Opracowane na podstawie: Cz. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza Graf
– Punkt, Warszawa 2002, s.118-133. F. Bereź nicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego,
Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s.237-249
Przegląd podstawowych zasad kształcenia formułowanych w literaturze dydaktycznej ukazuje
ich dużą różnorodność, która wynika z braku ogólnie przyjętego kryterium ich ustalania.
Popularną klasyfikacją zasad kształcenia jest propozycja Cz. Kupisiewicza. Zasady nauczania
określa on jako „ normy postę powania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala
nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich
zainteresowania i zdolnoś ci poznawcze oraz wdraż ać do samokształcenia”. Wyróżnia on
następujące zasady:
Zasada świadomej aktywności
Aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia nauki, a uświadomienie uczniom
celu i zadania ich działania jest niezbędne do osiągania pozytywnych wyników uczenia się.
Zasada ta polega na wyzwalaniu u uczących się świadomej aktywności w tym procesie, czyli
czynnego, ale zarazem świadomego uczestnictwa. Chodzi więc nie tylko o uczestnictwo w
procesie kształcenia, ale głównie o to, aby było to uczestnictwo zaangażowane. Takie może
być tylko wtedy, gdy uczniowie będą przekonani o potrzebie uczenia się i zainteresowani
przekazaną im z tej dziedziny wiedzą oraz umiejętnościami. Świadoma aktywność jest
możliwa tylko wtedy, kiedy uczeń jako sprawca zna nie tylko cel działania i wie, jak do jego
realizacji należy dążyć, ale chce ten cel osiągnąć.
Świadomy i aktywny udział uczących się można osiągnąć, gdy nauczyciel:
- odwołuje się do doświadczeń życiowych, potrzeb i zainteresowań poznawczych uczniów i
umiejętnie je wykorzystuje w procesie kształcenia,
- wywołuje pozytywną motywację do nauki, zachęca i mobilizuje uczniów do wysiłku,
- stosuje metody kształcenia wdrażające uczniów do samodzielnego zdobywania wiedzy i do
samodzielnego myślenia i działania
- systematycznie uświadamia uczniom ich postępy w realizacji celów kształcenia.
str. 1
Zasada poglądowości – czyli respektowanie drogi między konkretem a abstrakcją
Powoduje powstawanie w naszej świadomości zmysłowego obrazu zjawisk w postaci
spostrzeżeń i wyobrażeń, na który składają się wrażenia wzrokowe, węchowe, smakowe i
dotykowe. Zasada ta podkreśla konieczność zdobywania wiedzy o rzeczywistości poprzez
bezpośrednie poznanie rzeczy, zjawisk i procesów lub pośrednie ich poznanie w postaci
Śródków dydaktycznych, takich jak obrazy, modele, wykresy, tabele, itp. Poglądowość jest
drogą umożliwiającą poznanie rzeczywistości poprzez aktywne spostrzeganie.
Zasada przystępności – czyli pokonywania trudności uczniów w poznawaniu i
przekształcaniu rzeczywistości
Zwana niekiedy zasadą stopniowania trudności. Zasada ta wymaga od nauczyciela
uwzględniania właściwości rozwojowych uczniów. Materiał nauczania musi być dostosowany
do ich rozwoju pod wzglądem zakresu i pod wzglądem jakości (dobrany na każdą lekcję i do
każdego zadania domowego).Nauczyciel powinien wyczuwać do jakich granic sięgają
możliwości dzieci, a równocześnie wymagać od nich wysiłku umysłowego.
Do najważniejszych reguł odnoszących się do zasady przystępności należy zaliczyć
następujące:
- realizację treści rozpoczynać od tego, co jest uczniom znane, bliskie do tego, co jest
nieznane, dalekie;
- przechodzić w procesie kształcenia od tego, co jest dla uczniów łatwiejsze, do tego, co
trudniejsze;
- uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania poszczególnych uczniów;
- należy brać pod uwagę poziom całej klasy i nie przeciążać uczniów nadmiarem zadań.
Zasada indywidualizacji i zespołowości – czyli związków interesów jednostki i
zbiorowości
Zasada ta łączy w sobie dwie na pozór przeciwstawne tendencje w kształceniu. Szkoła
powinna rozwijać uspołecznienie uczniów, dzięki któremu powinni stać się w przyszłości
pełnowartościowymi jednostkami społecznymi i potrafić realizować swoje indywidualne cele
bez szkody dla społeczeństwa. Jednocześnie powinna służyć rozwojowi indywidualnych
uzdolnień i zainteresowań uczniów. Życie we współczesnej cywilizacji wymaga
współdziałania i współpracy, godzenia interesu jednostki z interesem ogółu.
str. 2
Zasada systematyczności – czyli o porządkowaniu wiedzy w głowie uczniów
Ważnym warunkiem powodzenia uczniów w pracy szkolnej jest systematyczność w
nauczaniu. Mówiąc o systematyczności w programach nauczania mamy na myśli planowy,
logicznie uporządkowany układ w całej treści nauczania. Zasada systematyczności wymaga
od nauczyciela i ucznia rytmiczności w pracy i skrupulatności w spełnianiu codziennych
obowiązków szkolnych. Zaniedbywanie tych obowiązków przez nauczycieli i uczniów
przyczynia się do powstawania luk w wiadomościach, opuszczaniu zajęć szkolnych lub w
słabszym do nich przygotowaniu. Te braki wywierają negatywny wpływ na uczniów
(obniżają ogólny poziom wiedzy, osłabiają samopoczucie, zmniejszają zainteresowania).
Przyczyniają się do niepowodzeń uczniów w pracy szkolnej (niedostateczne stopnie,
drugoroczność).
Systematyczność jest podstawowym czynnikiem w powstawaniu systemu wiedzy.
Chcąc doprowadzić do systemu wiedzy, nauczyciel powinien odpowiednio uporządkować
treści kształcenia i konsekwentnie je realizować, zgodnie z przyjętą strukturą.
Zasada łączenia teorii z praktyką
Opiera się na przekonaniu, że uczeń znacznie lepsze wyniki nauczania i
przygotowanie do życia otrzymuje wówczas, gdy rozumie znaczenie życiowe wiadomości
zdobywanych w szkole i gdy sam stosuje te wiadomości w praktyce.
W ciągu szeregu lat nauki szkolnej uczeń ma nie tylko poznawać świat, lecz także
uczyć się go zmieniać, przekształcać. Okazję do wiązania teorii z praktyką znajdują
nauczyciele w związku z nauczaniem biologii, fizyki, chemii, pracy ręcznej, geografii, języka
polskiego. Wszystkie te przedmioty pozwalają łączyć poznanie z działaniem, jest to zarówno
praca na lekcji, praca domowa oraz pozalekcyjna.
Szczególnie korzystne pod względem wychowawczym i kształcącym jest
rozwiązywanie przez uczniów zadań praktycznych o charakterze problemowym (np.
opracować nowy typ pomocy naukowej, ulepszyć model maszyny lub urządzenia,
organizowanie przedstawień teatralnych, wystaw, wydawanie gazetki szkolnej itp.
str. 3
Zasada trwałości wiedzy i umiejętności
Wskazuje na konieczność takiego organizowania procesu kształcenia, który umożliwi
uczniom jak najdłuższe zapamiętanie poznanych wiadomości i opanowanych umiejętności.
Zasada ta wymaga od nauczyciela stosowania takich metod i środków, dzięki którym
wiadomości i umiejętności uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, dokładne,
głębokie, usystematyzowane i użyteczne. Ważną sprawą jest stosowanie różnych metod i
środków, odpowiednie utrwalanie i powtarzanie oraz pozytywny stosunek do materiału
nauczania.
Zasada operatywności wiedzy
Jej istota sprowadza się do zalecania, aby nauczyciel dbał nie tylko o poziom
przyswojenia przez uczniów wiadomości i ewentualne ich reprodukowanie, ale również o
nabycie przez nich umiejętności posługiwania się tymi wiadomościami w czasie nauki
szkolnej, ale także w różnych sytuacjach życia codziennego i w pracy zawodowej.
Operatywność wiedzy można uzyskać dzięki kształceniu problemowemu, gdyż
rozwiązywanie problemów wymusza sięganie do posiadanej wiedzy i używanie jej w różnych
konfiguracjach.
str. 4