Strona główna > Wady wymowy > Rozpoznanie i korekcja
Zespół opóz
nienia rozwoju mowy czynnej jest dość często spotykany. Wśród dzieci
przedszkolnych występuje w około 3%. Nieznajomość tego zespołu objawów,
a w szczególności sposobów postępowania leczniczo-rehabilitacyjnego, powoduje, iż dzieci te
niewłaściwie traktowane narażone są na stresy psychiczne, co nierzadko kończy się
występowaniem wtórnych zaburzeń, jak np. jąkania.
Zespół opóz
nienia rozwoju mowy czynnej dotyczy zwykle dzieci w wieku 3 lub 4 lat,
najczęściej chłopców (proporcja 3-1). Dziecko takie mówi bardzo mało albo wcale.
O opóz
nieniu świadczy też mała liczba używanych słów (ubogi słownik), zdań (mało zdań
złożonych), nieprawidłowa gramatyka, przedłużający się okres swoistej mowy dziecięcej.
Słyszy natomiast dobrze i doskonale rozumie polecenia słowne. Potrafi wymawiać w izolacji
niemal wszystkie głoski mowy, nawet czasem w postaci sylab (onomatopeje), ale nie jest
w stanie złożyć ich w słowa w należytym tempie. Poziom rozwoju umysłowego tych dzieci
badany testami bezsłownymi (inne testy mogą dać nieprawidłowy, zaniżony wynik badania)
najczęściej jest prawidłowy, zgodny z wiekiem.
Przyczyny opóz
niające rozwój mowy
zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka,
podniebienia, zniekształcenie zgryzu itp.;
nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność warg, brak pionizacji
języka itp.;
nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu;
niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym
(uwarunkowania środowiskowe);
uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowne;
przyczyny psychiczne, np. brak zainteresowania mową innych lub własne wypowiedzi
dziecka odbierane są przez nie jako trudne, męczące;
opóz
niony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.
Dzieci mówiące z opóz
nieniem, ale od razu poprawnie także wymagają oddziaływań
profilaktycznych tj. ogólnego usprawniania narządów
mowy oraz organizowania wielu sytuacji, które
pobudzają mowę i myślenie. W takich przypadkach
mamy do czynienia z tzw. prostym opóz
nieniem mowy.
Natomiast u dzieci, u których rozwój mowy jest
opóz
niony, wyraz
nie czymś zakłócony albo gdy
następuje o czasie, ale odbiega od normy fonetycznej -
mamy do czynienia z zaburzeniem mowy. Jednakże do
opóz
nienia rozwoju mowy ani do wad wymowy nie
zalicza się typowych cech mowy dziecięcej, która jest
przejawem niedojrzałości form rozwojowych, ani też
dość często występujących u dzieci regionalizmów
(slumsu, gwar regionalnych, neologizmów dziecięcych,
żargonu, błędów wymowy).
Nie należy też wymagać od dziecka wymawiania głosek tak jak się pisze, gdyż jest
to niepoprawna, sztuczna, pretensjonalna wymowa.
Opóz
nienia rozwoju mowy występują również bez
jakichkolwiek wad wymowy. Można je zaobserwować
u dziecka z dobrym rozwojem percepcji słuchowej
i motoryki artykulacyjnej a wykazującym zahamowanie
rozwoju mowy. Przyczyn takiego opóz
nienia można
doszukiwać się w niewłaściwych oddziaływaniach
środowiskowych w postaci zaniedbań, stresów, złych
wzorców, bądz
negatywnych reakcji na pierwsze
wypowiedzi dziecka. Wówczas dziecko zaczyna mówić
póz
no, ale wszystkie dz
więki wymawia prawidłowo.
Opóz
nienia rozwoju mowy to zakłócenia w nabywaniu
przez dziecko sprawności językowych. Pojawiają się one zazwyczaj już w pierwszych
etapach rozwoju mowy.
Opóz
nienia te obserwuje się zarówno w globalnych jak i wybiórczych aspektach oraz etapach
rozwoju mowy. Mogą one przejawiać się następująco:
póz
niejsze pojawianie się gaworzenia lub pierwszych słów;
ubóstwo słownika (mała liczba rozumianych i używanych słów oraz brak pewnych części
mowy w słowniku dziecka);
póz
niejsze pojawianie się w mowie dziecka zdań prostych oraz złożonych;
dłuższe utrzymywanie się w wypowiedziach dziecka nieprawidłowych struktur
gramatycznych;
dłuższe wymawianie poszczególnych dz
więków mowy w sposób charakterystyczny dla
wcześniejszego okresu rozwojowego.
Wymienione przejawy zakłóceń w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych są
charakterystyczne dla tzw. prostego opóz
nienia rozwoju mowy i nie towarzyszą im żadne
odstępstwa od normy oprócz odstępstw
chronologicznych, tj. charakterystycznych dla
wcześniejszego etapu rozwoju mowy. Dotyczy
to dzieci, które wprawdzie zaczęły mówić
z opóz
nieniem, ale wymowa ich jest od razu
prawidłowa pod względem fonologicznym.
Oznacza to, że w opisanej grupie dzieci
wymowa poszczególnych głosek nie nosi
znamion patologicznych (nie odbiega od norm
fonetycznych przyjętych w danym języku).
W takich przypadkach prognozuje się, że dzieci
te przy odpowiednich oddziaływaniach
dydaktyczno-wyrównawczych z czasem
wyrównają poziom swej mowy z rówieśnikami.
W związku z czym opieka logopedyczna polegać powinna na czujnej obserwacji dziecka
i oddziaływaniom profilaktycznym. Wskazane jest więc ogólne usprawnianie narządów
artykulacyjnych jak również organizowanie sytuacji pobudzających rozwój mowy i myślenia.
Znacznie poważniejsze przejawy zakłóceń w nabywaniu sprawności językowych obserwuje
się u dzieci należących do dwu pozostałych grup nieprawidłowego rozwoju mowy.
Drugą grupę stanowią dzieci, które zaczęły wprawdzie mówić we właściwym czasie,
ale wymowa ich była zbyt długo nieprawidłowa, zaś trzecią grupę stanowią dzieci, które
zaczęły mówić z opóz
nieniem i długo wymawiały różne dz
więki nieprawidłowo.
W obu przypadkach mamy do czynienia z zaburzeniami rozwoju mowy. Są to rozmaite
(pierwotne lub wtórne) zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania
i rozwoju mowy - występujące do 6-7 roku życia. W takich przypadkach mamy do czynienia
ze zjawiskiem patologicznym polegającym na wadliwej realizacji fonemów odbiegających od
przyjętych przez tradycję norm. Nie wystarczy tu uzmysłowienie dziecku różnicy pomiędzy
jego wymową a wymową poprawną. Dany dz
więk należy wywołać, a następnie utrwalić
przez specjalnie dobrane ćwiczenia.
Różnice dwu opisanych aspektów zakłóceń rozwoju mowy sprowadzają się głównie do
odmiennych przyczyn, stąd zarówno opóz
nienia rozwoju mowy jak i wady wymowy
wymagają różnego sposobu postępowania. Między opóz
nieniem rozwoju mowy (pierwsza
grupa dzieci) a zaburzeniami rozwoju mowy (druga i trzecia grupa) zachodzą jednak dość
złożone zależności. Wynika to stąd, że zaburzenia mowy mogą być jednym z objawów
ogólnego opóz
nienia rozwoju mowy oraz, że mogą występować niezależnie od opóz
nienia
rozwoju mowy. A zatem, w pierwszym przypadku dziecko zaczyna mówić póz
no i długo
wadliwie wymawia różne dz
więki mowy. Wynika to z obniżonego u niego poziomu percepcji
słuchowej uniemożliwiającego poprawne i zgodne z wiekiem różnicowanie dz
więków mowy.
Utrudnia to nie tylko prawidłowe powtarzanie słów, ale również ich zrozumienie. W drugim
zaś przypadku występująca u dziecka wada wymowy może być spowodowana wadliwą
budową, np. szczęk, podniebienia, zębów, itp. U takiego dziecka obserwuje się wadliwą
artykulację różnych głosek, mimo iż wcześnie zaczęło mówić, posiada bogaty słownik a jego
wypowiedzi są poprawne pod względem gramatycznym.
Dobre rozumienie mowy stwarza sytuację, w której otoczenie domaga się od dziecka, żeby
mówiło i nie zastanawia się, czy to jest możliwe. Często dzieci niemówiące lub mało
mówiące oskarża się o lenistwo, nieuzasadnioną niechęć do mówienia i tym podobne
niedorzeczności. Tymczasem dzieci te nie dlatego nie mówią, że nie chcą, ale dlatego, że nie
mogą lub mają za sobą przykre doświadczenia z okresu, gdy podejmowały mówienie
i spotykało się to z niezrozumieniem albo z krytyką otoczenia. A zatem warto wiedzieć,
że sprawność mięśni artykulacyjnych, gardła, jamy ustnej, a przede wszystkim języka
u dziecka w wieku 3 - 4 lat jest jeszcze niepełna. W wyniku niedojrzałości aparat
artykulacyjny nie nadąża za potrzebami dobrze już rozwiniętego ośrodkowego układu
nerwowego. Deficyty tego rodzaju wcale nie są takie rzadkie i dotyczą nie tylko aparatu
mięśniowego. Niekiedy niedojrzałość taka dotyka słuchu albo wzroku lub pewnych okolic
mózgu. Niemożność opanowania niektórych czynności, zdawałoby się bardzo prostych,
często wynika właśnie z opóz
nień mielinizacyjnych w pewnych szczególnych rejonach
organizmu. Dlatego też umiejętność rozpoznawania owych deficytów i zastosowania
odpowiednich doń ćwiczeń są nieodzowne, by w końcu zapewnić dziecku harmonijny rozwój.
W ujęciu lingwistycznym (uwzględniając objawy) opóz
niony rozwój mowy przejawia się na
płaszczyz
nie 4 poziomów języka:
fonetyczno-fonologiczny (zaburzenia artykulacji);
syntaktyczno-morfologiczny (dysgramatyzm);
semantyczno-leksykalny (ograniczony czynny i bierny zasób słów);
zdaniowo-semantyczny (ograniczone możliwości posługiwania się kategorią zdaniową).
W tym ujęciu przejawy opóz
nionego rozwoju mowy to ograniczenie zasobu dz
więków
przejawiające się w następujący sposób:
" większość głosek zastępowana jest przez  t oraz  a ;
" samogłoski  e oraz  o są zastępowane przez  a (np. Ela - Ala, Ola - Ala);
" spółgłoski dz
więczne są zastępowane przez ich bezdz
więczne odpowiedniki, np. b - p,
d - t, bułka -  półka , dom -  tom ;
" do 6 r. ż. może wystąpić ograniczony zasób spółgłosek miękkich, np. ś, z
, ć, dz
, ń;
" k, g mogą być zastępowane przez t, d lub opuszczane, np. kot -  tot , kot -  ot ;
" spółgłoski dentalizowane mogą być zastępowane przez  t lub  d , np. sanki -  tanki ,
zapałki -  dapałki , cebula -  tebula );
" ujednolicenie realizacji 3 szeregów głosek dentalizowanych poprzez realizowanie
tylko jednego z nich, np. ś, z
, ć, dz
: szafa - śafa, żaba - z
aba, czekolada - ćekolada,
dżungla - dz
ungla, sałata - śałata, zapałki - z
apałki, cebula - ćebula;
" głoska  ch może być zastępowana przez  f lub  k , np. chleb - kleb, chleb - fleb;
" głoska  f może być zastępowana  h , np. fotel - hotel;
" głoska  r przez  l lub  j , np. ryba - lyba, ryba - jyba;
" głoska  l przez  j , np. lalka - jajka;
" głoska  ł przez  w , np. łapa - wapa;
" głoska  w przez  ł lub  h , np. wata - łata, wata - hata;
" niekiedy wszystkie spółgłoski są opuszczane, a mowa opiera się głównie na
samogłoskach, np. ocean - oea;
Jak z powyższego wynika, rozwój artykulacji u dzieci z opóz
nionym rozwojem mowy
czynnej nie jest prawidłowo realizowany. Dzieci te, nawet gdy zaczną już mówić, długo
wymawiają niektóre głoski nieprawidłowo. Mamy wówczas do czynienia nie z opóz
nieniem
rozwoju mowy lecz z opóz
nieniem rozwoju artykulacji.
Zniekształcanie fonetycznej budowy wyrazów u dzieci z opóz
nionym rozwojem mowy
polega na opuszczaniu lub przestawianiu głosek lub sylab w wyrazie. Zaburzeniu temu
towarzyszą następujące zjawiska językowe:
" metatezy, czyli przestawki głoskowe lub sylabowe np. krokodyl - korkodyl, ławka -
wałka;
" elizje - opuszczanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie np. lampa - lama, lampa -
lapa, kot - ot, kot - ko;
" opuszczanie sylab początkowych, np. kanapa - napa;
" zmniejszanie ilości sylab w wyrazie, np. baloniki - baloki;
" redukcje grup spółgłoskowych, np. szczotka - śotka;
" częściowe lub całkowite ujednolicenie różnych grup spółgłoskowych;
" wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi ono
wypowiedzieć w izolacji i w sylabach (np. dziecko wypowiada głoskę  k w słowie
kura, ale nie potrafi jej wypowiedzieć w izolacji (pojedynczo, osobno)
oraz w sylabach np. ko).
Ponadto występują takie zjawiska językowe jak:
" kontaminacje czyli tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch różnych
wyrazów (np. dlaczego + czemu =  dlaczemu );
" reduplikacje (powtórzenia) sylab końcowych i akcentowanych (kaczka -  kaka );
" asymilacje (upodobnienia), np. babka -  papka , król -  krór ;
" augmentatywa, czyli specyficzne zgrubienia wyrazów, np. jabłko -  jabucho , placek -
 plakol , łyżka -  łyga , łóżko -  łócho ;
" sylaby początkowe w znaczeniu całego wyrazu, np. kaczka - ka;
" zniekształcanie wyrazów - neologizmy dziecięce, tzw. nowotwory językowe, np.:
siekiera - rąbak, żelazko - prasowalnik, budowniczy - budownik;
"  bałagan fonetyczny , czyli nieregularność substytuowania głosek;
"  rozmywanie głosek , czyli brak wyrazistości artykulacyjnej dz
więku;
" agramatyzm;
" zubożenie kategorii wypowiedzi zdaniowej - dziecko używa równoważników zdań
lub zdań prostych.
Innym niekorzystnym następstwem opóz
nionego rozwoju mowy są trudności w nauce
czytania i pisania. W tym względzie zaburzenie dotyczy głębszych struktur, a nie tylko mięśni
artykulacyjnych.
Dzieci z opóz
nionym rozwojem mowy najczęściej mają słabą pamięć słuchową, wykazują
trudności w samodzielnym opowiadaniu uwzględniającym kolejność wydarzeń
oraz identyfikowaniu związków przyczynowo-skutkowych. Przejawiają trudności z nauką
wierszy. Przy powtarzaniu zdań i krótkich wierszy zaburzeniu ulega szyk wyrazów w zdaniu
i ich formy gramatyczne. Występują również problemy z podziałem zdania na wyrazy
oraz problemy z głoskowaniem. To właśnie kłopoty ze słuchowym rozróżnianiem szybko po
sobie następujących dz
więków są przyczyną zaburzeń w czytaniu i pisaniu. Zanim bowiem
dziecko będzie mogło coś przeczytać lub napisać, najpierw musimy je nauczyć
przeprowadzania podziału poszczególnych słów na mniejsze struktury - głoski. Warunkiem
opanowania tej umiejętności jest dobry słuch analityczny.
Zarówno opóz
nienie rozwoju mowy jak i wadliwa wymowa powinna być przedmiotem
szczególnej troski zespołu specjalistów: lekarza foniatry (ocenia stanu narządów mowy
i słuchu fizycznego), logopedy (ocenia sprawność wymowy i słuch fonematyczny)
oraz psychologa (ustala poziom rozwoju mowy na tle rozwoju psychomotorycznego).
Ocena poziomu rozwoju mowy
opiera się na znajomości etapów
rozwoju mowy oraz wymowy.
Dotyczy również wszystkich
składników mowy czyli:
" sposobu formułowania
wypowiedzi słownych
(monosylaby, pojedyncze wyrazy, zdania proste i złożone),
" struktur (agramatyzmy),
" płynności wypowiadania się,
" zasobu słów oraz poprawności wymowy (jakich głosek dziecko nie potrafi wymówić,
jakie wymawia nieprawidłowo, a jakie głoski musi jeszcze utrwalić,
zautomatyzować).
Często opóz
nienie rozwoju mowy dziecka występuje wraz z opóz
nieniem rozwoju myślenia
słowno - pojęciowego. Obserwuje się je zarówno w ogólnym niedorozwoju
psychomotorycznym (oligofrenii) jak również w nieharmonijnym rozwoju percepcyjno-
motorycznym. Ale dziecko o nierównomiernym rozwoju różni się w sposób istotny od
dziecka ogólnie niedorozwiniętego. W oligofrenii tempo rozwoju psychoruchowego jest
poważnie zwolnione już od okresu niemowlęcego. Natomiast dzieci z częściowym
opóz
nieniem rozwoju mowy i myśleniem słowno-pojęciowym rozwijają się w okresie
niemowlęcym prawidłowo. Dopiero pierwsze słowa oraz zdania zaczynają wymawiać
z dużym opóz
nieniem. Ponadto dzieci te wykazują prawidłowy, choć nieharmonijny poziom
rozwoju intelektualnego, w związku z czym szybko uczą się naśladować czynności
zaobserwowane w życiu codziennym, a ich zabawy tematyczne i konstrukcyjne wykazują
duże bogactwo zróżnicowanych form. W okresie wczesnoszkolnym napotykają jednak na
bardzo poważne trudności w nauce czytania i pisania, gdyż mają trudności z rozłożeniem
usłyszanego zdania na wyrazy a wyrazu na głoski. Trudno jest im również przyporządkować
poszczególnym dz
więkom odpowiadające im znaki graficzne. Nie potrafią także napisać pod
dyktando nawet prostych słów. Trudności te spowodowane są przede wszystkim
opóz
nieniem rozwoju analizy i syntezy słuchowej oraz niskim poziomem abstrakcyjnego
myślenia pozwalającego ująć litery jako znaki odtwarzające określone dz
więki. Dzieci te
w wieku siedmiu lat mówią zazwyczaj pełnymi zdaniami, ale ich poziom myślenia słowno-
pojęciowego jest wyraz
nie niższy, stąd nie potrafią sprostać obowiązkom szkolnym. Jednakże
dziecko z częściowym opóz
nieniem rozwoju mowy i myślenia słowno-pojęciowego może
w przeciwieństwie do dziecka ogólnie niedorozwiniętego nadrobić swoje braki, a zależy
to w dużej mierze od warunków środowiskowych mniej lub bardziej sprzyjających rozwojowi
mowy dziecka.
Opóz
nieniom w rozwoju mowy oraz myślenia słowno-pojęciowego towarzyszyć mogą
zaburzenia w kształtowaniu się stronności ciała czyli lateralizacji. Wówczas do trudności
uprzednio omówionych dochodzą problemy związane z oburęcznością. Taki brak
funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała nad drugą dodatkowo pogłębia omawiane
wcześniej trudności w nauce czytania i pisania.
Opóz
nienia rozwoju mowy to najmniej nasilone przejawy zakłóceń w nabywaniu przez
dziecko sprawności językowych. W zależności od stopnia nasilenia mogą one występować
wybiórczo jako proste opóz
nienia rozwoju mowy. Wówczas stanowią najmniej nasilony
przejaw tych zakłóceń. Mogą również towarzyszyć globalnym opóz
nieniom rozwoju
psychoruchowego dziecka. Wtedy są one pierwszym bardzo istotnym sygnałem
występowania nieprawidłowości rozwojowych, co najczęściej obserwuje się w lżejszych
przypadkach upośledzenia umysłowego. Mogą też współwystępować z parcjalnymi
zakłóceniami rozwojowymi jak na przykład omawianymi wyżej opóz
nieniami myślenia
słowno-pojęciowego. Są one wówczas wyrazem parcjalnych zakłóceń rozwoju
psychomotorycznego.
Choć wszystkie opisane dzieci wymagają troski, to w każdym przypadku konieczne jest
zindywidualizowanie oddziaływań diagnostyczno-terapeutycznych. Istotne jest więc
stwarzanie im życzliwej atmosfery towarzyszącej rozwojowi mowy, jak również zapewnienie
prawidłowych wzorców mówienia, zaniechania mowy nader pieszczotliwej, nadmiernego
używania zdrobnień, naśladowania języka dziecięcego. Dzieci z opóz
nionym rozwojem
mowy czynnej wymagają również podejmowania działań stymulujących rozwój mowy.
W związku z czym należy zachęcać dziecko do mówienia. Stawiamy pytania, by udzielało
odpowiedzi i słuchamy ich z uwagą oraz podtrzymujemy wypowiedzi. Brak odpowiedniej
opieki bądz
niewłaściwe reakcje ze strony otoczenia prowadzą najczęściej do wtórnych
zaburzeń emocjonalnych, zakłócających prawidłowy rozwój osobowości dziecka. Często też
wpływają na powstawanie takich negatywnych cech osobowości jak: nerwowość,
agresywność, małomówność, podejrzliwość czy nieufność, które są również przyczyną
powstawania wszelkiego rodzaju kompleksów.
Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda
Literatura:
1. Zaleski T. - Opóz
niony rozwój mowy, PZWL 1992 r.;
2. Żebrowska M.(red.) - Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1979 r.;
3. Jastrzębowska G. - Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej;
4. Bogdanowicz M. - Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym;
5. Rocławski B. - Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1986 r., WSiP;
6. Demel G. - Elementy logopedii, Warszawa 1987 r., WSiP.
Strona główna > Wady wymowy > Rozpoznanie i korekcja