14 kwietnia 1924 r. ukazuje się rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o
zmianie ustroju pieniężnego, mocą którego z dniem 1 lipca 1924 r. marka
polska przestała być prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Polska Krajowa
Kasa Pożyczkowa postawiona została w stan likwidacji. Ustalono relację
zdeprecjonowanej marki polskiej do nowej waluty złotowej na 1800 000 mkp. =
1 złotemu. Powołano odrębną instytucję bankowo-emisyjną BANK POLSKI w formie
spółki akcyjnej.
Oficjalne otwarcie Banku Polskiego nastąpiło 28 kwietnia 1924 r. Wyposażony
został w przywilej emisji biletów bankowych mających zdolność zwalniania z
wszelkich zobowiązań (przywilej ten Bank posiadał do dnia 31 grudnia 1944
roku).
Z chwilą otwarcia Banku Polskiego wprowadzone zostały bilety złotowe
wykonane jeszcze w 1919 r. poza granicami kraju w następujących odcinkach:
1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 zł oraz bilety zdawkowe Ministerstwa Skarbu z
datą 28 kwietnia 1924 r. opiewające na 1, 5, 10, 20 i 50 groszy.
Reformę walutową 1924 r. nazwano później “reformą Grabskiego” od nazwiska
ówczesnego Ministra Skarbu, Władysława Grabskiego.
Bilety zdawkowe były wprawdzie prawnym środkiem płatniczym w Polsce, ale o
ograniczonej mocy umorzenia z zobowiązań - tylko do kwoty 10 złotych przy
każdej wypłacie. Jedynie Kasy Skarbowe przyjmowały te bilety bez ograniczeń,
z wyjątkiem tych wpłat, które w myśl obowiązujących przepisów winny być
uiszczane w złocie. Zostały one, poczynając od dnia 1 listopada 1924 roku,
wymienione przez Skarb Państwa na monety zdawkowe albo też bilety bankowe
Banku Polskiego. Miały one bowiem w obiegu charakter tymczasowy i
zastępowały bilon miedziany i niklowy, którego Mennica Państwowa nie mogła w
owym okresie wykonać na czas.
Początkowo reforma walutowa rozwijała się pomyślnie. Z końcem grudnia 1924
pokrycie kruszcowo - dewizowe Banku Polskiego wzrosło do 358,3 mln. zł.
Jednakże słabo fundowana reforma walutowa, przeprowadzona bez zrównoważenia
budżetu (inflacja bilonowa) i bez większych rezerw dewizowych, załamała się
już w połowie r. 1925. Następuje okres dewaluacji złotego, zahamowany
dopiero w czerwcu 1926.
Od lipca 1926 następuje okres faktycznej stabilizacji złotego na poziomie
kursu dolara = 8,92 zł., następnie też okres gromadzenia rezerw budżetowych
i walutowych.
Na jesieni 1927 Polska otrzymuje pożyczkę stabilizacyjną na sumę 62 milionów
dolarów i 2 milionów funtów szterlingów. Równocześnie Bank Polski otrzymał
kredyt rezerwowy do 20 milionów dolarów w 14 bankach emisyjnych. To pozwala
rządowi na ogłoszenie w październiku 1927 planu stabilizacyjnego i
przeprowadzenie drugiej reformy walutowej.
Stabilizacja złotego od 13 października 1927 opiera się na zasadach waluty
dewizowo- złotej , na zasadzie pokrycia obiegu biletów i zobowiązań w
wysokości 40%, z czego 30% w złocie, na obowiązku wymiany złotego przez Bank
Polski na monety złote, względnie sztaby złote w stosunku 5924,44 za kg
czystego złota, względnie na czeki zagraniczne w walucie wymienialnej na
złoto (obowiązek wymiany istnieje jednak tylko w centrali banku i tylko
wówczas, gdy kwota do wymiany przekracza 20.000 zł.), oraz na autonomii
Banku Polskiego.
Druga reforma walutowa zalegalizowania faktyczny kurs złotego, stabilizując
go na poziomie 8,9141 za dolara, co oznaczało stosunek do poprzedniego kursu
złotego 172:100.
Po wpłynięciu pożyczki stabilizacyjnej Bank Polski posiada najwyższy poziom
rezerw kruszcowo-walutowych. W r. 1931 odpływ dewiz przyjmuje bardziej
zaakcentowane formy.
Po okresie inflacyjnym i zorganizowaniu Banku Polskiego postanowiono
przystąpić do budowy nowoczesnego zakładu graficznego, mogącego w pełni
zaspokoić potrzeby Banku i Państwa w zakresie druku wszelkich papierowych
znaków pieniężnych i druków wartościowych.
Na podstawie zawartej 25 maja 1925 r. umowy między Bankiem Polskim i
Ministerstwem Skarbu RP, powstała Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych
S-ka Akcyjna, a w 1928 r. powzięto decyzję budowy papierni mającej
produkować odpowiednie gatunki papieru banknotowego. Równocześnie Państwowe
Zakłady Graficzne Ministerstwa Skarbu postawione zostały w stan likwidacji.
Ponieważ walory papierowych znaków pieniężnych Ministerstwa Skarbu opiewały
także na wartości 2- i 5-złotowe, na mocy rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z 22 października 1926 r. zwiększona została możność
umorzenia nimi zobowiązań do wysokości 1000 zł, a przy uiszczaniu wszelkich
należności państwowych sum bez ograniczenia.
Bilety zdawkowe i państwowe miały być z obiegu wycofane w ciągu dwudziestu
lat. Nastąpiło to jednak znacznie wcześniej i w końcu 1931 r. nie było już w
obiegu żadnych biletów emitowanych przez ministerstwa. Wyjątek stanowi bilet
państwowy z datą 1 października 1938 r. wprowadzony do obiegu 26 sierpnia
1939 r., a więc na sześć dni przed wybuchem II wojny światowej.
Ministerstwo Skarbu upoważnione było do emitowania biletów zdawkowych i
państwowych, jako prawnych środków płatniczych w Polsce, w celu likwidacji
deficytów budżetu państwa.
W okresie panującego w Europie ostrego kryzysu w latach 1930-1935 Polska
przetrwała go bez załamania waluty. Ówczesna polityka finansowa Rządu
Rzeczypospolitej Polskiej nastawiona była na utrzymanie za wszelką cenę
kursu złotego na niezmienionym poziomie. W wyniku tej polityki znacznie
spadły zapasy złota w skarbcu Banku Polskiego, stanowiące ustawowe
zabezpieczenie waluty polskiej. Taki stan rzeczy, spowodowany brakiem
elastycznego regulowania obrotu pieniężnego, mógł doprowadzić do prawie
zupełnego wyczerpania zapasów kruszcu, dewiz i walut obcych. Kres temu
dopiero położył dekret z 26 kwietnia 1936 r., mocą którego zawieszono
przekazywanie za granicę wszelkich sum z tytułu spłat zaciągniętych w
poprzednich latach pożyczek zagranicznych. Były to w stosunku do wielu
państw zachodniej Europy ograniczenia dewizowo-walutowe znacznie spóźnione.
Podsumowując:
Reforma polegała na likwidacji deficytu PKP, dwóch ministerstw i interwencji
giełdowej. W efekcie zrównoważono budżet. Powstał prywatny Bank Polski i
dokonano wymiany starej waluty marki polskiej na złotego w relacji 1,8 mln
marek pol. na 1 złotego. Minusem było obciążenie kapitału prywatnego, a w
efekcie poprzez wzrost podatków spadek koniunktury gospodarczej i wzrost
bezrobocia. Było to przyczyną nawrotu inflacji i ustąpienia rządu
Grabskiego.
Reforma rolna
Inna sprawa dużej wagi, która doczekała się wreszcie rozwiązania była
reforma rolna, uchwalona w ostatecznej postaci w Sejmie w końcu grudnia 1925
roku. Ustawa ta przewidywała parcelacje majątków powyżej 180 ha, Kresach
powyżej 300 ha, a w przypadku majątków uprzemysłowionych powyżej 700 ha.
Dotychczasowi właściciele mieli być spłaceni według pełnej ceny rynkowej
ziemi, zaś nabywający ja bezrolni i małorolni chłopi oraz robotnicy rolni
spłacać mieli jej wartość po 5 latach w ciągu lat czterdziestu. Rocznie
miano parcelować minimum 200 tys. ha. Reforma ta napotkała sprzeciw
bogatych kręgów ziemiaństwa. Skromny zasięg reformy zaatakowali tez
działacze chłopscy. Stało się to przyczyna rozłamu w PSL „Wyzwolenie” i
wyodrębnienia nowej partii- Stronnictwa Chłopskiego.
LITERATURA:
„Powszechna historia gospodarcza 1918-1991” Katedra Historii Gospodarczej
i Społecznej Szkoły Głównej Handlowej pod redakcja W.Morawskiego
„Historia Polski 1914-1990” W. Roszkowski
„Polska i świat w XX wieku” W. Pronobis
Aska
asia_m@astercity.net
vanite@box43.gnet.pl
www.republika.pl/vanite