Warunkowanie klasyczne
a oczekiwania
M E C H A N I Z M Y D Z I A A
A N I A P L A C E B O
W Y K A
A D 1 0
Teza
Teoria warunkowania klasycznego i teoria oczekiwań
reakcji nie wykluczają się wzajemnie, a wręcz nie
powinno się traktować ich jako konkurencyjnych
koncepcji (Brody i Brody, 2000; Kirsch, 2004; Peck i
Coleman, 1991; Stewart-Williams, 2004; Stewart-
Coleman, 1991; Stewart-Williams, 2004; Stewart-
Williams i Podd 2004; Wall, 1992)
Wiele wyników badań nad placebo można równie
dobrze wyjaśnić, odwołując się zarówno do jednej,
jak i do drugiej koncepcji
Współczesne rozumienie
warunkowania klasycznego
C Z Y P A W A
O W M I A A
R A C J 
?
Pavlovian conditioning: It s not what you think it is
II poł. lat 60-tych XX w.  rewolucja w rozumieniu
warunkowania klasycznego
Dane eksperymentalne przeczące asocjacjonistycznemu
ujmowaniu procesu warunkowania
Początki zmian widoczne już u Tolmana (1932/1995)
Początki zmian widoczne już u Tolmana (1932/1995)
Liczne publikacje podsumowujące stan współczesnej
wiedzy na temat warunkowania klasycznego (Boakes,
1989; Bolles, 1972; Brewer, 1974; Davey, 1987;
Dawson i Schell, 1985; Kirsch, Lynn, Vigorito i
Miller, 2004; Lovibond i Shanks, 2002; Reiss, 1980;
Rescorla, 1988)
Dane eksperymentalne
Blokowanie  osłabienie lub całkowite
uniemożliwienie zajścia procesu warunkowania
klasycznego w przypadku, gdy bodziec obojętny jest
prezentowany jednocześnie z uprzednio
ustanowionym bodz
cem warunkowym
ustanowionym bodz
cem warunkowym
Zacienianie  jednoczesna prezentacja dwóch lub
więcej bodz
ców obojętnych, poprzedzających bodziec
bezwarunkowy, prowadzi do ustanowienia odruchu
warunkowego tylko dla jednego z nich  tego, który
charakteryzuje się większą wyrazistością
Dane eksperymentalne
Odchylenie asocjacyjne  predyspozycja do
kojarzenia pewnych bodz
ców z określonymi
bodz
cami lub reakcjami, ze względu na historię
ewolucyjną danego gatunku i częstsze
współwystępowanie ich w środowisku (np. awersja
współwystępowanie ich w środowisku (np. awersja
do smaku, fobie)
Po Pawłowie
Warunkowanie klasyczne nie zachodzi dzięki styczności
w czasie bodz
ca obojętnego i bezwarunkowego
Do warunkowania może dojść nawet wtedy, gdy między
pojawieniem się bodz
ców obojętnego i bezwarunkowego upłynęło
wiele godzin
Siła reakcji warunkowej nie zależy od liczby wspólnych
Siła reakcji warunkowej nie zależy od liczby wspólnych
ekspozycji bodz
ca obojętnego i bezwarunkowego
Warunkowanie może zajść nawet w jednej próbie
Warunkowanie klasyczne nie jest zastępowaniem
bodz
ca bezwarunkowego przez obojętny i
wywoływaniem przez bodziec warunkowy reakcji, którą
wcześniej powodował bodziec bezwarunkowy
Po Pawłowie
Warunkowanie klasyczne zachodzi w wyniku
ustalenia się zależności między bodz
cem obojętnym a
bezwarunkowym
Pojawienie się bodz
ca warunkowego pozwala
przewidzieć wystąpienie bodz
ca bezwarunkowego
przewidzieć wystąpienie bodz
ca bezwarunkowego
Dzięki bodz
cowi warunkowemu organizm może przewidzieć
wystąpienie bodz
ca bezwarunkowego i się na nie przygotować
Bodziec warunkowy musi mieć wartość informacyjną w
stosunku do bodz
ca bezwarunkowego, tzn.
prawdopodobieństwo pojawienia się bodz
ca bezwarunkowego
musi być większe po wystąpieniu bodz
ca warunkowego niż
podczas jego nieobecności
Po Pawłowie
Organizm uczy się, że pewne bodz
ce (warunkowe) zapowiadają
pojawienie się, niepojawienie się lub zmianę siły albo czasu
trwania innych bodz
ców (bezwarunkowych)
Informacja dostarczana przez bodziec warunkowy musi wnosić
coś nowego, o czym nie informują inne bodz
ce
Warunkowanie to nabywanie informacji o relacjach
między zdarzeniami, czyli tworzenie reprezentacji
między zdarzeniami, czyli tworzenie reprezentacji
środowiska
W warunkowanie zaangażowane są procesy poznawcze, m.in.
świadomość zależności między bodz
cem warunkowym a
bezwarunkowym
Warunkowanie to nie tyle tworzenie się zależności między
bodz
cami i reakcjami, co nabywanie przez bodziec obojętny
(warunkowy) zdolności do wywoływania reprezentacji
poznawczej bodz
ca bezwarunkowego
Warunkowanie klasyczne
a oczekiwania
C Z Y W A R U N K O W A N I E T O J E D Y N I E M E T O D A
N A B Y W A N I A I Z M I A N Y O C Z E K I W A C
?
Warunkowanie poprzez oczekiwania
Warunkowanie pozostaje w zgodzie z koncepcją
oczekiwań
W wyniku warunkowania nie tworzy się automatycznie
asocjacja między bodz
cem obojętnym i bezwarunkowym, lecz
oczekiwanie, że po bodz
cu warunkowym nastąpi bezwarunkowy
oczekiwanie, że po bodz
cu warunkowym nastąpi bezwarunkowy
Warunkowanie to nabywanie oczekiwań  określony sygnał
wzbudza oczekiwanie pojawienia się konkretnego zdarzenia i
oczekiwanie to wywołuje reakcję
U niektórych gatunków zwierząt mogą występować pewne
formy oczekiwań, więc nawet działania placebo u zwierząt nie
można uznać wyłącznie za efekt warunkowania
Warunkowanie poprzez oczekiwania
Brak sprzeczności między warunkowaniem i
oczekiwaniami nie oznacza, że jest to ten sam proces
Oczekiwania charakteryzuje fakt, że są one potencjalnie
dostępne świadomości (Kirsch, 2004; Kirsch, Lynn, Vigorito i
Miller, 2004; Stewart-Williams i Podd, 2004)
Warunkowanie może prowadzić do nabycia świadomych
Warunkowanie może prowadzić do nabycia świadomych
(jawnych) oczekiwań, że jeden bodziec zapowiada pojawienie się
innego (por. II układ sygnałów)
Warunkowanie znaczenia słów (Hekmat i Vanian, 1971; Staats i
Staats, 1958; Staats, Staats i Crawford ,1962)
Efekty identyczne do skutków warunkowania mogą być wywołane
przez poinformowanie badanych o istnieniu zależności między
bodz
cami (Brewer, 1974)
Informacja werbalna może znieść lub odwrócić skutki
warunkowania (Brewer, 1974)
Warunkowanie bez oczekiwań
Brak sprzeczności między warunkowaniem i
oczekiwaniami nie oznacza, że jest to ten sam proces
Warunkowanie nie zawsze odbywa się przy świadomości
zależności między bodz
cami  w takich przypadkach nie można
powiedzieć, że warunkowanie zachodzi za pośrednictwem
powiedzieć, że warunkowanie zachodzi za pośrednictwem
oczekiwań
Istnieją przypadki, w których warunkowanie zachodzi bez
pośrednictwa procesów poznawczych (Kirsch, Lynn, Vigorito i
Miller, 2004; Stewart-Williams, 2004; Stewart-Williams i Podd,
2004)
Oczekiwania mogą być nabywane także innymi drogami, a nie
tylko poprzez warunkowanie
Podsumowanie
W A R U N K O W A N I E K L A S Y C Z N E
C Z Y O C Z E K I W A N I A ?
Jak działa placebo?
Mechanizmy działania placebo
Uczenie się bez udziału świadomości (warunkowanie)
Uczenie się oczekiwań z udziałem świadomości (warunkowanie
oraz nabywanie i zmienianie oczekiwań innymi metodami)
W sytuacji braku bodz
ca bezwarunkowego (aktywnej
W sytuacji braku bodz
ca bezwarunkowego (aktywnej
metody) lub wcześniejszych z nim doświadczeń
metody) lub wcześniejszych z nim doświadczeń
placebo działa dzięki uczeniu się oczekiwań
Działanie placebo stosowanego pod pozorem aktywnej
metody, z którą pacjent miał wcześniejsze kontakty,
opierać się może zarówno na uczeniu się bez udziału
świadomości, jak i uczeniu oczekiwań (Stewart-
Williams 2004; Stewart-Williams i Podd 2004)
Jak działa placebo?
Teorie warunkowania i oczekiwań nie są sprzeczne,
to zakres zjawisk, które wyjaśniają nie pokrywa się
całkowicie
Istnieją takie przypadki działania placebo, których
mechanizmem jest:
mechanizmem jest:
Warunkowanie bez pośrednictwa oczekiwań
Oczekiwania nabywane lub zmieniane przez inne niż
warunkowanie procedury
Warunkowanie zachodzące za pośrednictwem oczekiwań
Warunkowanie klasyczne
a oczekiwania w świetle badań
C O M Ó W I 
F A K T Y ?
V O U D O U R I S , P E C K I C O L E M A N
V E R S U S
V E R S U S
M O N T G O M E R Y I K I R S C H
Voudouris, Peck i Coleman (1985)
Grupa
Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Grupa 4
(warunkowanie placebo) (warunkowanie placebo) (warunkowanie nocebo) (warunkowanie nocebo)
Sesje
Informacja słowna Placebo zmniejsza ból Placebo zmniejsza ból Placebo zmniejsza ból Placebo zmniejsza ból
10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 8 subiektywnej sile 2 subiektywnej sile 5
10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o
10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 8 subiektywnej sile 2 subiektywnej sile 5
35 bodz
ców bólowych o 35 bodz
ców bólowych o 35 bodz
ców bólowych o 35 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 2 subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 8
35 bodz
ców bólowych o 35 bodz
ców bólowych o 35 bodz
ców bólowych o 35 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 8 subiektywnej sile 2 subiektywnej sile 5
10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 8 subiektywnej sile 2 subiektywnej sile 5
10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 8 subiektywnej sile 2 subiektywnej sile 5
Sesja 1. Pretest
placebo
Próby bez
Sesja 3. Posttest
Sesja 2. Warunkowanie
Sesja 1. Pretest
placebo
placebo
placebo
placebo
placebo
placebo
Próby bez
Próby z
Próby bez
Próby z
Próby bez
Próby z
Voudouris, Peck i Coleman (1989)
Grupa
Grupa 1 Grupa 2
Sesje (warunkowanie placebo) (warunkowanie nocebo)
Informacja słowna Placebo zmniejsza ból Placebo zmniejsza ból
Próby z placebo 1x 0,5 mA/s 1x 0,5 mA/s
Próby bez placebo 1x 0,5 mA/s 1x 0,5 mA/s
Próby bez placebo 1x 0,5 mA/s 1x 0,5 mA/s
Próby z placebo 3x 0,1 mA/s 3x 2,0 mA/s
Próby bez placebo 3 x 0,5 mA/s 3 x 0,5 mA/s
Próby z placebo 1 x 0,5 mA/s 1x 0,5 mA/s
Próby bez placebo 1 x 0,5 mA/s 1x 0,5 mA/s
Pretest
Sesja 1.
Sesja 1.
Sesja 2.
Sesja 3.
Posttest
Warunkowanie
Pretest
Voudouris, Peck i Coleman (1985, 1989)
Wyniki
W pierwszej sesji badani odczuwali słabszy ból/większą
tolerancję bólu w próbach z placebo niż bez placebo
Osoby, którym uprzednio zmniejszano wielkość stymulacji
bólowej, odczuwały większą redukcję/mniejszą tolerancję bólu
bólowej, odczuwały większą redukcję/mniejszą tolerancję bólu
w trakcie prób z maścią w porównaniu do sesji pierwszej
Badani, którzy wcześniej doświadczali zwiększenia siły
stymulacji bólowej, odczuwali silniejszy ból podczas prób z
maścią niż w czasie sesji pierwszej
Voudouris, Peck i Coleman (1985, 1989)
Zdaniem Voudourisa i in. (1989) ich wyniki wskazują,
że warunkowanie jest ważniejsze od oczekiwań
Brak pomiaru oczekiwań
Warunkowanie mogło wpłynąć na oczekiwania, a za ich
pośrednictwem na efekt placebo/nocebo
pośrednictwem na efekt placebo/nocebo
Wnioski
Warunkowanie wpływa na siłę efektu placebo wywołanego
informacją słowną o analgetycznym działaniu placebo
Warunkowanie jest w stanie wywołać efekt nocebo, sprzeczny z
treścią informacji słownej o analgetycznym działaniu placebo
Wpływ warunkowania jest silniejszy niż efekt informacji
werbalnych
Voudouris, Peck i Coleman (1990)
Grupa
Grupa 1
Grupa 2 Grupa 3 Grupa 4
(oczekiwania
(oczekiwania) (warunkowanie) (kontrolna)
Sesje
i warunkowanie)
Informacja słowna Placebo zmniejsza ból Placebo zmniejsza ból Placebo jest obojętne Placebo jest obojętne
5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS
5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o
5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS
10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 25 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 25 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS
10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o 10 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS
5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS
5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o 5 bodz
ców bólowych o
subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS subiektywnej sile 50 mm VAS
Sesja 1. Pretest
placebo
Próby bez
Sesja 3. Posttest
Sesja 2. Warunkowanie
Sesja 1. Pretest
placebo
placebo
placebo
placebo
placebo
placebo
Próby bez
Próby z
Próby bez
Próby z
Próby bez
Próby z
Voudouris, Peck i Coleman (1990)
Wyniki
Badani z grup 1 i 2 oczekiwali, że placebo będzie skuteczne
Brak różnic w tolerancji bólu w preteście
Większa tolerancja bólu w postteście w grupie 1 i 3
Brak różnic w wielkości tolerancji bólu między grupami 1 i 3
Brak różnic w wielkości tolerancji bólu między grupami 1 i 3
Zdaniem Voudourisa i in. (1990) ich wyniki wskazują,
że warunkowanie jest ważniejsze od oczekiwań
Pomiar oczekiwań wyłącznie przed pretestem
Brak pomiaru siły oczekiwań
Warunkowanie mogło wpłynąć na oczekiwania, a za ich
pośrednictwem na efekt placebo
Voudouris, Peck i Coleman (1990)
Wnioski
Zarówno samo warunkowanie, jak i warunkowanie wraz z
oczekiwaniami są w stanie wywołać efekt placebo (w dodatku o
tej samej sile)
Same oczekiwania są niewystarczające do wzbudzenia efektu
Same oczekiwania są niewystarczające do wzbudzenia efektu
placebo
Montgomery i Kirsch (1997)
Grupa
Grupa 3 Grupa 4
Grupa 1 Grupa 2
(oczekiwania i warunkowanie (oczekiwania i warunkowanie
(oczekiwania) (oczekiwania  wygaszanie?)
Sesje
jawne) ukryte)
Placebo zmniejsza ból, a siła
Informacja słowna Placebo zmniejsza ból Placebo zmniejsza ból bodz
ców bólowych będzie Placebo zmniejsza ból
mniejsza w sesji 2
Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej
sile 6 sile 6 sile 6 sile 6
Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej
Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej
sile 6 sile 6 sile 6 sile 6
Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej
Przerwa
sile 6 sile 3 sile 3
Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej
Przerwa
sile 6 sile 6 sile 6
Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej
sile 6 sile 6 sile 6 sile 6
Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej Bodz
ce bólowe o subiektywnej
sile 6 sile 6 sile 6 sile 6
Sesja 1. Pretest
placebo
Próby bez
Sesja 3. Posttest
Sesja 2. Warunkowanie
Sesja 1. Pretest
placebo
placebo
placebo
placebo
placebo
placebo
Próby bez
Próby z
Próby bez
Próby z
Próby bez
Próby z
Montgomery i Kirsch (1997)
Wyniki
W pierwszej sesji badani odczuwali słabszy ból w próbach z
maścią niż bez maści
W postteście różnica między oczekiwaniami w próbach z
maścią i bez maści oraz różnica między siłą odczuwanego bólu
maścią i bez maści oraz różnica między siłą odczuwanego bólu
w próbach z maścią i bez maści (efekt placebo) były istotnie
większe w grupie 4 niż w którejkolwiek z pozostałych grup
Tylko w grupie 4 efekt placebo (różnica między siłą
odczuwanego bólu w próbach z maścią i bez maści) był większy
podczas posttestu niż pretestu
Montgomery i Kirsch (1997)
Wyniki
Oczekiwania były bardzo dobrym predyktorem zmian w sile
efektu placebo
Kontrolując oczekiwania, różnice międzygrupowe w sile efektu
placebo stwierdzone podczas posttestu nie były istotne
placebo stwierdzone podczas posttestu nie były istotne
statystycznie  warunkowanie nie wpływało na siłę efektu
placebo
W czasie posttestu stwierdzono istnienie wysokiej korelacji
między siłą efektu placebo i oczekiwaniami
Montgomery i Kirsch (1997)
Zdaniem Montgomery ego i Kirscha (1997) wyniki ich
badania wskazują, że w powstaniu efektów
warunkowania w eksperymentach Voudourisa i in.
(1985, 1989, 1990) pośredniczyły oczekiwania
Tylko ukryte warunkowanie spowodowało zwiększenie siły
Tylko ukryte warunkowanie spowodowało zwiększenie siły
efektu placebo oraz zmianę oczekiwań
Samo (jawne) warunkowanie nie wystarczyło do zwiększenia
siły efektu placebo  informacja słowna była w stanie
zniwelować efekt warunkowania zarówno w zakresie
oczekiwań, jak i siły odczuwanego bólu
Warunkowanie zwiększa siłę efektu placebo, ale dzięki
wpływowi na zmianę oczekiwań
Montgomery i Kirsch (1997)
Wątpliwości metodologiczne
Dwukrotny pomiar oczekiwań (przed pretestem i posttestem)
Zmienna sugerująca hipotezę badawczą (Orne, 1991)
Nieokreślony moment zmiany oczekiwań
Oczekiwania w grupie jawnego warunkowania (informacja, że
Oczekiwania w grupie jawnego warunkowania (informacja, że
placebo obniża ból)
Wnioski
Same oczekiwania są wystarczające do wzbudzenia efektu
placebo
Warunkowanie zachodzi za pośrednictwem oczekiwań, jeśli
towarzyszy mu wzbudzanie oczekiwań