ZABURZENIA LATERALIZACJI
I ICH WPA
YW NA
OSI
GNI
CIA SZKOLNE
mgr Iwona Olak
1
 Jednym z aspektów, a zarazem i czynników rozwoju ruchowego
dziecka jest postępujący proces lateralizacji, czyli inaczej przewagi stronnej
jego ruchowych czynności 1.Lateralizację czynności nazywa się też  asymetrią
funkcjonalną .
Schemat ciała ludzkiego wydaje się być symetryczny, jednak jest to
pozorna symetria. W większości przypadków parzyste organy ciała różnią się
między sobą. Występuje przewaga jednej kończyny nad drugą, jednej strony
ciała nad drugą. Lateralizacja czyli przewaga stronna związana jest z
dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Można ją zauważyć w zakresie
funkcji kończyn dolnych, ruchów tułowia oraz pracy niektórych parzystych
organów zmysłowych. Podobnie jak o praworęczności i leworęczności można
więc mówić o prawonożności i lewonożności oraz prawooczności i
lewooczności itp.
Zjawisko dominacji jednorodnej występuje wtedy, kiedy
praworęczności towarzyszy prawooczność i prawonożność, a leworęczności 
lewooczność i lewonożność. Zdarzają się też przypadki dominacji
niejednorodnej, zwanej inaczej skrzyżowaną. W praktyce spotkać można
różne rodzaje dominacji skrzyżowanej, np.: dzieci leworęczne, lewonożne, a
jednocześnie prawooczne, bądz
praworęczne, a przy tym lewooczne i
lewonożne itp.
Lateralizacja u dzieci jest zróżnicowana pod względem siły i tempa
rozwoju procesu. U niektórych dzieci objawia się bardzo wcześnie i silnie, u
innych lateralizacja przebiega powoli, a nasilenie jej jest słabe. Dzieci, u których
brak wyraz
nych różnic w pracy obu rąk, nazywamy oburęcznymi 
obustronnymi.
1
H. Spionek, Zaburzenia rozwoju, w: M. Żebrowska (red.), Psychologia, s.800.
2
Leworęczność niekiedy traktuje się jako przejaw zaburzeń lateralizacji.
Rzadko uwarunkowana jest patologicznie na skutek uszkodzenia lewej półkuli
mózgu. Najczęściej uwarunkowana jest dziedzicznie (genetycznie). U dziecka
leworęcznego z wczesną, silną i jednorodną lateralizacją występuje odwrócenie
dominacji w obrębie półkul, u dzieci oburęcznych natomiast mamy do czynienia
z brakiem dominacji lub z konfliktem dominacji.
H. Spionek referując badania prowadzone we Francji podaje, że dzieci
leworęczne nie różnią się pod względem sprawności intelektualnej od dzieci
praworęcznych2.Mimo to częściej napotykają trudności w nauce, bowiem
wykazują często mniejszą sprawność ruchową rąk.
U dzieci z zaburzeniami lateralizacji stwierdza się różnorakie trudności
w nauce, szczególnie w nauce czytania i pisania. Wykazują również zaburzenia
w zakresie orientacji przestrzennej, mają trudności w odwzorowywaniu
kształtów geometrycznych, mylą stronę prawą i lewą.
Dzieci te pisząc  często kreślą zamiast liter znaki przypominające
odbicie tych liter w lustrze - pismo lustrzane lub zwierciadlane. Lustrzane (w
stosunku do ręki prawej) ułożenie lewej ręki podczas czynności graficznych
powoduje, że dziecko zamazuje, zasłania napisany tekst i nie może kontrolować
w sposób ciągły tego, co pisze. Zgodnie z naturalnym dla lewej ręki ruchu,
dzieci te zaczynają rysować i pisać od prawej strony kartki ku lewej. Inne
ułożenie dłoni jest powiązane z jej wygięciem w stawie nadgarstkowym. Jest to
powodem wzmożenia napięcia mięśniowego i stąd kurczowego zaciśnięcia
palców, nadmiernego nacisku pióra czy długopisu. Powoduje też ograniczenia
zakresu i precyzji ruchów, zwolnienie tempa czynności graficznych i szybsze
zmęczenie wskutek większego wysiłku. Efektem jest nienadążanie za grupą i
niski poziom graficzny pisma i rysunku. Nieprawidłowe nawyki w posługiwaniu
się przyborem do pisania często utrwalają się już w wieku przedszkolnym.
2
H. Spionek, Zaburzenia..., tamże, s. 804.
3
Rysunki bywają uproszczone, dzieci zaginają rogi kartek, plamią je, co wpływa
na niski poziom estetyczny prac.
Zaburzeniom lateralizacji towarzyszą często trudności w czytaniu i
pisaniu. Zdaniem H. Spionek dzieci leworęczne popełniają specyficzne
błędy,jak:
" statyczne odwracanie liter (mylenie liter o podobnych kształtach,
lecz innym położeniu w przestrzeni względem osi poziomej, np.
p  b i osi pionowej, np. d  b,
" dynamiczne odwracanie liter (przestawianie, zmiana kolejności
liter),
" opuszczenie i dodawanie liter, sylab, wyrazów,
" błędne odtwarzanie liter (niedokładne odczytywanie i
zapisywanie liter).
Dzieci z zaburzoną lateralizacją często przyjmują niewłaściwe ułożenie
ciała, co sprzyja wadom postawy. U dzieci leworęcznych mogą powstawać
wtórne zaburzenia nerwicowe i motywacyjne wskutek niepotrzebnego
przestawienia dziecka na prawą rękę, niewłaściwego traktowania przez
otoczenie, a nierzadko i brutalnych form nacisku.
Jak pisze M. Sovak przestawianie  na siłę prezentują rozmaite
zaburzenia osobowości3.Obserwuje się u nich zaburzenia emocjonalne:
płaczliwość, lękliwość, ataki złości, agresję. Zaburzenia nerwicowe objawiają
się jąkaniem, moczeniem nocnym. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej
wartości, lękowa postawa wobec otoczenia, unikanie kontaktów społecznych.
Często obserwuje się nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się niechęć
do przedszkola czy szkoły.
Do zaburzeń lateralizacji przede wszystkim brak funkcjonalnej
dominacji jednaj strony ciała, tzw. lateralizacja słaba, która może być stanem
3
M. Sovak, Wychova levaku v rodinie, Praha 1973, SPN.
4
przejściowym lub trwałym, gdzie oburęczność utrzymuje się do końca życia. U
dzieci słabo zlateralizowanych często występują trudności w czytaniu np. u
dzieci obuocznych rolę tę przejmuje raz jedno, raz drugie oko. Stąd zdarza się,
że jednym okiem odczytuje początek wyrazu, drugim końcówkę, opuszczając
litery wewnątrz wyrazu. W efekcie zniekształca wyraz, nie rozumie go, czyta
bardzo wolno. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie się
orientacji w lewej i w prawej stronie własnego ciała. Dziecko nie umie wskazać
gdzie ma np. prawą rękę, oko i nogę, ma trudności ze wskazaniem kierunków w
przestrzeni, w związku z tym także trudności z odwzorowywaniem figur
geometrycznych, z rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych
pod względem kształtu.
Podobne trudności pojawiają się w przypadkach lateralizacji
niejednorodnej, czyli skrzyżowanej. W tych przypadkach trudnosci
spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji
wzrokowo  ruchowej) i ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania.
Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki
nie towarzyszą jej dodatkowe zaburzenia, tj. zaburzenia percepcji wzrokowej,
orientacji w przestrzeni wtórne zaburzenia emocjonalne, zaburzenia
motoryczne. Objawami ogólnego opóz
nienia w rozwoju ruchowym są:
współruchy, czyli synkinezji utrzymujące się zbyt długo, zaburzenia napięcia
mięśniowego  dziecko jest stale napięte, ma sztywne ruchy. Należy również
wspomnieć o głębokim stopniu opóz
nienia ruchowego  debiliz
mie ruchowym,
który objawia się zaburzoną koordynacją statyczną (dziecko w wieku 11 lat nie
potrafi stać na jednej nodze),zaburzoną koordynacją dynamiczną ( dziecko biega
na sztywnych nogach, nie potrafi rzucić, kopnąć piłki, klasnąć w dłonie w
podskoku, przeskoczyć przez przeszkodę).
Nauczyciel, który ma kontakt z dzieckiem leworęcznym powinien
zwrócić uwagę na prawidłowe ustawienie ręki dziecka podczas pisania,
właściwe oświetlenie i ustawienie odpowiedniego miejsca w ławce, właściwe
5
ułożenie zeszytu, a także podjąć decyzję co do narzędzia, którym dziecko będzie
pisało. Również istotną sprawą jest pomoc dziecku w zaakceptowaniu tej
sytuacji i ukształtowanie właściwej postawy wobec własnej leworęczności.
Także czuwanie nad atmosferą w klasie, aby uczeń leworęczny nie czuł się
odizolowany i wyobcowany w otoczeniu kolegów.
Jeżeli dziecko leworęczne jest sprawnie motorycznie, silnie
zlateralizowane i właściwie przygotowane do pisania w wieku przedszkolnym,
wówczas nie powinno mieć poważniejszych trudności po przejściu do klasy
pierwszej. Na początku będzie wolniej pisać mniej kształtnie i popełniać więcej
błędów. Trudności te powinny ustąpić w ciągu pierwszego roku nauki, jeśli
nauczyciel będzie właściwie postępował z dzieckiem. W tym okresie należy
dostosować wymagania do możliwości dziecka, akceptując fakt, że początkowo
nie nadąża za klasą i brzydko pisze. Nie należy obniżać oceny za brzydkie
pismo, ponieważ jedynym rezultatem, jakiego może się nauczyciel wówczas
spodziewać są zaburzenia emocjonalne, które mogą objawiać się lękową
postawą wobec szkoły oraz zaburzenia motywacyjne, które charakteryzują się
zobojętnieniem, niechęcią do nauki, unikaniem pisania, uczenia się i wagary.
Zdarza się jednak, że dziecko jest mało sprawne ruchowo i jego kłopoty
z pisaniem i rysowaniem nie mijają tak prędko. Wówczas jest konieczne
prowadzenie z tym dzieckiem specjalnych zajęć, które nauczyciel proponuje do
wykonania w domu. Podsuwa rodzicom kolejne porcje ćwiczeń, instruuje ich,
demonstrując sposób pracy z dzieckiem. Jeśli to okazuje się niewystarczające,
powinno się prowadzić z dzieckiem zajęcia dodatkowe w szkole w zespole
korekcyjno  kompensacyjnym lub zajęcia indywidualne w poradni
wychowawczo  zawodowej.
Konkretne zasady postępowania i pracy z dzieckiem leworęcznym
ZASADA 1: Właściwa postawa wobec leworęczności.
6
Leworęczność jest równie naturalnym przejawem lateralizacji funkcji
ruchowych jak praworęczność. Z wyjątkiem szczególnych przypadków
patologicznej leworęczności, nie jest powodem do zaniepokojenia ani nie
wymaga podejmowania działań o charakterze terapeutycznym. Wobec dzieci
leworęcznych niewskazane jest przyjmowanie postawy ochraniania ich ani też
stawiania im zbyt ambitnych wymagań. Ważne jest stworzenie właściwej
atmosfery, aby dziecko nie czuło się ani gorsze od innych, ani też, że ma
specjalne prawa.
ZASADA 2: Wczesna diagnoza.
Wskazana jest możliwie wczesna ocena rozwoju psychoruchowego dziecka
obejmująca nie tylko rozwój lateralizacji, ale równocześnie rozwój motoryki rąk
i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Przydatna jest także orientacyjna
ocena poziomu rozwoju umysłowego i osobowości dziecka.
ZASADA 3: Właściwa decyzja co do programu postępowania z dzieckiem
leworęcznym.
Przy podejmowaniu decyzji stosujemy zasadę nie zachęcania do posługiwania
się prawą ręką dzieci: oburęcznych i leworęcznych; o wczesnych przejawach
lateralizacji i silnym stopniu przewagi lewej ręki; mało sprawnych motorycznie;
opóz
nionych w rozwoju umysłowym; dzieci, u których występują zaburzenia
zachowania towarzyszące leworęczności, takie jak np. jąkanie, reakcje
nerwicowe; dzieci, u których obserwuje się podczas pisania prawa ręką
tendencję do pisania zwierciadlanego; dzieci, które nie akceptują prób
 przeuczania . Próby posługiwania się prawą ręką mogą być zatem
podejmowane przy pełnej akceptacji dziecka.
ZASADA 4: Prawidłowa postawa dziecka leworęcznego podczas pisania.
" Podczas pisania i rysowania dziecko, siedząc przy stole, powinno mieć
obie stopy oparte o podłogę, a oba przedramiona oparte o stół. Plecy
powinno mieć wyprostowane tak, aby centralna część ciała (linia
kręgosłupa) była pionowa.
7
" Tułów nie powinien opierać się o ławkę, lecz znajdować się w pewnej
odległości od niej, co zapewnia swobodę ruchów rąk.
" Dziecko leworęczne, siedząc w ławce szkolnej, powinno mieć swego
sąsiada po swojej prawej stronie. W ten sposób ręka, którą pisze każde z
dzieci, znajduje się od  zewnętrznej strony ławki.
" Najlepiej jest, gdy światło pada na zeszyt dziecka leworęcznego z przodu
lub od strony prawej. W tym celu należy posadzi to dziecko w
środkowym rzędzie w klasie, gdzie światło jest najbardziej rozproszone i
nie daje zbyt widocznego cienia.
ZASADA 5: Właściwe położenie zeszytu.
" Zeszyt w czasie pisania powinien znajdować się w pewnej odległości od
ciała osoby piszącej, a tym samym od dolnego brzegu stołu czy ławki.
Ułożenie zeszytu powinno umożliwiać oparcie na stole całego
przedramienia lewej ręki.
" Zeszyt leworęcznego dziecka powinien być ułożony na ławce ukośnie,
nachylony w prawą stronę. Oznacza to, że lewy górny róg skierowany jest
ku górze, zaś prawy górny - ku dołowi. Dziecko powinno dowolnie
regulować kąt nachylenia zeszytu, nawet tak dalece, że może on
znajdować się w położeniu niemal pionowym do krawędzi ławki. Przy
takim ułożeniu zeszytu dziecko kreśli litery w liniaturze w kierunku z
góry ku dołowi. Pozwala mu to w ciągły sposób śledzić zapis i nie
zamazywać tekstu.
ZASADA 6: Prawidłowy sposób trzymania pióra.
" Uchwyt ołówka czy pióra powinien być poprawny. Dziecko leworęczne
tak jak praworęczne powinno trzymać w trzech palcach: pomiędzy
kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym, opierając go na palcu
środkowym.
" Ręka trzymająca pióro powinna znajdować się w odległości około 2 cm
od powierzchni papieru.
8
" Zanim dziecko zacznie posługiwać się piórem najlepiej, jeśli naukę
pisania rozpocznie ołówkiem co ułatwi mu usprawnić mu organizację
ruchów podczas pisania od strony lewej ku prawej. Jeśli dziecko nie radzi
sobie z obsługą pióra, można mu zaproponować pisanie dobrym
długopisem.
ZASADA7: Prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia.
Dłoń wraz z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia; brzeg dłoni,
nadgarstka i ramie opierają się cały czas o stół i zeszyt, w którym dziecko pisze i
przesuwa się podczas pisania; koniec pióra skierowany powinien być ku lewemu
ramieniu lub zmierzać do punktu położonego w połowie odległości między
ramieniem a łokciem; podczas pisania przedramię prawej ręki powinno być
mniej więcej prostopadłe do liniatury zeszytu. Ta pozycja jest możliwa tylko
wówczas, gdy zeszyt ułożony jest po lewej stronie od osi ciała i nachylony w
prawo; dłoń i palce trzymające pióro powinny znajdować się poniżej liniatury
zeszytu, tak aby nie przesłaniały zapisywanego tekstu i pozwalały na stałe
kontrolowanie wzrokiem.
ZASADA 8: Właściwa organizacja ruchów podczas pisania.
" Dbanie o prawidłowe kreślenie liter poprzez ćwiczenie pisania liter
zgodnie z obowiązującym wzorcem. Wzorzec ten uwzględnia kolejność i
kierunek ruchów podczas kreślenia litery.
" Trening w zakresie progresji dużej  płynnego przesuwania ręki od lewej
do prawej krawędzi zeszytu. Pomocne może tu być ułożenie zeszytu na
lewo od dziecka, tak aby jego ręka zmierzała ku osi ciała.
" Wdrażanie dziecka do opanowania ruchów progresji małej, aby podczas
pisania liter i wyrazów dłoń i przedramię cały czas pozostawały w
kontakcie z zeszytem.
ZASADA 9: Kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego.
" Dziecko leworęczne powinno sobie uświadomić własne napięcie
mięśniowe.
9
" Powinno świadomie kontrolować i regulować to napięcie, aby okresowo
osiągało swój optymalny wymiar na przemian z okresami rozluz
nienia,
umożliwiający odpoczynek.
" Musi dbać o to, aby napięcie ograniczało się jedynie do aktywizacji
określonej grupy mięśni.
ZASADA 10: Koordynacja ruchów obu rąk.
Sprawne zapisywanie tekstu jest nie tylko efektem działania ręki wiodącej, lecz i
jej współdziałania z ręką nie piszącą. Wskazane jest również ćwiczenie precyzji
ruchów każdej z rąk oraz rozwijanie ich współdziałania ze sobą w trakcie
wykonywania czynności wymagających ich współpracy.
ZASADA 11: Współdziałanie oka i ręki.
Wskazane jest:
" usprawnianie współdziałania czynności ruchowych lewej ręki z
funkcjami wzrokowymi poprzez ćwiczenia rozwijające koordynację
wzrokowo  ruchową,
" rozwijanie współdziałania ręki i oka po tej samej stronie ciała, dlatego w
przypadkach oburęczności zaleca się usprawnianie ręki znajdującej się po
stronie oka dominującego,
" umożliwienie stałego śledzenia wzrokiem czynności pisania przez
dziecko leworęczne, co jest możliwe przy zachowaniu poprawnej pozycji
ręki piszącej, zeszytu, właściwego położenia palców, uchwytu pióra.
BIBLIOGRAFIA
1. H. Spionek, Zaburzenia rozwoju, w: M. Żebrowska (red.), Psychologia, s.800.
2. M. Sovak, Wychova levaku v rodinie, Praha 1973, SPN.
10