Przedwojenni badacze lit. ze Szkoły Praskiej stawali się wprowadzić myśli de Saussure’a na grunt literaturoznawstwa przez określenie specyfiki języka poetyckiego do języka ogólnego oraz wypracowanie metody analizy strukturalnej literatury (nazywa się ten strukturalizm niskim z powodu skromniejszych zamiarów praskich badaczy). Natomiast strukturaliści francuscy (powojenni) mierzyli wyżej, dlatego strukturalizm II nazywany też WYSOKIM. Ich zamiarem było stworzenie systemu języka literackiego i ogólnej gramatyki literatury.
„Ojcem” myśli strukturalizmu II jest francuski filozof i antropolog Claude Levi-Strauss i jego Antropologia strukturalna. Strukturaliści Wysocy nie tylko podążają za swoimi ambicjami ale również kontynuują wcześniejsze filozofie: strukturalizm, fonologię. Przyjaźń Levi-Strauss’a z Jacobsonem zaowocowała „objawieniem” (Levi-S. rozkminił sobie, że jest możliwość ogarnięcia wielu zjawisk przy pomocy najprostszych relacji, czyli inwariantów w zmienności) uporządkować kulturę ludzką. Levi-Strauss na przykład przeniósł na grunt etnografii teorie językoznawcze de Saussure’a i Trubeckiego; powołał tym samym nową dyscyplinę humanistyczną zwaną ANTROPOLOGIĄ STRUKTURALNĄ. Oczywiście Levi-Stauss’owi chodziło o etnografię, ale potem skorzystała na tym i literatura.
- Rozszerzył pojęcie „języka”1 na rozmaite przejawy aktywności kulturowej (na przykład rytuały, obrzędy, praktyki religijne, relacje pokrewieństwa w plemionach prymitywnych, sposoby jedzenia, tworzenie mitów). Jego celem (wzór z Saussure: Język jako system to ukryta struktura stanowiąca ogólne warunki do tworzenia wypowiedzi, podstawę mowy) było znalezienie i opisanie owego „języka”, czyli ukrytych systemów rządzących wszelkimi kulturowymi praktykami. Czyli możemy uznać wszelkie zachowania człowieka za odrębne systemy znaków, które badamy ich strukturę analogicznie jak język mówiony (naturalny).
Określamy wewnętrzne relacje systemu językowego
Opisujemy wzajemne stosunki poziomów języka,
Badamy powiązania między elementami języka,
Wniosek: Levi-Strauss poszukiwał ukrytej struktury JĘZYKA KULTUROWEGO skonstruowanego na wzór języka naturalnego.
- Poszukując dowodów na systemową organizację kultury, twórca antropologii strukturalnej starał się określić jednostki elementarne właściwe poszczególnym typom zachowań kulturowych. Okazało się później, że wszystkie te systemy da się w pewnym stopniu strukturalnie rozłożyć, co mogło stanowić klucz do zagadki ludzkiego umysłu. To twierdzenie popchnęło badaczy do odkrycia ogólnej, nieuświadomionej struktury języka ludzkiego umysłu (teza o językowym charakterze świadomości) i stworzyć na tej podstawie też filozofię.
- Z Trubeckiego etnolog wziął ogólną tezę o roli fonologii w naukach społecznych, czyli metodę fonologiczną złożoną z:
Pierwsze: przejścia od badań uświadamiających zjawisk językowych do badania ich nieuświadomionych infrastruktur,
Drugie: uznanie relacji poszczególnych członów języka za podstawę analizy,
Trzecie: wprowadzenie pojęcia systemu,
Czwarte: odkrywanie ogólnych praw na drodze analizy logicznej, dzięki której zyskały one charakter absolutny,
Wszystko to może się odnosić do języka oraz do kultury!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
- Dla Levi-Strauss’a inspirująca była koncepcja fonemu jako pojedynczego elementu, który dzięki pokrewnym powiązaniom tworzył system. Opisuje w swojej książce Podstawowe struktury pokrewieństwa, relacje rodzinne u ludzi pierwotnych, małżeństwo było nieświadomym uporządkowaniem społeczności!!, potem tak samo badał powiązania w mitach - np. wyróżnił w nich jednostki elementarne zwane mitemy (pojedyncze zdarzenia stanowiące samodzielne całości w przebiegu fabuły mitu). Zdaniem filozofa, dzięki takim analizom można było jednocześnie odkryć uniwersalne struktury rządzące ludzkim umysłem. Badając zachowania pod czas jedzenia w kulturach, najmniejsze jednostki nazwał gustemami (piramida żywieniowa Levi-Straussa).
- Wszystkie materiały empiryczne kultury pełniły funkcję „mowy” i przedmiot do analizy strukturalnej języka kulturowego, czyli jęz. abstrakcyjnego systemu tkwiącego u podstaw konkretnych faktów kulturowych. Aby dokonać analizy strukturalnej na poziomie ogólnym/uniwersalnym Levi-Strauss musiał skrzyżować tożsame formy tj.: starożytność x nowożytność, pierwotnych x cywilizowanych. Np. w Myśli nieoswojonej dowodził, że na ludy pierwotne nie działa historia, natomiast na ludy ucywilizowane owszem . Ostatecznie filozof uznał, że to właśnie mity2 stanowią uniwersalny język kultury, jej ukrytą i nieuświadomioną strukturę – one bowiem powstawały we wszystkich kręgach kulturowych, ich mitemy okazywały się na ogół zbliżone do siebie (zmieniały się tylko imiona i atrybuty magiczne postaci, przebieg był taki sam) i można je było uznać za uwewnętrzniony system nakazów i zakazów społecznych. W Strukturze mitów dokonuje analizy mitu o Edypie w porównaniu do mitologii Indian Ameryki Północnej. Metoda analizy mitów polega na odnalezieniu struktur mitów i ich uporządkowaniu według wątków, na koniec należy wyodrębnić jednostki najbardziej znaczące, wartościowe. LS. Doszedł do wniosku takowego: Substancja mitu nie tkwi w stylu, ani w sposobie narracji, ani w składni, lecz w historii, którą się tam opowiada, czyli udało mu się zauważyć uniwersalny system języka mitycznego wspólny dla wszystkich kultur.
- Podobne rozważania miał Władimir Propp przez analizę strukturalną rosyjskich bajek. W Morfologii bajki otóż analizując ok. 450 bajek stwierdził, że każda z nich ma stałe i zmienne elementy. Przykładowo: Król ofiarowuje junakowi orła. Orzeł unosi młodzieńca do innego królestwa; Dziad daje Suczence konia. Koń unosi Suczenkę do innego królestwa; (itp. Ale w tym stylu). Wnioseczki:
bajka tego typu przypisuje różnym postaciom identyczne działania,
repertuar działań owych jest ograniczony (dawanie atrybutu, przeniesienie gdzie indziej),
razem Propp wyróżnił 31 działań, które nazwał funkcjami (postępowanie osoby działającej, określane z punktu widzenia jego znaczenia dla przebiegu fabuły bajki magicznej)
wyróżnił 7 typów postaci odgrywających poszczególne role:
Bohater
Fałszywy bohater
Przeciwnik
Pomocnik
Donator (dostarcza magiczny środek)
Osoba wysyłająca bohatera w drogę
Królewna lub jej ojciec
Sytuacja wyjściowa, Sekwencja funkcji Zakończenie:
Za górami i lasami…. Działania bohatera wesele bohatera i królewny (zazwyczaj)
(kolejność ta sama)
- kolejne funkcje skupiają się
wokół konkretnych postaci
tworząc kręgi akcji,
A najfajniejsze jest w tym to, że Propp odkrył schemat większości bajek na świecie i dzięki niemu można tworzyć nowe bajki w nieograniczonej wręcz ilości :D Potem badacze francuscy wykorzystali proppowy schemat bajki do opracowania – gramatyki bajki, a co najlepsze była ona podstawą do stworzenia gramatyki opowiadań literackich ale o tym za chwilę.
- Tak zwana szkoła narratologii francuskiej (R. Barthes, C. Bremond, T. Todorov, A. J. Griemas, ale również: U. Eco,J. Grittiego, V. Morin, Ch. Metza, G. Genette), zainspirowana zarówno myślą C. Levi-Strauss’a, jak i badaniami nad bajką magiczną rosyjskiego folklorysty W. Proppa oraz najnowszymi zdobyczami językoznawstwa strukturalistycznego ( lingwistyka L. Hjemsleva oraz gramatyka transformacyjno-generatywna N. Chomsky’ego), opracowała wstępny projekt analizy strukturalnej opowiadań. Szczególnie ten drugi badacz (Chomsky) miał duży wpływ na francuskich narratologów. A to dla tego, że opracował coś takiego jak gramatyka uniwersalna, czyli ogólna teoria struktur językowych, stanowiła formalny model wytwarzania wszelkich możliwych zdań językowych. W koncepcji Chomsky’ego nieskończony zbiór wypowiedzi językowych miał być tworzony (generowany) za pomocą skończonego repertuaru reguł, operacji dokonywanych na słowniku danego języka. Stała się ona modelem dla kompetencji językowej: zdolności do tworzenia zdań i ich rozumienia. Chomsky też uważał, że dzięki gram. Uniwersalnej zbada zagadkę ludzkiego umysłu. Różnicą w myśleniu Ch. Za Francuzów polegała na tym, że pierwszy skupił się na ogólnym mechanizmie, a tamci na wytwarzaniu złożonych wypowiedzi.
- Analiza strukturalna opowiadania miała być pierwszym krokiem na drodze skonstruowania gramatyki narracyjnej (hipotetycznego modelu kompetencji narracyjnej, to znaczy zdolności do wytwarzania wszelkich możliwych opowieści literackich), a dalej – gramatyki literatury to znaczy zespołem reguł rządzących powstawaniem wszelkiej literatury. Chodziło o to, że tekst zdaniowy jest zaledwie powierzchownym przejawem ukrytych głębiej struktur tekstowych, które należy odkryć by zrekonstruować ową gramatykę literatury.
Co ważniejsze każda pojedyncza gramatyka (np. narracyjna) stanowi podgramatykę jedną z wielu, która tworzy tą uniwersalną gramatykę. Dlatego należy je stopniowo opisywać i konstruować ich modele całościowe do wytwarzania wyp. lit. Francuziki wyróżnili 4 podstawowe poziomy takich wypowiedzi:
Poziom manifestacji (Hjemslev, Greimas), substancjalny wymiar znaków (tworzywo), w których dana wypowiedź się realizuje, przykładowo: opowiadanie literackie, filmowe.
Poziom powierzchowny (fabularny lub tematyczny), sekwencje konkretnych zdarzeń lub działań wykonywanych przez określone postaci, aktorów (Król ofiarowuje junakowi orła..)
Poziom struktur głębokich funkcje i rolę postaci, nazywane aktantami, np. donator przekazuje bohaterowi magiczny środek.
Poziom bardzo głęboki to znaczy poziom uniwersalnej gramatyki tekstowej, obejmującej całą literaturą.
Ostatecznie mix myśli Levi-Strauss’a, Proppa i Chomsky’ego stały się głównym motorem dla Francuzików do tworzenia uniwersalnej gramatyki opowiadań. Szkoła francuskich narratologów zainspirowana powyższymi panami wydała numer Communications w całości poświęcony właśnie analizie strukturalnej opowiadania. Jednak był to dopiero manifest zawierający ogólne zasady owej gramatyko narratologicznej, niemniej strukturaliści fr. (Barthes, Todorov, Griemas, Bremond) zostali przedstawicielami tych myśli i skupiano się na wydobywaniu różnych rozmaitości dostrzeganych w strukturach fabuł literackich i przerabianiu ich na możliwie najprostsze modele.
Greimas: posunął się najdalej, gdyż na podstawie ogółów z Communications sformułował podstawy semantyki ogólnej. Analizował dokładne znaczenie i miejsce postaci pod kątem ich uczestnictwa w funkcjach oraz na podstawnie Proppa stworzył model akantowy3 (nawiązuje do 7 kręgów akcji Proppa).
Bremond: skoncentrował się na opisie logiki działań postaci i stworzyć gramatykę syntaktyczną.
Todorov: dokonał wstępnego opisu systemu narracyjnej, w szczególności skupiając się na narratorze i adresacie oraz dwóm poziomom opowiadania (historia (akcja), czyli logice działań i składni postaci oraz wypowiedzi (narracji) obejmującej czas, aspekty, tryby opowiadania).
Barthes: jego Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań stał się manifestem teoretycznym przyjętym przez większość Francuzików . Chociaż sam autor stracił zainteresowanie tym szybko i 4 lata później się do tego nie przyznawał: P Barthes uznawał opowiadanie za uniwersalną, trans historyczną i trans kulturową formę literacką; dlatego też skupił się na zbudowaniu ogólnego systemu języka opowiadań. – czy nie szło mu zawsze [strukturalizmowi znaczy się] o opanowanie nieskończoności słów, o dojście do opisu „języka”, z którego wyrosły i z którego można je wyprowadzić? Barthesa interesowała bardziej analiza lingwistyczna wykraczająca poza zdanie i zmierzająca ku teorii wypowiedzi.
Wyróżnił 3 poziomy analizy opowiadania:
Poziom funkcji (za Proppem)
Poziom działających postaci (za Greimasem)
Poziom narracji (za Tudorowem)
Poziomy te są układem hierarchicznym zintegrowanym w całość na poziomie narracji. Te poziomy miały być podstawą modelu pozwalającego stworzyć wszelką literaturę (do wybory, do koloru ). Koniec, końców wielki sen o naukowości literatury się nie ziścił. Francuziki mieli ambicję postawić literaturę na równi z obiektywnymi naukami ścisłymi, ale… nie udało się ! Powód był prosty – badacze używali do konstruowania swych genialnych myśli prostych, uschematyzowanych form (opowiadanie, mit, bajka). Jednak te wszystkie gramatyki i modele na nic się zdały w konfrontacji z trudniejszymi, bardziej skomplikowanymi formami literackimi!!!!
- Polska szkoła komunikacji literackiej (J. Sławiński, A. Okopień-Sławińska, M. Głowiński, E. Balcerzan, K. Bartoszyński) z inspiracji myślą strukturalistów praskich, a także semiologii i socjologii literatury oraz teorii lit. (R. Ingarden, J. P. Sartre, niemieccy estetycy recepcji: H. R. Jaussa, W. Iser) skupiła się na gruntownych analizach literackiej sytuacji komunikacyjnej (układ relacji między nadawcą, a odbiorcą, np. reguły wewnątrztekstowej gry, jaka nawiązuje się między partnerami literackiej sytuacji komunikacyjnej). Ale to nie wszystko, bo badano jeszcze: relacje między danym dziełem lit. i wpisanym weń horyzontem oczekiwań nadawcy, a funkcjonowaniem tego dzieła w zmieniających się w czasie sytuacji odbioru. Poszukiwano tzw. immanentnych dyrektyw lektury, czyli wszelkich odautorskich sygnałów mówiących o tym jak odczytywać dzieło. Dokonywali rekonstrukcji norm odczytywania go danej publiczności oraz badali konwencje określające każdorazowy odbiór dzieła.
Koncepcja podmiotu czynności twórczych to wpisany w dzieło lit. dysponent reguł jego odczytania, inaczej teoretyczna figura nadawcy opisywanej na podstawie analizy organizacji wewnętrznej dzieła – reguł kompozycji, ukształtowania stylistycznego i wersyfikacyjnego, przynależności gatunkowej.
Kategoria stylów odbioru odpowiednik powyższego podmiotu, a więc komunikacyjnej roli odbiorcy zakładanego przez dzieło lit.., której projekt został wpisany w strukturę tego dzieła.
Badania nad konstrukcją fabuły (wątek poboczny) inspirowane częściowo dokonaniami Francuzików.
Schyłek strukturalizmu w badaniach literackich zaowocował rozmaitymi badaniami nad tzw. intertekstualnością – np. typologiami odniesień i zależności międzytekstowych oraz sformułowaniem ogólnych zasad semantyki intertektualnej, dokonanymi przez badaczy francuskich: G. Genette, M. Riffaterre’a. Pozwoliło to strukturalistom otworzyć się na nowe teksty i tworzenie nowych schematów, gdyż już te wcześniejsze założenia zaczęły tzw. „trącić myszką” oraz w większości przypadków były nieskuteczne w stosunku do zmieniającej się literatury. Genette mówi dość dobitnie, że naszła era na strukturalizm otwarty, który stwarza okazję do rozdzielenia strukturalizmu na dwa odłamy: tego zamkniętego, który ogarnia wewnętrzną strukturę tekstu (np. analiza Kotów Baudelaire’a) oraz tego otwartego na nowe teksty i ich odczytanie (Mythologiques i nasz znamienity Levi-Strauss).
Żeby nie było, to intertekstualność znana była już wcześniej za sprawą Julii Kristevej, która czerpała z idei Bachtina. Jej teoria zapowiada nowy sposób myślenia o literaturze, który potem nazwie się poststrukturalizmem (Kristeva z kolegami: Barthes, Derrida, Foucault).
Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego: język jest systemem znaków wyrażających pojęcia i dzięki temu można go porównać z pismem, alfabetem głuchoniemych, symbolicznymi obrzędami, formami towarzyskimi, sygnałami wojskowymi itd. Jest on tylko najważniejszymi z tych wszystkich systemów.↩
MIT – w ujęciu antropologa C. Levi-Strauss’a system relacji znaczeniowych, zachodzących między elementarnymi jednostkami opowieści mitycznej – tak zwanymi mitemami. Mitemy wyodrębniane były na drodze analogii do podstawowych cząstek języka natural – fonemów, ale analizowane były na poziomie zdań oznajmujących. Obejmowały pojedyncze, skończone działania, podobne jak w wypadku funkcji Proppa, np. Edyp zbija ojca, Edyp poślubia matkę, Edyp rozwiązuje zagadkę Sfinksa.↩
Aktant: w terminologii A. J. Greimasa rola postaci powiązana określoną funkcją, którą należy odróżnić od konkretnej postaci w konkretnej fabule (aktora). Np. opowiadanie I. Fleminga aktantem jest agent, aktorem James Bond.↩