PSYCHOLOGIA OGÓLNA
1. Behawiorystyczne ujęcie psychologii.
Behawioryzm akcentuje wpływ środowiska zewnętrznego na człowieka i podkreśla możliwości
manipulowania, sterowania człowiekiem. Zachowanie człowieka całkowicie zależy od bodz
ców
zewnętrznych, jest reakcją na bodz
ce. Rozwój człowieka to proces wytwarzania (uczenia się)
poszczególnych nawyków. Behawioryzm jest skoncentrowany na nagrodach i karach, jakich
dostarcza człowiekowi środowisko (programowanie człowieka). Innymi słowy mówiąc, istnieją
dwa rodzaje wzmocnieo, które modyfikują zachowania człowieka: wzmocnienia pozytywne i
negatywne. Sterują one postępowanie człowieka z zewnątrz. W podejściu behawioralnym
wolnośd jest zatem brakiem negatywnych wzmocnieo w środowisku zewnętrznym, a godnośd jest
budowana na podstawie pozytywnych wzmocnieo, które stają się bodz
cami moralnymi.
2. Psychodynamiczna koncepcja psychologii.
Koncepcja ta w psychologii ogólnej przybiera nazwę psychoanalizy. Mamy tu do czynienia z
nieuświadomionymi wewnętrznymi siłami człowieka, które sterują ludzkim zachowaniem. Siły te
pochodzÄ… z trzech z
ródeł. Z popędów, potrzeb oraz dążeo ludzkich. Ogromna energia psychiczna,
która rodzi się z tych nieświadomych dążeo, popędów i potrzeb często spożytkowana zostaje na
poradzenie sobie z konfliktami, które tu występują. Człowiek nie potrafi sobie poradzid z tymi
konfliktami stąd zaczynają u niego działad różne mechanizmy, które kierują jego postępowaniem.
Kozielecki wyróżnił cztery rodzaje mechanizmów obronnych: represja, projekcja, racjonalizacja i
substytucja. Represja to automatyczne, dokonujące się nieświadomie, wyparcie
nieakceptowanych treści, bodz
ców, uczud z sfery świadomej do podświadomości. Projekcja polega
na przypisywaniu sobie cech pozytywnych, których nie posiadamy, oraz na zrzucaniu na innych
własnych cech, których nie akceptujemy. Racjonalizacja to pozorne rozumowe rozwiązanie,
polega albo na obniżeniu dążeo, albo na obniżeniu wartości pożądanej rzeczy. Substytucja czyli
zastÄ…pienie. Sposobem radzenia sobie z tymi konfliktami i mechanizmami jest systematyczna
psychoterapia. Zastosowanie tej koncepcji w szkolnictwie dotyczy nieuporzÄ…dkowanych emocji
uczniów. Psychoterapia jest niezwykle pomocna w leczeniu zaburzeo emocjonalnych, a właśnie
rozwój emocjonalny jest w dzisiejszej szkole zaniedbany na rzecz rozwoju intelektualnego.
3. Model psychologii w kognitywizmie.
Według tej koncepcji człowiek jest twórczym, samodzielnym podmiotem, który potrafi decydowad
o swoim losie i ma na niego wpływ. Ludzkie działanie jest świadome i intencjonalne. Jest nie tylko
reakcją na bodziec, jak twierdzili behawioryści, ale również interpretacją informacji, które
pochodzą z zewnątrz, dzięki strukturom poznawczym, które człowiek posiada. Owe struktury
poznawcze to wiedza nabyta w czasie uczenia się i myślenia, zakodowana w pamięci. Człowiek
poznaje i rozumie świat, i może w nim rozsądnie działad właśnie dzięki tej wiedzy zakodowanej w
poznawczych strukturach, a także poprzez twórcze przetwarzanie tej wiedzy. Człowiek jest w
stanie sam zmieniad swoje zachowanie a dokonuje się to na drodze wychowania, które jest
planowe, oraz poprzez autokreację, samorozwój, czyli tworzenie siebie według własnego projektu.
Szkoła, jako środowisko wychowawcze ale i dydaktyczne, ma za zadanie tak formowad swoich
uczniów, aby byli sprawcami, aby umieli podejmowad czynności związane z socjalizacją, czyli
przystosowaniem się do warunków, w których im przyjdzie żyd i mieszkad, do środowiska.
Sprawca, to także ktoś kto jest zdolny do zmiany samego siebie, do autokreacji.
1 | S t r o n a
4. Wzorzec psychologii jako nauki w psychologii humanistycznej.
Koncepcja humanistyczna również docenia ludzką aktywnośd. Mamy tu do czynienia z
holistycznym i personalistycznym ujęciem człowieka, które pozwala wyakcentowad jego
intencjonalnośd i transcendencję. Człowiek posiada predyspozycje wrodzone, czyli surowiec dla
rozwoju i tworzenia własnej osobowości. Wewnętrzna struktura człowieka to jego cechy
dziedziczne i ukryte, potencjalne możliwości. Domaga się ona szacunku i godności. Centralnym
tematem tej koncepcji jest ludzkie "stawanie się człowiekiem" poprzez wchodzenie w relacje z
naturÄ…, innymi ludz
mi i samym sobą. Człowiek nieustannie się rozwija, dąży do samorealizacji i
aktualizacji ukrytych możliwości poprzez miłośd, altruizm, twórcze przeżycia i rozwój własnego
"ja". Szkoła, która preferuje humanistyczną wizję człowieka, dba o kształtowanie dojrzałych
osobowości wychowanków, które będą umiały nieustannie podejmowad trud własnego rozwoju.
5. Przedmiot psychologii w głównych kierunkach psychologicznych.
Podejście behawioralne - przedmiotem badania tego kierunku jest zachowanie, zarówno
zachowanie zewnętrzne jak i zachowanie wewnętrzne. Działanie człowieka przebiega według
schematu bodziec - reakcja ( w ujęciu klasycznym) i według schematu bodziec - zmienna
pośrednicząca - reakcja ( w ujęciu neobehawiorystycznym). Gdzie zmienna pośrednicząca to np.
procesy myślenia. Kluczowy dla tego podejścia jest termin uczenie się, które przebiega poprzez
warunkowanie sprawcze, instrumentalne czy też poprzez modelowanie.
Podejście psychodynamiczne - przedmiotem badania tego kierunku jest nieświadoma motywacja.
Zachowanie człowieka jest motywowane przez popędy wewnętrzne. Kluczowe dla tego podejścia
jest pojęcie konfliktu - jednostka musi odnalez
d stan równowagi między własnymi potrzebami a
wymogami społecznymi.
Podejście poznawcze - przedmiotem zainteresowania tego kierunku są procesy poznawcze
człowieka - myślenie, percepcja, zapamiętywanie. Często w podejściu tym badacze odwołują się
do metafory komputera - zauważają analogię pomiędzy procesem przetwarzania informacji przez
komputer a procesem przetwarzania informacji przez człowieka. Jest to podejście dosyd
eklektyczne (w pozytywnym sensie tego słowa), psychologia poznawcza korzysta bowiem z takich
nurtów jak lingwistyka, informatyka, cybernetyka, fizjologia.
Podejście humanistyczne - Człowiek w tym ujęciu nie tyle jest przedmiotem badao co jego
podmiotem - współtworzy i współuczestniczy on w sytuacji badawczej. Istotny dla psychologów
humanistycznych jest świat wewnętrznych przeżyd jednostki oraz jej odpowiedzialnośd za własne
życie (człowiek sam siebie tworzy). Jest to psychologia subiektywnych przeżyd jednostki a nie
obiektywnych faktów obserwowanych (badanych) przez naukowca.
6. Metody badao psychologicznych i techniki w psychologii stosowanej
charakterystyczne dla głównych kierunków psychologicznych.
Zwolennicy koncepcji behawiorystycznej opracowali system metod i technik zmiany reakcji
człowieka, który nazywa się inżynierią behawiorystyczną, zgodnie z nią manipulując środowiskiem,
a głównie stosując odpowiedni repertuar nagród i kar, można dowolnie manipulowad ludzkim
zachowaniem. Åšrodowisko jest konfiguracjÄ… czy mozaikÄ… bodz
ców S, które sterują reakcjami
człowieka R. Koncepcja S-R szuka przyczyn zachowania nie tyle w osobowości, co w zewnętrznym
środowisku. Współcześni behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia, że środowisko steruje
człowiekiem, ale zwracają również uwagę na to, że jego działanie wpływa z kolei na zmianę
środowiska. Zachowanie ludzkie jest sprawcze, ponieważ kształtuje otoczenie
jednostki. Jest instrumentem do osiągania pewnych konsekwencji i skutków. Konsekwencje
zachowania instrumentalnego, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem,
nazywamy wzmocnieniem W (nagroda/kara).
2 | S t r o n a
Zarys portretu psychodynamicznego powstał w klinikach psychiatrycznych lub neurologicznych
oraz w zacisznych gabinetach psychoterapeutycznych, gdzie prowadzono dośd spontaniczne
obserwacje pacjentów. Stosowano wywiady i różne inne testy projekcyjne pozwalające na
poznanie nieświadomych emocji, mechanizmów obronnych i konfliktów emocjonalnych. Główne
techniki stosowane przez terapeutów:
technika skojarzeo - dzięki tej technice psychoanalityk może uświadomid człowiekowi jego
wewnętrzną dynamikę, jego konflikty i trudności
zjawisko przeniesienia - mówiąc o swoich przeżyciach z dzieciostwa pacjent przenosi swoje
emocje i postawy z rodziców na terapeutę.
Portret poznawczy nie tylko określa, jak funkcjonuje człowiek, ale również wskazuje, jak zmieniad
jego myślenie i działanie. Zdaniem zwolenników tej koncepcji podstawową metodą modyfikacji
ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja, czyli formowanie siebie według własnego projektu.
dominujÄ… metody eksperymentalne, statystyczne wykorzystywane do badania praw
psychologicznych, różnego rodzaju symulacje procesów przetwarzania informacji z
zastosowaniem komputerów. Głównym celem psychologów humanistycznych jest badanie
aktualnego doświadczenia i bezpośrednich przeżyd, a więc tego, co znajduje się w  polu
fenomenologicznym". Chcąc osiągnąd ten cel stosują oni wiele metod, wśród których dominują
samopis i samoocena. Najbardziej popularną terapią z tego kręgu jest terapia skoncentrowana na
pacjencie, która opiera się na założeniu, że możliwości człowieka są ogromne, że sam umie on
rozwiÄ…zywad konflikty i dysharmoniÄ™ w rozwoju.
7. Charakterystyka procesów uwagi.
Przez uwagę rozumie się skierowanie świadomości na określony przedmiot lub zjawisko świata
zewnętrznego albo też na własne przeżycia. To czynnik selekcjonujący nadmiar informacji.
Analizując związki uwagi ze świadomością, należy odróżnid świadomośd introspekcyjna polegającą
na zdawaniu sobie sprawy z własnych procesów psychicznych, czyli z tego że coś wiemy,
spostrzegamy lub o czymś myślimy. Świadomośd percepcyjna polega na zdawaniu sobie sprawy z
tego, co dzieje się w otoczeniu. Różne są stopnie tej świadomości percepcyjnej. Uwadze
intensywnej (skupionej) towarzyszy wyostrzona świadomośd treści wchodzących w jej pole.
Natomiast dla uwagi ekstensywnej (rozproszonej) charakterystyczne jest osłabienie świadomości
tego, co znajduje siÄ™ w jej polu.
Związki uwagi ze świadomością ujawniają się w szczególny sposób w związku z podziałem na dwa
typy czynności. Czynności automatyczne zwykle są wynikiem długiego procesu nabywania
wprawy. Wykonywane są równolegle, a kontrolowane -szeregowo. W konsekwencji czynności
automatyczne są szybkie, a kontrolowane wolne. Czynności kontrolowane są sterowane globalnie,
to znaczy z zaangażowaniem całego systemu poznawczego, w szczególności ważnych centrów
dyspozycyjnych, takich jak uwaga i pamięd robocza. Czynności automatyczne, sterowane przez
struktury lokalne, nie angażują mechanizmów uwagi i pamięci, albo też czynią to w minimalnym
zakresie. Najczęściej wyróżnia się dwa rodzaje uwagi. Uwaga mimowolna (spontaniczna) jest
wywoływana przez pewne właściwości bodz
ców, gdy jednostka reaguje na nie odruchowo, bez
wysiłku. Podtrzymują ją cechy zewnętrzne przedmiotów zauważonych (kształt, barwa) oraz
stopieo zainteresowania przedmiotem. Uwaga dowolna jest uwagą, którą na nas ktoś wymusza
lub której sami od siebie wymagamy i którą potrafimy dowolnie pobudzid i utrzymad w toku pracy.
Cechy uwagi:
üð Koncentracja, czyli stopieo skupienia i natężenia, zależy m.in. od wielkoÅ›ci sfery skupienia
uwagi, jednolitości przedmiotu, ruchu przedmiotu
üð PodzielnoÅ›d uwagi, zależy od stopnia opanowania danej czynnoÅ›ci.
üð PojemnoÅ›d lub zakres uwagi tzn. liczba elementów, które zdolni jesteÅ›my objÄ…d
jednocześnie uwagą.
3 | S t r o n a
üð PrzerzutnoÅ›d uwagi, przejawia siÄ™ w szybkoÅ›ci, z jakÄ… potrafimy siÄ™ skupid na nowym
przedmiocie.
üð TrwaÅ‚oÅ›d uwagi, przejawia siÄ™ w zdolnoÅ›ci skoncentrowania siÄ™ na jednym przedmiocie bez
przerwy przez pewien czas.
8. Pamięd jako proces przechowywania zgromadzonych doświadczeo.
Analizując pamięd jako proces odpowiedzialny za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie
zgromadzonych doświadczeo, zwracamy uwagę na jej uniwersalne cechy:
üð TrwaÅ‚oÅ›d oznaczajÄ…cÄ… zdolnoÅ›d dÅ‚ugotrwaÅ‚ego przechowywania doÅ›wiadczenia. Może ona
mied charakter wybiórczy tzn. że w tych dziedzinach, którymi się specjalnie interesujemy
bywa dużo większa niż w pozostałych.
üð SzybkoÅ›d zapamiÄ™tywania okreÅ›lana jest jako Å‚atwoÅ›d uczenia siÄ™. Można ja zwiÄ™kszyd
przez odpowiedni trening pamięci.
üð WiernoÅ›d pamiÄ™ci, czyli dokÅ‚adnoÅ›d z jakÄ… odtwarzamy zapamiÄ™tany materiaÅ‚.
üð GotowoÅ›d pamiÄ™ci polega na zdolnoÅ›ci do szybkiego odtwarzania tych treÅ›ci, które zostaÅ‚y
zapamiętane.
üð PojemnoÅ›d pamiÄ™ci, czyli zdolnoÅ›d do równoczesnego przechowywania wielu różnych
elementów.
9. Rodzaje uczenia siÄ™ oraz uwarunkowania tego procesu.
Uczenie się jest procesem powstawania, poprzez doświadczenie, względnie trwałych zmian w
zachowaniu się organizmu. Zmiany te pozwalają na lepsze funkcjonowanie w danym środowisku.
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje uczenia się: warunkowanie klasyczne i warunkowanie
instrumentalne. Poprzez warunkowanie klasyczne jednostki uczÄ… siÄ™ przewidywad pojawienie siÄ™
ważnych wydarzeo w środowisku np. pojawienie się pokarmu, i przygotowywad się na nie.
Natomiast poprzez warunkowanie instrumentalne jednostki uczą się, które z ich zachowao
przynoszą korzystne, a które niekorzystne zmiany w środowisku. Uczą się więc, które reakcje
warto powtarzad, a których unikad Warunkowanie klasyczne zostało wykryte i opisane przez
radzieckiego uczonego -Pawłowa. Opisał on zachowanie psa, który śliniąc się na widok jedzenia
(reakcja bezwarunkowa), zaczął po jakimś czasie ślinid się na dz
więk kamertonu. Stało się tak, gdyż
przed każdym podaniem jedzenia uderzano w kamerton. Pies skojarzył współwystępowanie
dwóch elementów (jedzenie + kamerton), oraz ich następstwo czasowe. Czyli warunkowanie
klasyczne to taki proces uczenia się, kiedy bodziec neutralny (kamerton) wywołuje zachowanie
odruchowe (wydzielanie śliny) i nie mają tu znaczenia wcześniejsze doświadczenia psa czy osoby
badanej (pies wcześniej nie słyszał tego dz
więku i nie kojarzył go z jedzeniem). Warunkowanie
instrumentalne polega na tym, że organizm uczy się wykonywania lub powstrzymywania się od
wykonania danej reakcji w zależności od tego, jakie pojawiają się wraz z wykonaniem reakcji
konsekwencje. Konsekwencje mogÄ… byd atrakcyjne, nazywane nagrodami lub awersyjne czyli kary.
Zachowania nagradzane utrwalają się i występują częściej, natomiast zachowania karane
występują coraz rzadziej, aż w koocu zanikają - czyli nagrody są skuteczniejsze niż kary.
Tak jak widad w powyższych opisach uwarunkowao, cechą wspólną jest nagroda, natomiast
podstawową różnicą między warunkowaniem klasycznym a warunkowaniem instrumentalnym
jest to, iż warunkowanie klasyczne wywołuje odruchową reakcję bezwarunkową (bodziec -
reakcja), natomiast warunkowanie instrumentalne jest bardziej złożone i reakcje w tym
warunkowaniu nie są przeważnie odruchowe (bodziec - reakcja -wzmocnienie pozytywne lub
negatywne, czyli nagroda lub kara).
4 | S t r o n a
10. Radzenie sobie ze stresem.
Współczesne rozumienie procesu radzenia sobie ze stresem można scharakteryzowad za pomocą
definicji Lazarusa i Folkman, według której obejmuje on stale zmieniające się poznawcze i
behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych
wymagao, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.
Jako zasoby rozumie się te rzeczy, którymi dysponujemy, a które są przydatne przy
radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, np.: pieniądze, atrakcyjnośd fizyczna, wysoka samoocena,
wiedza, tradycje, wsparcie bliskich, itp.
W radzeniu sobie ze stresem pomagajÄ… nam style i strategie:
üð styl radzenia sobie: posiadany przez jednostkÄ™, charakterystyczny dla niej repertuar
strategii radzenia sobie z sytuacjami trudnymi;
üð strategie radzenia sobie: poznawcze i behawioralne wysiÅ‚ki oraz mechanizmy obronne,
jakie jednostka stosuje w konkretnej sytuacji stresowej.
W badaniach wyróżniono dwa podstawowe style radzenia sobie ze stresem:
üð skoncentrowane na problemie: ukierunkowane na opanowanie stresora w celu
zmniejszenia lub usunięcia jego stresujących właściwości (np. w sytuacji egzaminu, dana
jednostka wykorzystuje takie strategie, jak uczenie siÄ™;
üð skoncentrowane na emocjach: opanowanie reakcji emocjonalnej zwiÄ…zanej ze stresorem
(np. żartowanie ze swojej sytuacji)
11. Teoria stresu według Lazarusa i według Hobfolla.
R. Lazarus określa stres jako szczególny rodzaj relacji człowiek - środowisko, który wynika ze
sposobu oceny sytuacji, w której się znalez
liśmy oraz własnych możliwości radzenia sobie z
sytuacjÄ…. KontrowersjÄ… jest tu problem, czyj punkt widzenia ma rozstrzygad o uznaniu relacji za
stresowÄ… (subiektywny, czy obiektywny). Ocena dokonana w kategoriach pozytywnych prowadzi
do powstawania emocji o znaku dodatnim (radośd, ulga, zadowolenie). Natomiast ocena w
kategoriach stresu powoduje powstawanie emocji negatywnych (lęk, złośd, poczucie winy).
Wg Hobfolla stresem jest reakcja na otoczenie, w którym występuje groz
ba czystej utraty sił,
rzeczywista ich utrata lub brak sił spowodowany wyeksploatowaniem" *9+. Zdaniem autora
zmiany, stany przejściowe lub wymagania same w sobie nie są stresujące, jeśli nie prowadza do
straty zasobów, ale, jeśli uda się im sprostad, pomnażają zasoby na zasadzie  szczepionki
stresowej". Autor przyjmuje, że z
ródłem stresu jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie
równowagi jednostka-otoczenie. W omawianej teorii główną rolę odgrywają zasoby jednostki a
nie ocenianie przez nią własnej relacji z otoczeniem jak to miało miejsce w przypadku koncepcji
Lazarusa.
12. Określenie emocji oraz z
ródła emocji.
Emocja jest subiektywnym stanem psychicznym, uruchamiajÄ…cym priorytet dla zwiÄ…zanego z niÄ…
programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykłe zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i
pantomimiczne oraz zachowania. W szerszym znaczeniu emocje (procesy emocjonalne) to procesy
psychiczne, które poznaniu i czynnościom podmiotu nadają jakośd oraz określają znaczenie, jakie
mają dla niego będące z
ródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba,
czyli wartościują stymulację. Emocje są wywoływane przez:
1) bodz
ce pierwotne tj. te, które pochodzą od narządów zmysłowych lub wewnętrznych i
związane są z zaspokajaniem potrzeb i z procesami patologicznymi - mogą one wywoływad
niespecyficzny stan ogólny przyjemny lub przykry (np. samopoczucie).
2) bodz
ce wtórne tj. te, które nabywane są przez doświadczenie, a związane są z bodz
cami
5 | S t r o n a
pierwotnymi (bezwarunkowymi).
3) bodz
ce kinestetyczne tj. te, które związane są z własnymi czynnościami (np. nadmierna
aktywnośd, długotrwała bezczynnośd). Przebiegają w formie bardzo zróżnicowanego procesu, z
czym wiążą się różne reakcje emocjonalne.
Procesy emocjonalne są ściśle związane z funkcjonowaniem układu limbicznego, jako układu
integrującego czynności struktur korowych (zwłaszcza kory czołowej) z procesami
neuroendokrynnymi i czynnością autonomicznego układu nerwowego. Zaangażowany jest
głównie pieo mózgu i układ limbiczny, ciało jest obszarem ekspresji emocji.
6 | S t r o n a