Odczytanie fragmentu Wj 1,6-14
Ks. Michał Bednarz
Pobyt Izraelitów w Egipcie
Prowadzący Czy jakieś świadectwa egipskie wspominają o pobycie Izraelitów w Egipcie?
Wykładowca: Przybycie Józefa do Egiptu spowodowało długotrwałe skutki, gdyż doprowadziło do osiedlenia
się synów Jakuba w ziemi Goszen, w Delcie Nilu. Wydarzenia, które rozegrały się między XVI a XIII w.,
przedstawione są tylko w Biblii. Jednak mimo braku dowodów pozabiblijnych nie można wątpić w fakt, iż
Izraelici byli niewolnikami nad Nilem i że zostali z tego stanu wybawieni w sposób zupełnie nieoczekiwany.
Ucieczka znad Nilu była mało znaczącym epizodem w historii Egiptu i dlatego kroniki nie zachowały wspo-
mnienia o tym wydarzeniu. Tym bardziej, że władcy Egiptu nie mieli zwyczaju wspominać swych porażek.
Dlatego wzmianka o tych wydarzeniach nie pojawiła się w tekstach egipskich. Jednak tradycja biblijna, mówią-
ca o obecności Izraelitów nad Nilem, zasługuje na wiarę, chociażby z tej prostej przyczyny, że nie stwarza się
podobnych opowiadań. Nie chodzi bowiem o epokę pełną chwały, ale o upokarzające wspomnienie z czasów
przykrej niewoli.
Opis biblijny dotyczący Jakuba i jego synów zgadza się z tym, co wiemy obecnie o warunkach społecznych i
politycznych późnego okresu brązu (1550-1200). Wydarzenia związane z pobytem w „ domu niewoli”, z wyj-
ściem i przygotowaniem do zdobycia Ziemi Obiecanej odpowiadają czasom Egiptu z okresu Nowego Króle-
stwa.
Prowadzący: Kto rządził Egiptem w czasie, gdy Izraelici przygotowywali się do opuszczenia kraju nad Nilem?
Wykładowca: Druga połowa II tysiąclecia przed Chrystusem to niewątpliwie jeden z najwspanialszych okresów
w historii Egiptu. Począwszy od XVIII dynastii (1570-1310) Egipt dominuje nad całym Bliskim Wschodem. Po
wypędzeniu Hyksosów (1570) faraonowie XVIII dynastii przyczyniają się do wzrostu prestiżu i potęgi ich kró-
lestwa. W ostatnich latach panowania XVIII dynastii Egipt przeżywał niezwykłą rewolucję religijną, którą
przeprowadził Amenofis IV (Amenhotep IV). Młody faraon wprowadził kult boga Atona (słońca). Oświadczył,
że jest jedynym bogiem. Zbudował także nową stolicę Achetaton (Tell el-Amarna).
W związku z tym władza w Egipcie przeszła w ręce XIX dynastii (począwszy od 1310). Z władców tej dynastii
na uwagę zasługuje Ramzes II (1301-1234). Za jego panowania Egipt przeżywa nowy rozkwit.
Egipcjanie wypędzili znad Nilu znienawidzonych Hyksosów. Nie mieli jednak żadnego interesu w tym, aby
usuwać synów Jakuba, gdyż nie przybyli oni tutaj, aby dokonać podboju. Izraelici korzystali z rozwoju Egiptu,
zwłaszcza w okresie el-Amarna. Była to epoka synkretyzmu religijnego o tendencjach monoteistycznych i cza-
sy pokoju. W tym to prawdopodobnie okresie Izraelici zaczęli się mieszać z ludnością kraju (Wj 9,4-7.12-13).
Reakcja przeciw reformom religijnym oznaczała jednak nie tylko powrót do tradycyjnej religii, ale równocze-
śnie wzrost nacjonalizmu. W tym świetle można zrozumieć to, co hagiograf pisze o lęku Egipcjan wobec „ ludu
Izraelitów”. „ W przypadku bowiem wojny mógłby się połączyć z naszymi wrogami i walczyć przeciw nam” (Wj
1,10). Wprawdzie faraonowie myśleli o podbojach w Azji, ale ich plany napotykały na trudności przy realiza-
cji. Zrozumiały jest lęk Egipcjan wobec synów Izraela a równocześnie gwałtowna reakcja faraona przeciw He-
brajczykom.
Prowadzący: Jaki był powód opuszczenia Egiptu przez Izraelitów?
Wykładowca: Biblia podaje zasadnicze przyczyny opuszczenia Egiptu przez Izraelitów. Wywołało je prześla-
dowanie Hebrajczyków. Autor przypisuje ten ucisk nowemu królowi, „ który nie znał Józefa” (Wj 1,8). Taka
niewiedza jest zupełnie zrozumiała. Józef żył w epoce Hyksosów, setki lat przed aktualnym faraonem. W pa-
mięci Egipcjan zachowali się znienawidzeni władcy hyksoscy, a uległy zapomnieniu imiona dostojników i
urzędników. Powodem prześladowania był gwałtowny wzrost liczby Izraelitów, którzy stali się niebezpieczni
dla Egipcjan (Wj 1,9-10). Prześladowanie przejawiało się w tym, że Izraelici byli zmuszani do ciężkich prac
przy budowie (Wj 1,11-12; 5,6-23) oraz do zabijania wszystkich nowo narodzonych chłopców (1, 15-22).
Zwłaszcza mocno dotknęło Izraelitów surowe prawo nakazujące wrzucać do rzeki wszystkich nowo narodzo-
nych Hebrajczyków. Izraelici byli zmuszani do ciężkich prac przy budowaniu miast. Ziemia Goszen ze swymi
obfitymi pastwiskami rozpoczynała się zaledwie parę kilometrów na południe od nowej stolicy. Administracja
egipska narzuciła Hebrajczykom obowiązek pracy przy budowie miast-magazynów i fortec Pitom i Ramses
(Wj 1,11), położonych na zachód od Jeziora Timsah, a więc w rejonie, gdzie osiedlili się bracia Józefa.
Faraonowie XVIII a następnie XIX dynastii rozpoczęli wojny, aby zbudować Nowe Królestwo. Musieli je pro-
wadzić przede wszystkim w Syrii i Palestynie i dlatego miasta-magazyny w Delcie Nilu odgrywały bardzo
ważną rolę. Zabezpieczały dostawy żywności dla wojsk egipskich. Te fakty przemawiają za tym, że w okresie,
w którym Izraelici cierpieli prześladowania, faraonem był Ramzes II. Wiadomo bowiem, że wzniósł on wiele
budowli w Delcie Nilu i przeniósł tam stolicę Egiptu.
W planie Bożym doświadczenia, które dotknęły synów Jakuba, miały za cel uchronić Izraelitów przed wpły-
wami religii oraz kultu bóstw egipskich. Zabezpieczyły ich przed zafascynowaniem się kulturą Nowego Króle-
stwa, zwracając równocześnie ich uwagę na obietnice dane patriarchom.
Prowadzący: Zasadniczą rolę w wyjściu Izraelitów z Egiptu odegrał Mojżesz. Proszę go przedstawić.
Wykładowca: W kraju nad Nilem „ Mojżesza wprowadzono w całą mądrość egipską” (Dz 7,22). Dla ludzi w
starożytności nie było nauki bardziej fascynującej niż egipska. Św. Szczepan daje do zrozumienia, że wycho-
wanie Mojżesza było staranne i kompletne. Obejmowało całą wiedzę o życiu ludzkim i o świecie. Mojżesz,
płonący wewnętrznym ogniem i pragnący zapewnić szczęście swoim rodakom, którzy jęczeli w niewoli, prze-
żył jednak klęskę. Sam nie zdołał zmienić sytuacji swych braci, którzy byli niewolnikami a ponadto nie odnosi-
li się do niego z sympatią. Musiał uciekać nie tylko przed policją egipską, ale także bronić się od pogardy braci,
którzy zabili już w sobie pragnienie wolności.
Ważny był długi pobyt Mojżesz na pustyni. Musiał się tam udać, zanim będzie mógł spełnić zadanie, które so-
bie postawił. „ śył jako cudzoziemiec w ziemi Madian” (Dz 7,29). W świecie biblijnym żyć w obcym kraju
oznaczało niemal przestać żyć jako istota ludzka. Dla ludów semickich człowiek żyje wtedy, gdy przebywa we
wspólnocie ze swymi rodakami. Z dala od rodziny i przyjaciół jest nikim, nikt nie staje w jego obronie, wszy-
scy usiłują go wykorzystać. Można rzec, że niemal nie ma prawa do istnienia.
Zamiast na cudownie żyznych ziemiach w pobliżu Nilu, mieszkał na ziemi niegościnnej, bezlitośnie niszczonej
przez surowe siły przyrody. On, który był przyzwyczajony do książecego traktowania, żył jak obcy na ogrom-
nych połaciach półwyspu Synaj. On, który miał stałe miejsce przy stole faraona, wędrował jak cudzoziemiec,
przemieszczał się jak zwykły koczownik. Przestał interesować się problemami innych, problemami swojego
ludu. Pragnął znaleźć odrobinę spokoju i zadowolenie w życiu osobistym. Z człowieka mającego władzę i
wpływy na ziemi położonej wzdłuż Nilu, stał się pasterzem cudzych owiec. Syn córki faraona zmienił się w
zbiega, uciekającego przed sprawiedliwością. Ten, który próbował uwolnić uciemiężonych, uciekł ogarnięty
strachem. Najbardziej bolało go odrzucenie: został zadenuncjowany przez własnych braci. W szkole pustki i
samotności spędził czterdzieści lat, zanim wybiła Boża godzina. Samotność kształtowała go stopniowo, uczył
się właściwie oceniać rzeczy i zdarzenia. Przeżyta porażka pokazała mu, że mimo wszystkich przywilejów i
kultury, władzy i pragnień, nie był jeszcze gotów stać się narzędziem wyzwalania innych. Musiał przejść przez
pustynię.
Gdy znajdował się na pastwisku, w pustyni, wtedy objawił się mu Bóg w krzaku gorejącym (Wj 3,1-19; 4,1-
14.18). Wezwał go, aby zrealizował Jego plan wyzwolenia. Bóg zaproponował mu, aby współpracował z Nim,
ale Mojżesz opierał się i przedstawiał różne usprawiedliwienia. Mojżesz nie chciał się jednak podjąć zadania,
gdyż nie ufał Izraelitom.
Długo się opierał. Walka była ciężka, ale jego Partner był o wiele silniejszy. Dlatego w końcu Mojżesz poddał
się. Podjął trudną decyzję o powrocie do Egiptu. Mimo iż wszystko mu mówiło, że wygodniej byłoby pozostać
w kryjówce w kraju Madianitów, postanowił zrezygnować ze stabilizacji i zaryzykować budowanie nieznanej
przyszłości. Zrozumiał, że to nie człowiek działa i reformuje porządek świata, ale Bóg, który go przenika i
przekształca. Do tej pory sądził i zachowywał się tak, jakby to on był odpowiedzialny za Izrael, jakby to on
tylko rozumiał braci i ich cierpienia. Teraz uświadomił sobie rzecz podstawową dla każdego powołania. Odkrył
- po dwóch długich okresach: zachwytu nad samym sobą, a później rozczarowania i goryczy – że inicjatywa
zbawienia pochodzi od Boga. Zrozumiał, że jest tylko narzędziem, przy pomocy którego Bóg troszczy się o lud.
Natura natchnienia
Prowadzący: Tematem dzisiejszego wykładu jest natura natchnienia. Powiem szczerze, że brzmi on dość ta-
jemniczo.
Wykładowca: Praca teologów na przestrzeni wielu wieków zmierzała do zrozumienia i pogłębienia istoty na-
tchnienia biblijnego, przyniosła wiele wskazań i prób rozwiązań, które pozwalają lepiej zrozumieć poszczegól-
ne aspekty tego zadziwiającego zjawiska. Chcąc oddać naturę natchnienia należy, wyjaśnić cztery zasadnicze
problemy:
- jak rozumieć Boże autorstwo Biblii,
- w jaki sposób człowiek był odbiorcą i przekazicielem Bożego słowa,
- jaki wpływ na powstanie tekstu biblijnego miała wspólnota wiary w której żył hagiograf,
- jak odczytywać pisma natchnione jako dzieło Bosko-ludzkie.
BÓG AUTOREM PISMA ŚWIĘTEGO
Stwierdzenie: Bóg jest autorem Pisma Świętego – oznacza, iż jest On jedynym źródłem treści Pisma Świętego
oraz że jako twórca całej ekonomii zbawienia wybrał sobie ludzi, nad którymi czuwał, aby przekazali to i tylko
co, co On sam zamierzał (KO 11). Przekonanie o Bożym autorstwie Pisma Świętego zostało wielokrotnie po-
twierdzone. Wiara w Boże autorstwo Pisma Świętego znajdowała się przede wszystkim w świadomości autora
piszącego, ale i w odczuciu ludzi czytających poszczególne księgi, od początku powstawania Biblii. Pamiętać
jednak należy, iż Bóg nie jest autorem literackim, ani też ogólnoteologicznym (twórcą wszystkich rzeczy stwo-
rzonych). Oznacza to, iż nie można Go nazywać twórcą języka, stylu czy rodzaju literackiego, jak również nie
jest autorem w rozumieniu tylko ogólnej przyczyny powstania ksiąg biblijnych. Bóg jest autorem Pisma Świę-
tego w tym znaczeniu, że jest źródłem treści ksiąg natchnionych, w których znalazło się to i tylko to, co On
zamierzył umieścić. W oparciu o dane tradycji i nauczanie Magisterium Kościoła (szczególnie Sobór Florencki
i Trydencki), można powiedzieć, że Bóg jest autorem Pisma Świętego przez to, że jest sprawcą historii zbawie-
nia. Pismo Święte przekazane zostało Kościołowi, aby przez nie urzeczywistniało się zbawienie ludzi. Wreszcie
jest autorem przez to, że wybrał i posłużył się określonymi ludźmi i czuwał nad tym, aby współpracowali w
przekazywaniu prawdy w taki sposób, w jaki zamierzył. Rzecz jasna, iż to działanie Boże, które nazywamy
natchnieniem Pisma Świętego, rozciąga się zatem zarówno na przekazywanie treści, jak i na sposób wyrażania
prawdy. Bóg oświeca, wzmacnia i przemienia słowo spisane przez autora ludzkiego i sprawia, że słowo ludzkie
staje się jednocześnie słowem Bożym. Wszystkie więc treści Pisma Świętego, czy to poznane przez hagiografa
naturalnym rozumem, czy też objawione mu, pozostają pod wpływem Bożego światła. Natchnienie jest zatem
charyzmatem, łaską Bożą. Jest działaniem całej Trójcy Świętej, ale przypisujemy je w sposób szczególny Du-
chowi Świętemu1. Pamiętać przy tym należy, że natchnienie nie jest jednoznaczne z objawieniem. Natchnienie,
to przede wszystkim działanie oświecające, wzmacniające, przemieniające i uświęcające. Objawienie natomiast
jest przekazywaniem prawd, żywym ukazywaniem się Boga osobowego, który daje się poznać jako Stwórca i
Zbawiciel. Następuje uzewnętrznienie się osobowego Boga, aby człowiek mógł poznać i uczestniczyć w Jego
życiu wewnętrznym. To uzewnętrznianie się Boga następuje zarówno w poszczególnych wydarzeniach historii
zbawienia, w przejawach wspaniałości natury, jak również w słowach i działaniu proroków. Bóg, pragnąc za-
pewnić swojemu słowu właściwą moc oraz prawdę wykluczającą wszelki błąd, łączy z tym słowem tchnienie
swego Ducha (stąd określenie: natchnienie). W wyniku tego tchnienia Biblia nie przestaje być prawdziwym
słowem ludzkim. Będąc jednak słowem człowieka staje się prawdziwym, żywym i skutecznym Bożym słowem
zbawienia.
W porządku logicznym, możemy powiedzieć, iż natchnienie jest wtórne w stosunku do objawienia. Natomiast
pod względem zakresu jest pojęciem szerszym, niż objawienie. Wszystko w Piśmie Świętym jest natchnione,
natomiast nie wszystko jest objawione. Objawienie Boże dokonuje się za pośrednictwem ludzkiego języka.
1 Cecha ta nazywana jest w teologii apropriacją, czyli przydzieleniem działania lub przymiotu Bożego tylko jednej Osobie
Trójcy Przenajświętszej, chociaż w rzeczywistości jest on wspólny wszystkim Trzem Osobom. I tak dzieło stworzenia
przypisuje się Bogu Ojcu, dzieło odkupienia – Synowi Bożemu, a dzieło uświęcenia – Duchowi Świętemu. W rzeczywi-
stości wszystkie opera ad extra (łac. “dzieła na zewnątrz”) są wspólne Trzem Osobom Boskim.
Dzięki natchnieniu słowo ludzkie staje się nośnikiem słowa Bożego. Natchnienie więc i objawienie są to dwa
pojęcia bliskoznaczne, wzajemnie się przenikające i ukazujące różne aspekty objawiającego się Boga.
Prowadzący: Jaką więc rolę pełnią w tym dziele hagiografowie – autorzy natchnieni?
Wykładowca: Wszystkie księgi biblijne noszą wyraźne znamię autorów ludzkich – hagiografów. Od nich bo-
wiem pochodzi gatunek literacki, słownictwo, dobór materiału, jak również ich stan wiedzy, charakter pisania.
Prawdopodobnie nie zawsze byli oni świadomi, że piszą pod wpływem Bożego natchnienia. Pismo Święte wie-
lokrotnie również stwierdza, iż hagiografowie korzystali ze źródeł, ustnych czy też pisanych. Nie można więc
sprowadzać hagiografów wyłącznie do roli redaktorów czy też ludzi jedynie spisujących przekazywane słowa.
Oni byli, jak mówi konstytucja O Objawieniu Bożym, „prawdziwymi autorami”. Pamiętać jednak zawsze nale-
ży, iż przekazali oni „to i tylko to, co Bóg zamierzył” (KO 11). Ten nadprzyrodzony wpływ Ducha Świętego na
autorów zwykło się określać jako wpływ Boga na rozum, wolę i władze wykonawcze.
Prowadzący: Jednak na powstawanie tekstu miała także wpływ wspólnota Ludu Bożego.
Wykładowca: Rzeczywiście. Mówiąc o natchnieniu należy pamiętać, iż szereg ksiąg biblijnych ma charakter
kompilacyjny. Ich spisanie poprzedzał wieloletni okres ustnego przekazu. Równie często autorzy, znani imien-
nie, nie są wcale autorami we współczesnym tego słowa znaczeniu. Również wiele ksiąg jest reinterpretacją
starszych materiałów literackich, których autorów w ogóle nie znamy, bądź reinterpretacją znanych i spisanych
już ksiąg. Wynika stąd, iż działania Ducha Świętego nie zacieśnia się jedynie do wpływu na konkretnych ha-
giografów. Słusznym zatem wydaje się wniosek, iż wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób współpracowali w
powstawaniu i przekazywaniu tekstów natchnionych, znani czy też anonimowi, byli objęci charyzmatem Ducha
Świętego (zob. J 16,5-15; Dz 5,32). Można powiedzieć, iż cała społeczność Ludu Bożego, która w jakikolwiek
sposób zetknęła się z treściami czy osobami kształtującymi księgę, partycypowała w tym charyzmacie. Biblia
jest bowiem nierozerwalnie związana ze zbawczym posłannictwem Ludu Bożego, tak w Starym jak i w No-
wym Testamencie. Wszystkie Księgi powstały we wspólnocie tego Ludu. Lud ten jest również bezpośrednim
adresatem natchnionego słowa Bożego. Zatem cała wspólnota jest podmiotem charyzmatu natchnienia biblijne-
go. Jest to wspólnota żywej wiary, której członkowie uczestniczą w procesie powstania, rozwoju i spisania
pism natchnionych. Toteż można mówić nie tylko o natchnieniu hagiografa, lecz również o natchnieniu wspól-
notowym.
Prowadzący: A zatem Biblia jest dziełem Bosko-ludzkim?
Wykładowca: Tak, Biblia ma charakter teandryczny (gr. theos – Bóg, andros – człowiek). Oznacza to, iż tekst
Biblii jest dziełem Boga i człowieka. Bezpośrednim zaś efektem tego współautorstwa Biblii jest jej bosko-
ludzki charakter. Możemy mówić tu o pewnego rodzaju analogii do Chrystusa, Wcielonego Słowa. Podobnie
jak Chrystus był Bogiem, a zarazem człowiekiem, w zewnętrznym wyglądzie niczym nie różniącym się od in-
nych ludzi, tak też Pismo Święte jest jednocześnie prawdziwym słowem Bożym i prawdziwym słowem czło-
wieka, które nie odróżnia się od innych dzieł literackich pisanych przez ludzi. Biblia jest niejako słowem Boga
„wcielonym” w szatę ludzkiej mowy. Papież Pius XII napisze w Divino afflante Spiritu, iż „jak współistotne
Słowo Boże stało się podobne wszystkim ludziom oprócz grzechu (Hbr 4,15), tak i słowa Boże, ludzkim języ-
kiem wyrażone, we wszystkim są podobne do mowy ludzkiej z wyjątkiem błędu” (EB 559). W tym też duchu
wypowiadają się ojcowie Soboru Watykańskiego II. Według nich „Słowa Boże, językami ludzkimi wyrażone,
upodobniły się do mowy ludzkiej, jak niegdyś Słowo Ojca Przedwiecznego, przyjąwszy słabe ludzkie ciało,
upodobniło się do ludzi”. I tak, jak posłużył się On naturalnymi procesami dla utworzenia w ciele Maryi Chry-
stusa, tak też posługując się zdolnościami hagiografa czy też nawet czasami gotowymi materiałami literackimi
dla utworzenia dzieła biblijnego. W Biblii nie ma więc ani jednego słowa, które byłoby jedynie Boże lub tylko
ludzkie. Każde słowo Pisma Świętego, każda wypowiedź pochodzi jednocześnie i całkowicie od Boga i od
człowieka.
Podsumowując powyższe rozważania, możemy powiedzieć, że natchnienie jest to nadprzyrodzony (charyzma-
tyczny), bezpośredni, pozytywny i fizyczny wpływ Boga jako autora głównego na hagiografa, autora ludzkie-
go, oświecający jego rozum, pobudzający wolę i kierujący władzami wykonawczymi, aby hagiograf wszystko
to i tylko to prawdziwie pojął, wiernie spisał i we właściwy sposób wyraził, co Bóg, i w jaki sposób Bóg, kazał
spisać i przekazać Kościołowi (Izraelowi).
Prowadzący: Dziękuję za dzisiejsze wykłady. Dzisiejsze pytanie konkursowe brzmi: Co to znaczy, iż Biblia ma
charakter teandryczny? Odpowiedzi prosimy tradycyjnie przesyłać listownie bądź drogą e-mailową, bądź
dzwoniąc na numer radia RDN. Prawidłową odpowiedź z konkursu z zeszłego tygodnia jak również imię i na-
zwisko osoby, która wylosowała nagrodę książkową można znaleźć na stronie internetowej naszego studium
biblijnego. Wszystkie informacje, jak również poprzednie audycje, dostępne są na stronie internetowej:
www.studiumbiblijne.diecezja.tarnow.pl Do usłyszenia za tydzień.