WSEZiNS w Łodzi
Wykład 2
Rok akademicki 2009/2010
1
WSEZiNS w Łodzi
Filozofia życia
Pojęcie pochodzi z języka niemieckiego
(od niem. Lebensphilosophie).
Początki filozofii życia przypadają na
przełom XVIII i XIX wieku i wiążą się z
pracami takich twórców jak Karl Phillipp
Moritz, Friedrich von Schlegel.
Na przełomie XIX i XX wieku rozwinął się
nowy nurt w filozofii życia, którego
reprezentantami byli min. Wilhelm
Dilthey, Friedrich Nietzsche, Henryk
Bergson oraz Oswald Spengler.
Dlaczego filozofia życia?
Termin nie został wybrany przypadkowo.
Termin filozofia życia ma podkreślać, że
naczelną kategorią filozoficzną jest życie.
Rok akademicki 2009/2010
2
WSEZiNS w Łodzi
Przedstawiciele filozofii życia wskazują w
swoich pracach na dysharmonię między
człowiekiem i światem.
Każdy człowiek jest bytem samoistnym,
zamiast porządku świata mamy do
czynienia z chaosem. Istotę
człowieczeństwa stanowi zdolność do
działania, spontaniczność i możliwości
twórcze.
Filozofia życia to, w pewnym sensie,
krytyka innych teorii filozoficznych,
krytyka kultury opartej na dotychczasowej
filozofii, krytyka nauki.
Teorie naukowe i dotychczasowe
koncepcje filozoficzne są jedynie formami
światopoglądu ich twórców.
Rok akademicki 2009/2010
3
WSEZiNS w Łodzi
Zdaniem np. Wilhelma Diltheya życie
człowieka przebiega we wrogim
środowisku. Człowiekowi nieustannie
zagrażają wrogie siły. Aby je
przezwyciężać, człowiek szuka oparcia w
czymś trwałym. Takie oparcie stanowić
może
światopogląd.
Budowanie
światopoglądu przez człowieka to nic
innego, jak próba oswojenia życia, próba
zbudowania ładu w chaosie, jakim jest
życie. W każdym światopoglądzie można
dostrzec – zdaniem Diltheya – trzy części
składowe:
• obraz świata
• doświadczenie życia
• ideał życia.
Człowiek nie mógłby działać, gdyby nie
uzyskał trwałego punktu oparcia w życiu.
Rok akademicki 2009/2010
4
WSEZiNS w Łodzi
Rola filozofii w życiu polega na utrwaleniu
tego, co płynne, na znajdywaniu punktów
oparcia. Dzięki filozofii – zdaniem
Diltheya – odnajdujemy nie tylko punkt
wyjścia w działaniu, lecz także samo życie
doznaje uświadomienia.
... najwyższe osiągnięcie filozofii polega na
wzniesieniu kultury pewnej epoki do
poziomu świadomości i w ten sposób do
zintensyfikowanie jej siy.
( W. Dilthey, O istocie filozofii)
Filozofia stanowi światopogląd, wyrażony
w formie pojęciowej. Motywem powstania
filozofii jest próba rozwiązania zagadki
świata i życia.
W dalszej części wykładu omówione
zostaną pokrótce stanowiska dwóch
Rok akademicki 2009/2010
5
WSEZiNS w Łodzi
przedstawicieli filozofii życia: Henryka
Bergsona i Fryderyka Nietzschego.
Henryk Bergson
Urodził się w Paryżu 18.10.1859. Był
laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie
literatury (1927 r.)
Ja głębokie vs. ja powierzchowne Główną rolę w procesie życiowym –
zdaniem Bergsona – odgrywa nie rozum,
nie intelekt, lecz intuicja.
Świat podlega ciągłemu rozwojowi, a życie
człowieka jest strumieniem przeżyć i
czynów.
Rok akademicki 2009/2010
6
WSEZiNS w Łodzi
Bergson stworzył koncepcję tzw. élan
vital (siły życiowej), będącej przyczyną
wszelkiej aktywności organizmów żywych.
Radykalnie przeciwstawiał człowieka
światu rzeczy. Życie psychiczne człowieka
nie rozkłada się na atomy. W
nierozerwalnym ciągu doznań nie można
wyodrębnić poszczególnej impresji, opisać
jej, porównać z innymi, zmierzyć i
zakwalifikować.
Zdaniem Bergsona traktujemy nasze
doznania jak rzeczy, jak ciała stałe, które
poruszają się ruchem mechanicznym,
następując jedno po drugim i jedno
niezależnie od drugiego.
Porównujemy się do rzeczy, by
dostosować się do wymogów języka
skrojonego na ich obraz i podobieństwo.
Rok akademicki 2009/2010
7
WSEZiNS w Łodzi
W taki sposób nasze przeżycia, nasze stany
wewnętrzne odrywają się się niejako od
nas samych i zaczynają żyć własnym
życiem, życiem przedmiotów.
Poprzez taką obiektywizację i alienację
wytwarzamy na za zewnątrz naszej
osobowości, naszego ja głębokiego, drugie
ja, ja powierzchowne.
Z czasem stajemy się więźniami ja
powierzchownego, identyfikujemy się z nim. Ale, jak twierdzi Bergson, wewnątrz
naszej świadomości nie istnieje
determinizm. Na podstawie wiedzy o jej
stanie w określonym momencie nie można
przewidzieć stanów późniejszych. Pojęcia
takie jak przedtem i potem należy odrzucić.
W świadomości panuje wiekuiste teraz.
Rok akademicki 2009/2010
8
WSEZiNS w Łodzi
Wszystkie doznania, przeżycia i myśli są
współobecne, przenikają się wzajemnie w
taki sposób, że nie można ich rozdzielić.
Świadomość jest domeną wolności, nie
krępują jej żadne prawa.
Wolny jest tylko ten czyn, który jest
manifestacją głębokiego prawdziwego ja.
Tak rozumiana wolność nie daje się
zdefiniować, bo nie daje się rozłożyć na
czynniki i zamknąć w słowach. Gdy
próbujemy to zrobić, przekształcamy
trwanie w czas fizykalny, doznania w
rzeczy, a wolność w konieczność.
Świat dany naszemu postrzeżeniu jest
tylko częścią całości, wybraną pod kątem
przydatności dla przyszłych działań.
Poszczególne rzeczy, które postrzegamy,
są naszym wytworem. Są nim o tyle, o ile
Rok akademicki 2009/2010
9
WSEZiNS w Łodzi
wyodrębnione zostały z powszechnego
związku przez nas samych i ze względu na
nasze cele.
Analogicznie, przestrzeń i czas fizykalny
są produktami naszego rozumu.
Bergson przeciwstawiał człowieka światu
rzeczy. Świat rzeczy zostaje
zdegradowany, okazuje się rzeczywistością
pozorną, tworzoną przez człowieka na
użytek jego praktycznych poczynań.
Intuicja vs. intelekt
Podstawowym narzędziem poznawczym, z
jakiego korzysta nauka, jest umysł.
Intelekt (umysł) uogólnia, schematyzuje,
kwantyfikuje, relatywizuje, tworzy pojęcia
- pojęcia rzeczy.
Rok akademicki 2009/2010
10
WSEZiNS w Łodzi
Intelekt służy wyłącznie działaniu. Na nim
opiera się poznanie naukowe.
Rzeczywistość to nie tylko zbiór stałych
elementów, lecz nieustanne stawanie się,
ewolucja.
Pewne rzeczy z natury są zmienne, i nie
można ich ujmować jako czegoś raz na
zawsze określonego i trwałego. Stąd
wniosek, że intelekt upraszcza i w
konsekwencji przekłamuje rzeczywistość:
pojęcia, jakie tworzy, nigdy ściśle nie
pasują do przedmiotu, są zawsze jego
sztucznym odtworzeniem.
Intelekt, a za nim nauka, tworzy pojęcia by
uprościć pewne byty tak, by poddawały się
kwantyfikacji – nierzadko wypaczając tym
samym ich naturę.
Rok akademicki 2009/2010
11
WSEZiNS w Łodzi
Przykład takiego funkcjonowania intelektu
jest – zdaniem Bergsona – pojęcie czasu:
postrzegamy zawsze tylko pewne momenty
czasowe, tylko czasami zdajemy sobie
sprawę z tego, że czas upływa. Mimo to
tworzymy pojęcie ciągłego, nieustannie
upływającego czasu.
Tymczasem trwanie, stawanie się to coś
innego niż czas mechaniczny.
Obok czasu uniwersalnego istnieje czas
przeżywany – czas psychologiczny.
Umysłowi (intelektowi) przeciwstawia
Bergson intuicję.
Umysł rozumie tylko to, co podzielne i
nieruchome, rozbija niejako kosmos na
odosobnione rzeczy, z których każda
ulokowana jest w innym miejscu.
Rok akademicki 2009/2010
12
WSEZiNS w Łodzi
Umysł tworzy symbole, oderwane od
rzeczywistości, symbole, którymi można
manipulować nie wykonując żadnych
czynności realnych.
Poznanie intelektualne jest rozumieniem
świata czysto praktycznym, nie dostarcza
ono wiedzy prawdziwej, lecz użyteczną.
Intuicja pozwala na odzyskanie
współbrzmienia z życiem, z trwaniem i
kosmosem.
Tylko dzięki intuicji można uzyskać pewną
i bezpośrednią wiedzę o rzeczywistości
prawdziwej.
Wiedza taka nie daje się przekazać
słowami, czasem można posłużyć się tu
metaforą, peryfrazą, sugestią.
Rok akademicki 2009/2010
13
WSEZiNS w Łodzi
Religia dynamiczna vs. statyczna
Religia jest tym, co ma uzupełnić u
osobników obdarzonych refleksją
ewentualny deficyt przywiązania do życia.
Religia statyczna wiąże człowieka z
życiem, w konsekwencji jednostkę ze
społeczeństwem.
Życie jest bardziej pożądane przez
człowieka, aniżeli przez inne gatunki.
Dla innych gatunków życie jest czymś, co
powstało przejściowo za sprawą twórczej
energii, podczas gdy dla człowieka życie
jest bardziej lub mniej pełnym sukcesem
wieńczącym ten wysiłek.
Społeczeństwo
zamknięte
to
społeczeństwo, którego członkowie
Rok akademicki 2009/2010
14
WSEZiNS w Łodzi
pozostają wyłącznie we własnym gronie,
obojętni względem innych ludzi. Gotowi są
zawsze do ataku bądź obrony, zmuszeni do
zajmowania postawy bojowej.
Społeczeństwo zamknięte może istnieć,
opierać się rozkładowi, jedynie dzięki
religii, wywodzącej się z funkcji
fabularystycznej.
Religia ta, zwana statyczną, stanowi istotę
społeczeństwa zamkniętego. Kształtuje ją
obawa i obrona przed dezintegracją
społeczeństwa ukształtowanego m.in.
przez nakazy i zakazy religijne, myśli o
śmierci stwarzające domysły dotyczące
życia po niej, a także lęk przed
przyszłością, który podsuwa idee bóstw
opiekuńczych.
Rok akademicki 2009/2010
15
WSEZiNS w Łodzi
Społeczeństwo
otwarte
jest to
społeczeństwo obejmujące całą ludzkość.
Jak pisał Bergson: Wymarzone z dawien
dawna przez dusze wybrane, pozostawia
ono za każdym razem coś z siebie w
wytworach, z których każdy, dzięki temu,
że bardziej lub mniej gruntownie
przekształca człowieka pozwala pokonać
trudności uprzednio nie przezwyciężalne.
Oprócz religii statycznej, istnieje religia
dynamiczna, która jest pędem, zespala się
z życiem.
Religia dynamiczna wykracza poza
potrzeby tymczasowe. W niej to człowiek
wierzący w sposób mistyczny zmierza ku
Bogu.
Rok akademicki 2009/2010
16
WSEZiNS w Łodzi
(część wykładu, poświęcona H.
Bergsonowi, została przygotowana na
podstawie książki autorska Ireny Wojnar,
pt. Bergson, Wydawnictwo Wiedza
Powszechna, Seria Myśli i ludzie,
Warszawa 1985).
Rok akademicki 2009/2010
17