Oczekiwania
jako mechanizm działania placebo
M E C H A N I Z M Y D Z I A A
A N I A P L A C E B O
W Y K A
A D 9
Przekonania a zdrowie
Złudzenia, które sprzyjają zdrowiu (Taylor i Brown,
1988):
Nadmiernie pozytywna samoocena
Przecenianie wpływu na bieg zdarzeń i umiejętności
Nierealistyczny optymizm
Nierealistyczny optymizm
Optymizm zmniejsza prawdopodobieństwo choroby,
zwiększa skuteczność leczenia i szybkość powrotu do
zdrowia
Ale nadmierny optymizm stymuluje bierność, a to pogarsza
szanse wyzdrowienia
Wiara, która leczy
Potęga pozytywnego myślenia  nadzieja leczy
(Harrington, 2008)
Uzdrawianie wiarą (cuda w Lourdes)
Chrześcijańska Nauka (Kościół Chrystusa Naukowca) 
pozbycie się fałszywych przekonań leczy
pozbycie się fałszywych przekonań leczy
Nowa Myśl  ludzie mają wewnętrzną siłę zapewniającą
zdrowie i leczącą; siłę tę można wyzwolić przekonaniem o
dobrostanie i odrzucaniem negatywnych przekonań
Norman Vincent Pale  Moc pozytywnego myślenia
Geneza koncepcji oczekiwań
Pojęcie oczekiwań zastąpiło wcześniej używane w
kontekście działania placebo określenia  wiara i
 nadzieja
Wielu zwolenników (Bootzin 1985; Hahn 1985,
1997a, 1997b, 1999; Ross i Olson 1981)
1997a, 1997b, 1999; Ross i Olson 1981)
Najbardziej spójne i systematyczne ujęcie
problematyki oczekiwań  określanych mianem
oczekiwań reakcji  prezentuje Irving Kirsch (1985,
1990, 1997, 1999)
Działanie placebo
a oczekiwania reakcji
J A K W I A R A C Z Y N I C U D A ?
Oczekiwania reakcji - definicja
Oczekiwania wystąpienia reakcji niewolicjonalnych
Reakcje niewolicjonalne mają charakter
automatyczny, tzn. doświadczane są jako pojawiające
się bez zaangażowania woli, np.pobudzenie
seksualne, ból, nudności, reakcje emocjonalne itp.
seksualne, ból, nudności, reakcje emocjonalne itp.
Oczekiwania reakcji dotyczą przewidywań odnośnie
do własnych automatycznych  subiektywnych,
fizjologicznych i behawioralnych  reakcji na różne
sytuacje i zachowania
Oczekiwania intra- a interpersonalne
Koncepcja oczekiwań reakcji
Reakcje niewolicjonalne są wywoływane lub
zmieniane przez oczekiwania ich pojawienia się
Efekty oczekiwań reakcji mają charakter
automatyczny i często wywołują reakcje przeciwne
do woli podmiotu
do woli podmiotu
Prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji
niewolicjonalnej jest wprost proporcjonalne do siły
oczekiwań jej wystąpienia, a odwrotnie
proporcjonalne do siły lub stopnia trudności
oczekiwanej reakcji
Koncepcja oczekiwań reakcji
Skutki działania placebo zależą od oczekiwań
Jeśli oczekiwania są zgodne z działaniem aktywnej metody, to
placebo podane pod jej pozorem wywoła efekt do niej zbliżony
W przypadku gdy oczekiwania są z nią sprzeczne, placebo
przyniesie skutek zgodny z oczekiwaniami
przyniesie skutek zgodny z oczekiwaniami
Oczekiwania bodz
ców  oczekiwania wystąpienia
zewnętrznych zdarzeń w postaci konsekwencji, np.
pochwał, kar, ocen, pieniędzy, jedzenia
Oczekiwania reakcji a oczekiwania bodz
ców
Cechą odróżniającą oczekiwania reakcji jest ich
samopotwierdzanie się  reakcja wywołana przez
oczekiwania stanowi jednocześnie ich potwierdzenie;
nie jest zatem konieczne wzmacnianie oczekiwań
przez bodz
ce zewnętrzne (bezwarunkowe)
przez bodz
ce zewnętrzne (bezwarunkowe)
Koncentracja uwagi na reakcjach zgodnych z oczekiwaniami
Odwracanie uwagi od reakcji niezgodnych z oczekiwaniami
Samopotwierdzanie się oczekiwań reakcji może
wynikać z tego, że dotyczą one stanów
wewnętrznych, które są wieloznaczne
Wpływ oczekiwań reakcji
Oczekiwania reakcji wpływają na:
Subiektywne doświadczenia oraz na odpowiadające im:
Funkcje fizjologiczne
Jawne zachowania (wolicjonalne)
Subiektywne doświadczenie
Istnieje bezpośrednia relacja przyczynowo-
skutkowa pomiędzy oczekiwaniami reakcji i
póz
niejszym - odpowiadającym oczekiwaniom -
subiektywnym doświadczeniem
Brak mechanizmów pośredniczących
Brak mechanizmów pośredniczących
Mechanizm psychologiczny  wewnętrzne stany psychiczne są
bardzo wieloznaczne i ich percepcja jest szczególnie podatna
na wpływ oczekiwań reakcji
Subiektywne doświadczenie
Oczekiwania bodz
ców nie są w stanie wpłynąć na
zmianę bodz
ców, ale mają wpływ na ich percepcję,
zwłaszcza bodz
ców wieloznacznych
W przypadku subiektywnych stanów wewnętrznych
nie ma rozróżnienia na obiekt spostrzegany i
nie ma rozróżnienia na obiekt spostrzegany i
spostrzeżenie
Percepcja nie dotyczy doświadczenia - ona jest
doświadczeniem
Zmiana spostrzegania jakiegoś stanu subiektywnego stanowi
jednocześnie jego zmianę
Konsekwencją wpływu oczekiwań reakcji na percepcję jest
samopotwierdzający się efekt wpływu oczekiwań na
doświadczenie
Funkcje fizjologiczne
Zmianom psychologicznym towarzyszą przemiany na
poziomie fizjologicznym, gdyż każdemu
subiektywnemu doświadczeniu odpowiada
konkretny stan fizjologiczny
Każdy stan umysłu i odpowiadający mu stan ciała są
Każdy stan umysłu i odpowiadający mu stan ciała są
dopełniającymi się opisami jednego, leżącego u ich podłoża
zdarzenia
Między stanami psychicznymi i fizjologicznymi zachodzi
relacja tożsamości (Hyland 1985; Kirsch 1985; Kirsch i Hyland
1987)
Funkcje fizjologiczne
Relacje przyczynowe między zmiennymi
psychologicznymi implikują podobne związki
przyczynowe między odpowiadającymi im
zmiennymi fizjologicznymi
Jeśli jeden stan psychiczny wywołuje inny, to stan fizjologiczny
 odpowiadający pierwszemu stanowi psychicznemu 
 odpowiadający pierwszemu stanowi psychicznemu 
powoduje wystąpienie stanu fizjologicznego, odpowiadającego
drugiemu stanowi psychicznemu
Zmiana w percepcji jest także zmianą na poziomie
fizjologicznym
Zmiany fizjologiczne nie są wywoływane przez
oczekiwania ich wystąpienia, lecz przez oczekiwania
odpowiadających im doświadczeń subiektywnych
Funkcje fizjologiczne
Oczekiwania reakcji mogą mieć bezpośredni wpływ
na reakcje fizjologiczne, jeśli stanowią one część
fizjologicznego substratu subiektywnych
doświadczeń (np. wpływ placebo podawanego pod
pozorem środków uspokajających na tempo pracy
pozorem środków uspokajających na tempo pracy
serca i ciśnienie krwi)
Kiedy placebo wpływa na reakcje fizjologiczne, które
nie stanowią części fizjologicznego substratu
subiektywnego doświadczenia (np. choroby skóry) 
poszukiwanie mechanizmów pośredniczących
między oczekiwaniami a reakcjami fizjologicznymi
Zachowania wolicjonalne
Reakcje niewolicjonalne mają wartość
wzmacniającą w stosunku do zachowań
wolicjonalnych
Wzmocnienia pierwotne  niezależne od oczekiwań
póz
niejszych wzmocnień, np. ból, lęk, pobudzenie seksualne
póz
niejszych wzmocnień, np. ból, lęk, pobudzenie seksualne
Wzmocnienia wtórne  wynikające z oczekiwań
póz
niejszych wzmocnień
Wzmocnienia pierwotne mogą nabyć wtórnych wartości
wzmacniających, jeśli występują po nich wzmocnienia społeczne
Zachowania wolicjonalne
Oczekiwania reakcji niewolicjonalnych wpływają na
zachowania wolicjonalne, zmieniając
prawdopodobieństwo zaangażowania się danej osoby
w konkretne zachowania wolicjonalne
Oczekiwania reakcji niewolicjonalnych (np. oczekiwanie
Oczekiwania reakcji niewolicjonalnych (np. oczekiwanie
redukcji bólu) wpływają na decyzję o podjęciu określonego,
wolicjonalnego zachowania (np. przyjęcie analgetyku)
Prawdopodobieństwo wystąpienia danego zachowania
wolicjonalnego jest funkcją oczekiwanych bodz
ców i
reakcji niewolicjonalnych oraz pierwotnej wartości
wzmacniającej tych bodz
ców i reakcji
Nabywanie i zmiana oczekiwań
Perswazja słowna (informacje)
Procesy atrybucyjne
Modelowanie
Samoobserwacja
Samoobserwacja
Warunkowanie klasyczne
Oczekiwania a warunkowanie klasyczne
Warunkowanie klasyczne zachodzi za
pośrednictwem oczekiwań  jego efekty zależą od
informacji dostępnych badanemu
Oczekiwania wpływają na działanie aktywnych
metod (bodz
ców bezwarunkowych)
metod (bodz
ców bezwarunkowych)
Skutki bodz
ców bezwarunkowych i oczekiwań reakcji
sumują się
Jeśli oczekiwania są zgodne z działaniem aktywnej metody, to
będą potęgować jej efekt
Oczekiwania sprzeczne z działaniem aktywnej metody mogą
osłabić, znieść, a nawet odwrócić jej skutek
Oczekiwania a warunkowanie klasyczne
Reakcje niewolicjonalne mogą być wywoływane nie
tylko przez oczekiwania reakcji, ale i przez bodz
ce
bezwarunkowe (np. przyjęte substancje)
Oczekiwania jako mechanizm
działania placebo w świetle badań
C Z Y W I A R A N A P R A W D 
C Z Y N I C U D A ?
Więcej, coraz więcej
Ogromna liczba badań potwierdzających
koncepcję oczekiwań
Najlepiej zweryfikowany mechanizm działania
placebo
W większości badań oczekiwania są wzbudzane
werbalnie
Więcej, coraz więcej
Przeglądy:
Crow, R., Gage, H., Hampson, S., Hart, J., Kimber, A. i
Thomas, H. (1999). The role of expectancies in the placebo
effect and their use in the delivery of health care: A systematic
review. Health Technology Assessment, 3, 1-96.
Kirsch, I. (red.) (1999). How expectancies shape experience.
Kirsch, I. (red.) (1999). How expectancies shape experience.
Washington: American Psychological Association.
A także:
Benedetti, F. (2008). Mechanisms of placebo and placebo-related
effects across diseases and treatments. Annual Review of
Pharmacology and Toxicology, 48, 33-60.
Benedetti, F. (2009). Placebo Effects: Understanding the
Mechanisms in Health and Disease. New York: Oxford University
Press.
Balanced-placebo design
(Ross, Krugman, Lyerly i Clyde, 1962)
Substancja otrzymana
Placebo Aktywna
Poziom
Poziom
Efekt leczenia
Efekt leczenia
wyjściowy
Efekt leczenia +
Efekt placebo
efekt placebo
Placebo
Informacja
Aktywna
Placebo
Double-blind vs deceptive administration
Informowanie badanych, że otrzymają aktywny
środek vs aktywny środek lub placebo (Kirsch i
Rosadino, 1993; Kirsch i Weixel, 1988; Pollo i in.,
2001)
Open-hidden paradigm
(Amanzio, Pollo, Maggi i Benedetti, 2001)
Podawanie aktywnych leków w sposób jawny vs
podawanie leku przez urządzenie, bez świadomości
pacjenta, że otrzymuje jakikolwiek środek (Amanzio,
Pollo, Maggi i Benedetti, 2001)
Podawanie aktywnego i nieaktywnego leku przez
Podawanie aktywnego i nieaktywnego leku przez
urządzenie, przy czym pacjenci wiedzą, że otrzymają
lek, ale nie wiedzą, kiedy (Colloca i Benedetti, 2005)
Podsumowanie
W N I O S K I I I M P L I K A C J E P R A K T Y C Z N E
Wnioski
Reakcje niewolicjonalne są wywoływane lub
zmieniane przez oczekiwania ich pojawienia się
Efekty oczekiwań reakcji są automatyczne
Oczekiwania reakcji niewolicjonalnych mają
charakter samopotwierdzający się
charakter samopotwierdzający się
Ich wpływ nie ogranicza się jedynie do
subiektywnych doświadczeń, ale obejmuje także
odpowiadające im funkcje fizjologiczne oraz
zachowania wolicjonalne
Implikacje praktyczne
Skutek zastosowania jakiejkolwiek metody (zarówno
aktywnej, jak i nieaktywnej) zależy w dużej mierze od
oczekiwań osoby poddawanej terapii
Istotne jest poznanie oczekiwań pacjenta odnośnie do
zastosowanych oddziaływań i ewentualne ich
zastosowanych oddziaływań i ewentualne ich
skorygowanie poprzez wskazanie skutków, jakich
pacjent może się spodziewać
Zmiana oczekiwań jest szczególnie istotna, gdy są one
negatywne
Samopotwierdzający się charakter oczekiwań sprawia, iż skutki
oczekiwań stanowią jednocześnie ich wzmocnienie
Niewłaściwe oczekiwania mogą osłabić efekty metod aktywnych,
a skutki aktywnych metod mogą wpłynąć na zmianę oczekiwań
Implikacje praktyczne
Jeśli oczekiwania pacjenta są pozytywne, to warto je
wzmacniać, wskazując np. na potencjalne efekty
zastosowanego leczenia
Wzmacnianie oczekiwań pozwala zwiększać efektywność nawet
aktywnych metod
aktywnych metod
Dostrzeżenie efektów działania zastosowanej metody
wzmacnia oczekiwania odnośnie do jej skuteczności
Aktywne placebo jest zwykle skuteczniejsze, gdyż skutki
uboczne, które wywołuje, potwierdzają efektywność
zastosowanej metody