Neolit (zob. neo - "nowy", lit - "kamień"), końcowy okres epoki kamienia (poprzedzający

epokę miedzi). Jego charakterystyczne cechy to uprawa roślin i hodowla zwierząt oraz stałe

osady. Proces ten nazwano "rewolucją neolityczną". W neolicie rozwijają się też nowe

techniki obróbki kamienia, takie jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Nazwa

epoki wprowadzona przez Johna Lubbocka w 1865 roku.

Chronologia i występowanieNeolit najwcześniej rozpoczął się w obszarach żyznego

półksiężyca (Izraelu, Syrii, Palestyny) na początku IX tysiąclecia p.n.e. Później około 8 tys.

lat p.n.e. na terenach Turcji, Iraku i Iranu, 7 500 lat p.n.e w Chinach, 7 tys. p.n.e. w Pakistanie

i Europie południowo-wschodniej, 6 200 lat p.n.e. w Dolinie Gangesu, 5 500 lat p.n.e. w

Europie Środkowej, 4 500 lat p.n.e. w Europie Północnej. W Ameryce Środkowej rolnictwo i

osiadły tryb życia rozpoczął się 4 500 lat p.n.e., jednak nazywa się ten okres

przedklasycznym.

Innowacje neolityczne

W neolicie zaczęto uprawiać takie rośliny jak: pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica i

żyto w oparciu o gospodarkę żarowo-kopieniaczej (zobacz rolnictwo). Najstarsze znaleziska

osad z gatunkami jęczmienia i pszenicy datowane są na 8350 p.n.e. (za pomocą węgla C14).

Pod koniec neolitu następuje wprowadzenie orki sprzężajnej. Początkowo hodowla

ograniczała się do kóz i owiec (były to pierwsze udomowione zwierzęta oprócz psa, którego

udomowiono już w Paleolicie), ale około 7 000 lat p.n.e. udomowiono krowy i świnie,

pojawiły się stałe osady i ceramika.

Kultura

Człowiek wynalazł ceramikę, choć np. w Japonii używano jej już w mezolicie. Powstają

naczynia, misy, figurki, garnki itp. Zaczynają się rozwijać nowe technologie: tkactwo,

górnictwo krzemienia, dalekosiężna wymiana różnorodnych surowców.

Rozwijają się kulty religijne - prawdopodobnie kult Wielkiej Matki jako bóstwa płodności

(figurki kobiece) i kult słońca (toporki, motywy krzyża wpisanego w koło). Zobacz na ten

temat także: religie prehistoryczne. W tym okresie powstaje także monumentalna budowla w

Stonehenge.

Od ok. 4500 p.n.e. rozwija się kultura megalityczna w Europie (zobacz: megalit). Powstają

rozległe osiedla (w Polsce o powierzchni 6-12 ha), niekiedy o charakterze obronnym.

Do ważniejszych kultur tego okresu zalicza się kulturę badaryjską i kulturę Halaf.

Irokezi, Pueblo, Majowie, Maorysi są przykładami ludów używających w czasach

nowożytnych narzędzi kamiennych.

Kultury neolityczne w Polsce

Na terenach Polski neolit trwał w latach 5200-1900 p.n.e. Do kultur tej epoki zalicza się:

• kultury naddunajskie

• kultura pucharów lejkowatych

• kultura amfor kulistych

• kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej

• kultury z ceramiką sznurową

• kultury pucharów dzwonowatych

Umiejętność uprawy rośliny i hodowli zwierząt, na tereny Polski przyniosła ludność kultury

ceramiki wstęgowej rytej w V tysiącleciu p.n.e. To ona przyniosła ze sobą z okolic

środkowego Dunaju umiejętność wyrobu ceramiki. Należała do kultur naddunajskich i

przenikała na północ przez Bramę Morawską i przełęcze Karpat i Sudetów. Do tej kultury

zalicza się między innymi stanowisko archeologiczne w Olszanicy pod Krakowem i w

Brześciu Kujawskim. W IV tysiącleciu p.n.e. pojawiła się na terenach polskich ludność z

kręgu kultur lendzielskich. W III tysiącleciu p.n.e. napłynęła ludność z kręgu kultur

nadcisańskich, a po niej ludność z kręgu kultur ceramiki promienistej.

Na terenach Warmii i Mazur, w III tysiącleciu p.n.e. rozprzestrzeniła się ludność kultury

ceramiki dołkowo-grzebykowej. Między latami 3500 - 1900 p.n.e. pojawiła się kultura

pucharów lejkowatych, do niej się zalicza odkryte ślady zamieszkania na Ostrowie

Lednickim. Na ten okres przypada początek eksploatacji kopalni krzemienia w Krzemionkach

w Górach Świętokrzyskich. W Bronocicach odkryto naczynie gliniane datowane na 3491 -

3060 p.n.e., na którym widnieje wyryty pojazd, uznany za najstarszy na świecie środek

lokomocji poruszający się na kołach. W połowie III tysiąclecia p.n.e. pojawiła się ludność

kultury ceramiki sznurowej, zajmująca się głównie pasterstwem. Między latami 2700 - 2000

p.n.e. pojawiła się kultura amfor kulistych. Pod koniec neolitu, na tereny południowej Polski

dotarła, z Czech i Moraw, ludność kultury pucharów dzwonowatych.