszy). Poetyka symbolizmu skutecznie służyła wypowiadaniu
niepokojów i przeczuć.
11
I........................................................................................................................................................................... 1
Dzieciństwo i lata szkolne .............................................................................................................................. 1
Słobódka i „Opowieść o papierowej koronie”............................................................................................... 1
Pierwsze utwory ............................................................................................................................................. 1
„Reflektor” i nowa sztuka .............................................................................................................................. 1
Praca nauczycielska. ...................................................................................................................................... 3
Lubelski Związek Literatów ............................................................................................................................ 3
Praca dziennikarska ....................................................................................................................................... 3
Związek Nauczycielstwa Polskiego ................................................................................................................ 3
Krąg Czechowicza .......................................................................................................................................... 4
Utwory dramatyczne....................................................................................................................................... 4
Proza .............................................................................................................................................................. 5
Twórczość dla dzieci ...................................................................................................................................... 5
Przekłady Czechowicza .................................................................................................................................. 5
II ......................................................................................................................................................................... 6
Poezja śmierci i zagłady................................................................................................................................. 6
Niepokój i katastrofa ...................................................................................................................................... 6
Między Arkadią a katastrofą .......................................................................................................................... 8
Kształt mitotwórstwa ...................................................................................................................................... 9
W świecie magicznym ..................................................................................................................................... 9
Muzyczny porządek rzeczy............................................................................................................................ 10
Program poetycki Czechowicza ................................................................................................................... 11
Miejsce Czechowicza.................................................................................................................................... 11
12