STRUKTURALIZM II
Strukturalizm „wysoki”
Powojenni strukturaliści, zwłaszcza francuscy, dążyli w latach sześćdziesiątych do skonstruowania systemu
języka poetyckiego i stworzenia ogólnej gramatyki literatury. W tym czasie strukturalizm stał się systemem filozoficznym.
Wpływ na to miały prace Claude’a Levi – Straussa.
Lekcja lingwistyki
Pod wpływem Jakobsona Levi – Strauss zmienił swoje poglądy na etnografię. Wzorem dla tych zmian było
językoznawstwo i metody analizy strukturalnej. Uświadomił sobie możliwość opanowania wielości zjawisk i pojęć przez
określenie łączących je relacji. Rozmaite zachowania kulturowe można traktować jak odrębne systemy znaków (języki) i
analogicznie badać je tak jak system językowy. Uznał, że na tej samej zasadzie można odkryć najogólniejsze prawa
rządzące ludzkim umysłem, sformułował tezę o językowym charakterze świadomości. Był zafascynowany fonologią,
korzystał metody czterech operacji fonologicznych Trubieckiego:
1. przejście od badania uświadamianych zjawisk językowych do badania ich nieuświadomionej infrastruktury
2. uznanie relacji poszczególnych członów języka za podstawę analizy
3. wprowadzenie pojęcia systemu
4. odkrywanie ogólnych praw na drodze analizy logicznej, dzięki czemu zyskały charakter absolutny
Te operacje mogły odnosić się do języka i kultury traktowanej jako specyficzny język.
Korzystał z pojęcia fonemu jako elementarnej cząstki języka. Pisał, że terminy pokrewieństwa są jak fonemy, zyskują
znaczenie tylko gdy są scalone w systemy, są one tak jak systemy języka wypracowane przez umysł na poziomie
myślenia nieuświadamianego. Uznawał wyższość badań synchronicznych nad diachronicznymi. Badał kultury
prymitywne, które same nie poddawały się histori , ich istota wyrażała się w obronie przed zmianami. Odwrotnie było w
społeczeństwach cywilizowanych, ale one go nie obchodziły i uważał je za zbędne.
Analiza mitów Levi – Straussa miała największy wpływ na literaturoznawstwo. Mity powtarzają się we wszystkich
kulturach, stanowią wyraz nakazów i zakazów społecznych, , tworzą więc podstawowy język, uniwersalny system
zachowań kulturowych. Stwierdził, że substancja mitu nie tkwi ani w stylu, ani w sposobie narracji, ani w składni, ale w
histori , którą się opowiada.
W świecie bajki
W Morfologi bajki (1928) Propp zauważył, że w analizowanych przez niego niemal 450 bajkach magicznych
można wyróżnić stałe elementy. Zaobserwował 31 działań siedmiu typów bohaterów. Odkrywając podobieństwo bajek
stworzył schemat, na podstawie którego można napisać nieskończoną ilość bajek. Badacze francuscy określili model
Proppa mianem gramatyki bajki i przenieśli ten model do literatury, aby skonstruować gramatykę opowiadań literackich.
1
Poszukiwanie gramatyki literatury
Francuska szkoła narratologiczna korzystała z doświadczeń Levi – Straussa, Proppa, a także lingwistyki Louisa
Hjemsleva i gramatyki transformatywno – generatywnej Chomsky’ego. Gramatyka opisana przez Chomsky’ego miała
być idealnym modelem kompetencji językowej, czyli zdolności do tworzenia zdań i ich rozumienia. Twierdził, że odkrycie
wspólnych dla wszystkich języków form będzie kluczem do zbadania ogólnych własności ludzkiego umysłu.
Narratywiści dążyli do odkrycia gramatyki literatury, uniwersalnej kompetencji literackiej. Wyróżniali cztery podstawowe
poziomy wypowiedzi:
1. poziom manifestacji – substancjalny wymiar znaków, w których wypowiedź się realizuje
2. poziom powierzchniowy – sekwencje konkretnych zdarzeń lub działań wykonywanych przez określone postaci
nazywane aktorami.
3. poziom struktur głębokich – funkcje i role postaci, zwanych też aktantami
4. poziom bardzo głęboki – poziom uniwersalnej gramatyki tekstowej, obejmującej całą literaturę.
1966: manifest narratologiczny
W Paryżu ukazał się ósmy numer czasopisma „Communications”. Był w całości poświęcony analizie strukturalnej
opowiadania. Narratolodzy zajmowali się przede wszystkim poszukiwaniem uniwersalnego języka literatury. Na bazie
uwag o teori interpretacji opowieści mitycznej Greimas sformułował podstawy semantyki ogólnej. Analizował również
znaczenie i miejsce postaci pod kątem ich uczestnictwa w działaniach.
Bremond koncentrował się na opisie logiki działań postaci, tworząc coś w rodzaju gramatyki syntaktycznej. Todorov
wstępnie opisał system mowy narracyjnej, koncentrując się na narratorze i adresacie narracji, oraz na dwóch poziomach
narracji: histori (logika działań i „składnia” postaci) i wypowiedzi (czas, aspekty i tryby opowiadania).
Dla Barthesa strukturalizm był chwilowym epizodem, od którego odżegnywał się cztery lata później. Jednak jego Wstęp
do analizy strukturalnej opowiadań był manifestem postawy narratologicznej i jednocześnie ortodoksyjnego
strukturalizmu. Uważał opowiadanie za najbardziej uniwersalną formę literacką. Wyodrębnił trzy poziomy analizy
opowiadania:
1. poziom funkcji
2. poziom działających postaci
3. poziom narracji
Tworzyły one układ hierarchiczny i były integrowane na poziomie narracji.
Zamierzenia francuskiego strukturalizmu nigdy nie zostały zrealizowane , tak jak nie powiodła się próba
stworzenia ogólnej gramatyki literatury.
Poetyka odbioru (polska szkoła teorii komunikacji literackiej)
Do grona polskich strukturalistów zaliczyć można Sławińskiego, Okopień – Sławińską, Głowińskiego, Balcerzana i
Bartoszyńskiego. Skupili się oni na teori komunikacji literackiej. Nie tworzyli gramatyki literatury, ale badali precyzyjnie
układ relacji między nadawcą i odbiorcą. Wykorzystywali doświadczenia praskich strukturalistów i dwudziestowieczne
teorie lektury Ingardena, Sartre’a, Jaussa i Isera. Ważna była też perspektywa socjologiczna, nacisk na społeczne
aspekty funkcjonowania dzieła literackiego, badanie relacji między dziełem i wpisanym w nie horyzontem oczekiwań
nadawcy a funkcjonowaniem dzieła w zmiennych sytuacjach odbioru. Zwracali uwagę na odautorskie sygnały, jak należy
odczytywać literaturę, dokonywali rekonstrukcji norm odczytywania właściwych danej publiczności, badali konwencje
literackie określające odbiór dzieła.
2
W stronę świata tekstów (poetyki intertekstualne lat osiemdziesiątych)
W latach 80. strukturalizm zdawał się wyczerpywać swoje możliwości. Część badaczy uciekając od hermeneutyczności
badań zajęło się analizą intertekstualną, badaniem tekstu w odwołaniu do innych tekstów. Lektura relacyjna, czyli
czytanie kilku tekstów w powiązaniu stwarza okazję do strukturalizmu otwartego. Teks pozwala czytać inny tekst.
Intertekstualność znana była już od 1968. Francuska badaczka Julia Kristeva uwspółcześniła teorię Bachtina. Jej wersja
była jednak zupełnie inna, niż u Genette’a i Riffaterre’a, którzy domagali się w swoich teoriach precyzyjnego
uporządkowania relacji między tekstami. Kristeva, Barthes, Derrida i Foucault tworzą opcję krytyczną wobec
strukturalizmu i zmieniają sposób myślenia, atakując dogmatyzm i pretensje do naukowości.
3