Zaburzenia i zakłócenia
rozwoju mowy
Wprowadzenie do zaburzeń (5)
ICD-10
" 1. normalne odmiany rozwoju:
" 2. opóz
nienia o podłożu patologicznym
(zaburzenia rozwoju)
1. normalne odmiany rozwoju:
a) zakłócenia skutkujące krańcowymi
wariantami prawidłowego rozwoju,
b) przejściowy charakter odchyleń 
samoistnie wyrównują się do 4-5 roku
życia,
c) wynikają np. z niedojrzałości aparatu
artykulacyjnego, z różnic indywidualnych
Nie jest to kategoria diagnostyczna!
2. Zaburzenia rozwoju
Uwaga: chodzi wyłączenie o opóz
nienia rozwojowe, a
nie nabyte np. w wyniku infekcji, urazu
mechanicznego czy psychicznego, zatrucia itp.
a) Opóz
nienie może być: jedynym objawem (F.80
specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka):
i. zaburzenia ekspresji mowy (F80.1)  rozumienie zwykle
w normie
ii. zaburzenia rozumienia mowy (F80.2)  zwykle
towarzyszą też zaburzenia ekspresji mowy
b) Opóz
nienie jest jednym z objawów zaburzeń
rozwojowych (także rozległych), np. głuchoty,
upośledzenia umysłowego
TERMINOLOGIA STOSOWANA
W POLSKIEJ LITERATURZE
" Niemota, alalia prolongata, opóz
nione opanowanie
języka, opóz
nienie rozwoju języka, opóz
niony rozwój
mowy
"  Znacząco niższy od przeciętnego rozwoju językowy w
pierwszych sześciu latach życia (Tarkowski).
" Co to znaczy, że rozwój mowy jest opóz
niony?
" Czy jest to odrębna kategoria diagnostyczna? Zespół
objawów?
" Czy można stosować ten termin również do normalnych
odmian rozwoju?
" Czy nazwy należy różnicować ze względu na przyczyny?
Por. klasyfikacja H. Mierzejewskiej i D. Emiluty-Rozji.
" Alalia (złożona)  zaburzenia mowy spowodowane
organicznymi uszkodzenia struktur w korze mózgu;
uszkodzenie w okresie pre-, peri- lub postnatalnym
do końca 1. roku życia
" Niedokształcenie mowy o typie afazji 
zaburzenie mowy w wyniku organicznego
uszkodzenia struktur w korze mózgu; uszkodzenie w
okresie rozwoju mowy
" Afazja dziecięca - zaburzenie mowy w wyniku
organicznego uszkodzenia struktur w korze mózgu;
uszkodzenie w okresie po zakończeniu procesu
rozwoju mowy czyli po 7 roku życia
A.Herzyk
" Afazja, dysfazja rozwojowa: specyficzne
zaburzenia rozwoju mowy w wyniku wrodzonej,
okołoporodowej lub występującej w pierwszych
miesiącach życia patologii mózgowej; mowa dziecka
nigdy nie rozwija się normalnie
" (dziecięca) afazja, dysfazja nabyta  zaburzenia
rozwoju językowego w wyniku dysfunkcji mózgu
występującej najwcześniej w 2 r.ż. i póz
niej,
zahamowanie i opóz
nienie rozwoju oraz utrata
uprzednio nabytych umiejętności
Jastrzębowska
zakłócenie procesu zaburzenie  upośledzenie
kształtowania i lub rozwoju procesu kształtowania i/lub
mowy rozwoju mowy
proste opóz
nienie rozwoju opóz
nienie rozwoju mowy 
mowy, zjawiska z pogranicza opóz
nienia w wyniku schorzeń i
normy, wolniejsze dojrzewanie patologii rozwojowych.
OUN (in. także alalia
prolongata)
samoistne opóz
nienie niesamoistne opóz
nienie
rozwoju mowy (SORM) rozwoju mowy (NORM)
opóz
nienie ustępuje samoistnie
bez konieczności terapii!
[H. Mierzejewska], D. Emiluta-Rozya
Opóz
niony rozwój mowy Zaburzony rozwój mowy
(brak w klasyfikacji z 2008)
Proste Opóz
nienie Niedokształce- Niedokształce-
opóz
nienie rozwoju mowy: nie mowy nie mowy w
rozwoju mowy zmienność pochodzenia autyzmie
(z póz
niejszej objawów, korowego Niedokształce-
klasyfikacji: wyrównanie do nie mowy z
środowiskowe normy ok. 5-6 powodu
ograniczenie r.ż. niedosłuchu
mowy) Niedokształce-
nie mowy
towarzyszące
niepełnospraw-
ności
intelektualnej
OPÓy
NIENIE ROZWOJU MOWY W
LITERATURZE ANGLOJ
ZYCZNEJ
DLD
Czy upośledzenie rozwoju języka jest izolowanym
zaburzeniem?
" Tak Ł� czysta postać DLD (developmental
language disorder - pierwotne zaburzenia
językowe) in. SLI  specific language
impairment  specyficzne upośledzenie rozwoju
języka
Czy towarzyszy innym zaburzeniom rozwojowym?
" Tak Ł� DLD (developmental language dis order)
czysta postać DLD (in. SLI)
" używane w odniesieniu do dzieci z afazją
rozwojową (polski termin) lub wyłącznie z
zaburzeniami artykulacji
" niewłaściwe przyswajanie mowy przez dzieci, u
których nie rozpoznano uszkodzeń w budowie
mózgu, utraty słuchu, znacznego upośledzenia
zdolności uczenia się, niepozbawionych
kontaktu z otoczeniem
" jest to nazwa rozpoznania
" na Zachodzie używane zamiast pojęć afazja
rozwojowa, dysfazja rozwojowa
DLD
" zaburzenia mowy, towarzyszące innym
zaburzeniom rozwojowym lub ogólnemu
upośledzeniu zdolności uczenia się
" jest to nazwa objawu, zaburzenia
wtórnego
" ustalenie, co utrudnia czy uniemożliwia
normalne przyswajanie mowy (np.
upośledzenie, głuchota, autyzm,
rozszczep)
Cechy charakterystyczne DLD oraz
czystego DLD (SLI):
" opóz
nieniem funkcji ściśle związanych z
dojrzewaniem OUN,
" brak poprzedzającego okresu rozwoju
prawidłowej mowy
PRZYCZYNY
Rapin: genetyka+środowisko
" należy odejść od koncepcji minimalnego
uszkodzenia mózgu w okresie
okołoporodowym,
" rozwój zaburzenia uzależniony od
czynników genetycznych i
środowiskowych
Rapin I., 1996, Developmental language disorders: a clinical update,  Journal
of Child Psychology and Psychiatry 37, 6, 643-655.
E. Krajna
" teoria mikrouszkodzeń wciąż popularna,
zwłaszcza wśród lekarzy
" inna możliwość: dysfunkcje OUN, w tym
niedostateczny rozwój i opóz
nienie
procesu dojrzewania (przede wszystkim
procesu mielinizacji); mielinizacja jest
uwarunkowana genetycznie
Krajna E., 2009, Niejednoznaczność klasyfikacji zaburzeń rozwoju mowy i
języka (J. Gruba (red.), 2009, Logopeda. Wybór tekstów 2005-2008,
Warszawa).
Mielinizacja:
" pierwsze osłony  nerwy ruchowe, ok. 20 tyg. życia
płodowego (5-6 miesiąc), następnie nerwy czuciowe
" pień mózgu  mielinizacja w okresie okołoporodowym
" w półkulach mózgowych  po urodzeniu, najpierw części
centralne
" liczne struktury OUN  1 r.ż. (intensywny rozwój
motoryczny i poznawczy)
" drogi piramidowe  12-16 m.ż (dziecko zaczyna chodzić)
" włókna spoidłowe odpowiadające za integrację półkul - 2-
7 r.ż.:
" mielinizacja śródkorowych dróg asocjacyjnych- nawet do
30 r.ż.
" Używanie szlaku nerwowego przyspiesza tworzenie
się otoczki mielinowej i wzmacnia połączenia
synaptyczne.
" W ciągu pierwszych 4 lat życia intensywny wzrost
liczby i wielkości dendrytów (b. podatnych na
stymulację środowiskową).
" Deficyt połączeń można wyrównać do 4 roku życia.
" Zakres i czas trwania stymulacji przekłada się na
liczbę rozgałęzień dendrytowych.
" J. Cieszyńska: 70-75 proc. synaps zaprogramowana
genetycznie; ok. 25 proc. synaps warunkujących
najwyższe osiągnięcia tylko pod wpływem bodz
ców.
KIEDY ROZWÓJ MOWY JEST
OPÓy
NIONY?
Norma  poziom rozwoju języka taki jak
poziom większości dzieci w tym wieku
Opóz
niony rozwój  ilościowe i jakościowe
odstępstwa, których nie można
zakwalifikować jako zjawiska rozwojowe.
Opóz
nienie
" Dilling-Ostrowska: gdy pierwsze słowa
wypowiadane są miedzy 18 a 24
miesiącem życia
" Zaleski: gdy trzylatek wymawia zaledwie
kilka słów
Dopuszczalne odchylenia od normy
" Zaleski  do ok. pół roku.
" Demelowa, Pruszewicz  problem dopiero
wtedy, gdy trzylatek używa zaledwie kilku
pojedynczych słów
" Por. Spionek (1982): trzylatek powinien
używać klikuset do tysiąca słów, jeżeli
używa klikudziesięciu  mowa poważnie
opóz
niona
" Problem dzieci dwujęzycznych
Możliwe scenariusze
" Brak rozwoju mowy
" Opóz
nienie rozwoju mowy o zmiennych
lub stałych objawach
" Zahamowanie rozwoju mowy
" Regres: utrata wcześniej nabytych
sprawności lub obniżanie się ich poziomu
Rozwój mowy oceniamy na tle ogólnego
rozwoju psychomotorycznego
Kiedy rozpocząć terapię?
Dziecko d" 3 r.ż.
Opóz
niony rozwoju mowy.
Trudność z ustaleniem przyczyn opóz
nienia.
Cel: stymulacja rozwoju mowy,
usprawnianie funkcji mowy.
Konsekwencje
M. Smoczyńska:
 Przed rozpoczęciem nauki szkolnej tylko
15-25 proc. dzieci z SLI wydaje się
całkowicie wyzwolona z pierwotnych
ograniczeń rozwojowych.
Znaczna grupa 30-50 proc. nadal ma
problemy z funkcjonowaniem językowym i
wszystko wskazuje na to, że będzie je
miała w dalszym ciągu .
ELEMENTY
DIAGNOZY I TERAPII
Struktura badania
I. Badania wstępne
1. Wywiad
2. Wstępna ocena stanu dziecka i jego
komunikacji przedjęzykowej i językowej
3. Badania specjalistyczne
Wstępna diagnoza logopedyczna
II. Badania szczegółowe
1. Postępowanie zależne od wyniku badań wstępnych
2. Zaczynamy od wypowiadania (mowa czynna), dopiero
potem rozumienie
Badania wstępne
1. Wywiad
a) przebieg ciąży, porodu, przebyte infekcje i urazy, ewentualne
obciążenie genetyczne,
2. Wstępna ocena  pierwszy kontakt z dzieckiem w
czasie zabawy, obserwacja, jak zachowuje się wobec
opiekunów / rodzeńśtwa
a) gotowość do komunikacji  skupianie się na mowie
b) wypowiedzi słowne, gesty w funkcji komunikatów
c) wokalizacje  znaki czy symptomy (intencja)
d) zasób słów, poprawności form gramat. oraz artykulacji, prozodia
e) fonacja i oddychanie (ustami? Przez nos?)
f) odgryzanie, żucie i połykanie
3. Ewentualne sugestie co do badań specjalistycznych
Badania szczegółowe
1. Ocena stanu przyswojenia systemu językowego
1. Ocena dłuższych wypowiedzi (historyjka obrazkowa)  brak
wypowiedzi: badamy rozumienie
2. Ocena dialogu  rozmowa o historyjce z matką i dzieckiem (pytania)
3. Ocena form morfologicznych
1. Fleksja: czynna znajomość: rzeczowniki i przymiotniki
(PRL), czasowniki (liczba, czas), bierna znajomość
2. Słowotwórstwo  nazwy wykonawców czynności od
czasowników i rzeczowników, zdrobnienia, bez
pomocy obrazkowych
4. Ocena jednostek znaczących  klasy części mowy  zadawanie
pytań do obrazków (np. co to jest?)
5. Ocena dz
więków mowy - na podstawie obserwacji, brak
specjalnego badania
Badania szczegółowe (2)
1. Badanie pod kątem różnych patomechanizmów
zaburzeń mowy
1. Ocena budowy aparatu artykulacyjnego
2. Ocena sprawności aparatu artykulacyjnego (wargi, język,
żuchwa, podniebienie miękkie)
3. Ocena czynności fizjologicznych w obrębie narządu mowy:
oddychanie, odgryzanie, gryzienie, żucie, połykanie (pow. 3r.ż.)
4. Ocena głównego kanału odbioru wypowiedzi słownych dzieci z
uszkodzonym słuchem (powtarzanie, gdy dziecko nie widzi ust
mówiącego, gdy je widzi, czytanie)
5. Badanie słuchu fonematycznego
6. Badanie kinestezji artykulacyjnej
7. Badanie pamięciowych mechanizmów mowy (obrazki i słowa 
odtwarzanie układu+liczba elementów)
Na co jeszcze należy zwrócić uwagę?
a) nieprawidłowe formy gramatyczne,
b) ubogie słownictwo, używanie tego samego
ogólnego określenia w stosunku do różnych
rzeczy, które mają swoje bardziej adekwatne
nazwy
c) koordynacja ruchowa i lateralizacja,
d) zaburzenia zachowania i zaburzenia emocjonalne
e) zbyt silnie lub nieadekwatne reakcje na bodz
ce
zmysłowe
Zasady stymulowania rozwoju mowy
1. zaczynamy od tego, co dla dziecka najłatwiejsze
2. mówienie: rozwijanie słownictwa  przedmioty
konkretne, obrazki, czynności wykonywane przez
dorosłego i naśladowane przez dziecko, następnie
proste zdania i złożone konstrukcje
- obszary poznawczo-językowe wg Tarkowskiego:
ja, rodzina, dom, podwórko, plac zabaw, ulica, sklep
3. Nauka gramatyki w mowie dialogowej
4. Ćwiczenia słuchu muzycznego i fonematycznego,
usprawnianie ruchowe, ćwiczenie integracji
zmysłowej
Zalecenia dla opiekunów
1. inspirowanie dziecka do mówienia przez częste
rozmowy
2. zwracanie uwagi na własną mowę: mówienie
powoli, wyraz
nie, prostymi zdaniami, ale nie
przesadnie wyraz
nie, z prawidłową prozodią
3. odpowiednia ilość słów, unikanie potoku słów,
4. używanie zróżnicowanego słownictwa, ale
znanego dziecku (najpierw rozumienie, potem
mówienie)
5. określanie przedmiotów stałymi nazwami (zawsze
auto, a nie samochód, bryka, wóz)
Zalecenia dla opiekunów
6. zadawanie samej sobie pytań w obecności dziecka i
odpowiadanie na nie (jeśli dziecko jeszcze nie jest w
stanie odpowiedzieć), dawanie dziecku czasu na
odpowiedz
,
7. mówienie o czynnościach wykonywanych w obecności
dziecka
8. wysłuchiwanie dziecka: nawiązujemy kontakt wzrokowy,
pozwalamy mu wypowiedzieć się, bez pokazywania, że
wiemy, co chce powiedzieć, zanim dokończy
9. w wypadku nieprawidłowej wymowy  podawanie
poprawnej formy i delikatne zachęcanie do powtórzenia
(nie zmuszanie!)
10. kontakt z rówieśnikami!
Literatura uzupełniająca
" Eliot T., 2003, Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych
pięciu latach życia, Poznań.
" Emiluta-Rozya D., 2007, Opóz
niony rozwój mowy a opóz
nienie rozwoju mowy,
 Poradnik Językowy ,
" Jastrzębowska G., 1999, Zakłócenia i zaburzenia rozwoju mowy, [w:] Logopedia.
Pytania i odpowiedzi&
" Jastrzębowska G., 2000, Istota i klasyfikacje opóz
nień w rozwoju mowy 
przegląd stanowisk, Logopedia 28,
" Krasowicz-Kupis G., 2012, SLI i inne zaburzenia językowe. Od badań mózgu do
praktyki psychologicznej, Sopot.
" Leonard L, 2006, SLI Specyficzne zaburzenie rozwoju językowego, Gdańsk.
" Paluch A., Drewniak-Wołosz E., Mikosza L., 2003, Afa-skala. Jak badać mowę
dziecka afatycznego, Kraków.
" Tarkowski Z., 1993, Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno-
stymulacyjny, Lublin.