MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Grażyna Sobierajska
Posługiwanie się podstawowymi pojęciami
fizykochemicznymi 714[03].L1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Krzysztof Garczyński
mgr Romuald Mazur
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Grażyna Sobierajska
Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 714[03].L1.02
Posługiwanie się podstawowymi pojęciami fizykochemicznymi w modułowym programie
nauczania dla zawodu: lakiernik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
 SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Przepisy bezpieczeństwa pracy i ochrony przeciwpożarowej w pracowni
chemicznej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 8
4.1.3. Ćwiczenia 8
4.1.4. Sprawdzian postępów 8
4.2. Podstawowe pojęcia dotyczące budowy materii 9
4.2.1. Materiał nauczania 9
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.2.3. Ćwiczenia 11
4.2.4. Sprawdzian postępów 11
4.3. Roztwory i ich stężenia 12
4.3.1. Materiał nauczania 12
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.3.3. Ćwiczenia 13
4.3.4. Sprawdzian postępów 15
4.4. Układy fazowe i koloidy 16
4.4.1. Materiał nauczania 16
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.4.3. Ćwiczenia 17
4.4.4. Sprawdzian postępów 17
4.5. Właściwości gazów 18
4.5.1. Materiał nauczania 18
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.5.3. Ćwiczenia 18
4.5.4. Sprawdzian postępów 19
4.6. Właściwości cieczy 20
4.6.1. Materiał nauczania 20
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.6.3. Ćwiczenia 20
4.6.4. Sprawdzian postępów 21
4.7. Budowa kryształów i substancji bezpostaciowych 22
4.7.1. Materiał nauczania 22
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.7.3. Ćwiczenia 23
4.7.4. Sprawdzian postępów 23
4.8. Prawa chemiczne 24
4.8.1. Materiał nauczania 24
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.8.3. Ćwiczenia 24
4.8.4. Sprawdzian postępów 25
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Układ okresowy pierwiastków 26
4.9.1. Materiał nauczania 26
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 27
4.9.3. Ćwiczenia 27
4.9.4. Sprawdzian postępów 27
4.10. Obliczenia stechiometryczne 28
4.10.1. Materiał nauczania 28
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.10.3. Ćwiczenia 29
4.10.4. Sprawdzian postępów 29
4.11. ZwiÄ…zki nieorganiczne stosowane w lakiernictwie 30
4.11.1. Materiał nauczania 30
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.11.3. Ćwiczenia 32
4.11.4. Sprawdzian postępów 32
4.12. ZwiÄ…zki organiczne stosowane w lakiernictwie 33
4.12.1. Materiał nauczania 33
4.12.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.12.3. Ćwiczenia 34
4.12.4. Sprawdzian postępów 35
4.13. ZwiÄ…zki wielkoczÄ…steczkowe 36
4.13.1. Materiał nauczania 36
4.13.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.13.3. Ćwiczenia 37
4.13.4. Sprawdzian postępów 37
4.14. Typy reakcji chemicznych 38
4.14.1. Materiał nauczania 38
4.14.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.14.3. Ćwiczenia 39
4.14.4 Sprawdzian postępów 39
4.15. Energetyka i szybkość reakcji 40
4.15.1. Materiał nauczania 40
4.15.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 40
4.15.3. Ćwiczenia 41
4.15.4. Sprawdzian postępów 41
4.16. Procesy elektrochemiczne: reakcje utleniania i redukcji, przewodnictwo
elektrolitów, elektroliza, szereg napięciowy metali, potencjał elektrody,
ogniwa i akumulatory, zjawisko elektroforezy 42
4.16.1. Materiał nauczania 42
4.16.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.16.3. Ćwiczenia 46
4.16.4. Sprawdzian postępów 48
5. Sprawdzian osiągnięć 49
6. Literatura 55
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik niniejszy będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu podstawowych
pojęć fizykochemicznych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiadomości, które
powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,
- cele kształcenia jednostki modułowej,
- materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Jest to  pigułka wiadomości teoretycznych
niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej.
Rozdział ten zawiera także:
- pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
- ćwiczenia, opis ich wykonania wraz z wykazem materiałów, narzędzi i sprzętu
potrzebnych do realizacji,
- sprawdzian postępów pozwalający ocenić stopień opanowania materiału,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Posługiwanie się podstawowymi pojęciami fizykochemicznymi,
której treści teraz poznasz jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z procesem
wytwarzania pokryć i powłok lakierniczych.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminy, przepisy bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcje przeciwpożarowe, wynikające z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
- znajdować właściwą dokumentację techniczną w bibliotece lub innej bazie danych,
- rozróżniać pojęcia procesów fizycznych i chemicznych,
- stosować poznane pojęcia i prawa w praktyce,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku powinieneś umieć:
- wyjaśnić pojęcia z zakresu budowy materii, atomu, cząsteczki, pierwiastka, związku
chemicznego, wiÄ…zania chemicznego,
- zastosować prawo stałości składu i prawo Avogadro,
- posłużyć się układem okresowym pierwiastków chemicznych,
- określić właściwości substancji chemicznych w zależności od ich budowy,
- scharakteryzować związki nieorganiczne stosowane w lakiernictwie: kwasy, zasady, sole,
- sporządzić roztwory i obliczyć ich stężenia,
- scharakteryzować procesy elektrochemiczne,
- wyjaśnić podstawowe pojęcia z elektrochemii: elektrody, polaryzacja, nadnapięcie,
napięcie rozkładowe, szereg napięciowy metali, ogniwa galwaniczne,
- zapisać równania reakcji utleniania - redukcji,
- scharakteryzować właściwości węglowodorów alifatycznych nasyconych i nienasyconych,
- scharakteryzować alkohole, aldehydy, ketony, kwasy organiczne, estry, etery, aminy,
aminokwasy pod względem ich budowy i właściwości,
- scharakteryzować podstawowe związki aromatyczne: benzen i fenol,
- rozróżnić reakcje polikondensacji, polimeryzacji i poliaddycji,
- scharakteryzować związki wielkocząsteczkowe ze względu na budowę i ich właściwości,
- wyjaśnić mechanizm procesu odtłuszczania,
- wykonać zgodnie z zasadami bhp proste doświadczenia chemiczne,
- scharakteryzować szybkość reakcji chemicznych i stan równowagi,
- wyjaśnić działanie katalizatorów i inhibitorów,
- scharakteryzować właściwości cieczy: lepkość, gęstość, napięcie powierzchniowe,
- rozróżnić układy fazowe,
- scharakteryzować właściwości układów koloidalnych,
- rozróżnić substancje krystaliczne od bezpostaciowych,
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
środowiska naturalnego,
- skorzystać z literatury technicznej oraz bazy danych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Przepisy bezpieczeństwa pracy i ochrony
przeciwpożarowej w pracowni chemicznej
4.1.1. Materiał nauczania
Przepisy bhp i przeciwpożarowe w szkolnej pracowni chemicznej zaczerpnięte zostały ze
strony internetowej http://zdch.amu.edu.pl/pracownia/bhp.html [8]
Nauczyciel i uczniowie muszą przestrzegać podstawowych zasad eksperymentowania:
- doświadczenia należy wykonywać ściśle według przepisów,
- zbudowany do doświadczenia zestaw przedstawić nauczycielowi do sprawdzenia,
- jako z
ródeł prądu elektrycznego należy używać sprzętu odpowiadającego określonym,
odpowiednim normom bezpieczeństwa,
- w obecności uczniów nie wolno przeprowadzać eksperymentów nowych,
nie sprawdzonych,
- nie wolno wykonywać żadnych doświadczeń w brudnych naczyniach,
- nie należy myć naczyń piaskiem, gdyż potem łatwo pękają,
- nie zostawiać żadnych substancji w naczyniach bez etykietki,
- żadnych substancji nie smakować, nie używać naczyń laboratoryjnych do posiłków,
nie kłaść na stole laboratoryjnym żywności,
- nie nachylać się nad naczyniem, w którym wrze jakakolwiek ciecz lub do którego nalewa
się substancji ciekłej (zwłaszcza żrącej), rozpryskujące się krople mogą poparzyć ciało
lub uszkodzić ubranie,
- używać odzieży ochronnej, starannie chronić oczy, używać okularów ochronnych,
- wylot probówki, w której jest ogrzewana ciecz powinien być skierowany
nie na eksperymentatora i nie na sąsiada pracującego obok, gdyż wskutek przegrzania
cieczy często "następuje jej rozpryśnięcie",
- nie wylewać do zlewu resztek, spróbować je zneutralizować,
- nie wyrzucać do śmieci resztek niebezpiecznych substancji (metale alkaliczne, fosfor,
benzen), lecz zbierać je do naczyń przeznaczonych do tego celu, a dopiero gdy nie nadają
się do użytku  zniszczyć,
- zachować szczególną ostrożność podczas pracy z substancjami palnymi,
- dokładnie sprawdzić aparaturę, w której będzie przeprowadzany eksperyment,
- przed użyciem uregulować dopływ powietrza w palnikach gazowych oraz sprawdzić
szczelność węży gumowych,
- podczas przelewania substancji żrących posługiwać się pipetami zaopatrzonymi
w gumowe gruszki,
- żadnych substancji chemicznych nie wolno uczniom dawać do domu,
- wychodząc z pracowni szkolnej sprawdzić, czy palniki gazowe są zgaszone, a urządzenia
grzewcze wyłączone, zamknąć główny zawór gazu.
W każdej pracowni chemicznej w widocznym miejscu należy powiesić apteczkę.
Pracownia musi być również zaopatrzona w sprawny sprzęt przeciwpożarowy!
Pracując ze stężonymi kwasami i zasadami należy przestrzegać następujących środków
ostrożności:
- przy przelewaniu do naczyń mniejszych, cienkościennych zawsze używać lejka,
- przy rozcieńczaniu stężonego kwasu siarkowego dolewać kwasu do wody,
a nie odwrotnie, aby uniknąć wypryśnięcia cieczy (w czasie rozcieńczania większych ilości
kwasu naczynie, w którym rozcieńczamy kwas należy umieścić w kuwecie, ponieważ
roztwór bardzo silnie się ogrzewa),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- nie nalewać gorących substancji do naczyń grubościennych, gdyż mogą popękać.
Ponieważ w wielu szkołach wykonuje się doświadczenia używając palników
spirytusowych, należy zwrócić uwagę, aby:
- nie zapalać palnika spirytusowego przez nachylanie go nad palącym się innym palnikiem,
- nie dolewać denaturatu do palącej się lampki, gdyż grozi to zapaleniem się par alkoholu
w butelce, co w konsekwencji może być przyczyną poparzenia lub nawet pożaru,
- płomień regulować przesuwając knot do góry tylko przy zgaszonym palniku,
- nie dopuszczać do nadmiernego nagrzewania się zbiornika paliwa.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy należy używać odzieży ochronnej przy przeprowadzaniu ćwiczeń w pracowni
chemicznej?
2. W jaki sposób należy wykonywać ćwiczenia doświadczalne?
3. W jaki sposób należy regulować płomień palnika?
4. W jaki sposób rozcieńcza się kwasy?
5. W jaki sposób nie należy zapalać palnika?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj spis odzieży ochronnej niezbędnej w pracowni chemicznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wypisać zalecane elementy odzieży ochronnej niezbędne do wykonywania doświadczeń w
pracowni chemicznej,
3) przedstawić wyniki wykonanego ćwiczenia,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) opisać składowe stroju ochronnego do wykonywania ćwiczeń w pracowni
chemicznej?
3) zastosować się do zaleceń bhp w pracowni chemicznej?
4) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
4.2. Podstawowe pojęcia dotyczące budowy materii
4.2.1. Materiał nauczania
Rozwój nauk przyrodniczych spowodowała ludzka ciekawość. Problem natury i składu
otaczającej nas materii był jednym z najbardziej nurtujących od dawna.
Jedną z nauk wyjaśniających budowę i naturę materii jest chemia. Podstawą chemicznej
klasyfikacji substancji jest wprowadzony przez Boyle a (ok. 1660 roku) podział na dwie klasy:
substancje proste, zwane pierwiastkami oraz substancje złożone zwane związkami
chemicznymi. Ocenia się, że dzięki rozwojowi chemii obecnie chemicy otrzymują rocznie
ponad 200 000 nowych substancji.
Związki chemiczne powstają poprzez połączenie pierwiastków. To połączenie nie polega
jednak na czysto mechanicznym wymieszaniu ze sobą pierwiastków. Jeśli zmiesza się ze sobą
dwa pierwiastki w sposób mechaniczny np. cynk i siarkę  nie oznacza to, że powstał związek
chemiczny. Wytworzyła się jedynie mieszanina, którą można rozdzielić na składniki metodami
fizycznymi. Aby powstał związek chemiczny musi między składnikami zajść reakcja chemiczna.
Związek chemiczny stanowi jednorodną strukturę, której nie można rozdzielić metodami
fizycznymi. Rozkład związku chemicznego można przeprowadzić inicjując reakcje chemiczną.
Badania chemików doprowadziły do wniosku, że najistotniejszą różnicą między mieszaniną
a związkiem chemicznym jest ilościowy stosunek składników wchodzących w skład związku.
Obowiązuje tu prawo stałości składu: stosunek wagowy pierwiastków w związku chemicznym
jest wielkością stałą.
A
ączenie się pierwiastków w związki chemiczne polega na łączeniu się atomów
w większe zespoły zwane cząsteczkami.
Atomy tworzące cząsteczkę połączone są wiązaniami chemicznymi. Wiązanie chemiczne
jest to sposób wzajemnego oddziaływania atomów tworzących cząsteczkę.
Liczba wiązań, które tworzy atom jest cechą charakterystyczną danego pierwiastka.
Każdy z otaczających nas przedmiotów to substancje fizyczne.
W przyrodzie mogą występować trzy stany skupienia substancji - stały, ciekły i gazowy.
Ciało stałe ma swój kształt i objętość, posiada kruchość, sprężystość lub plastyczność.
Ciecze nie mają kształtu, ale mają swoją objętość.
Gazy nie mają ani kształtu, ani objętości. Mogą być ściśliwe lub rozprężliwe.
Przemiany między stanami skupienia substancji zachodzą na zasadzie różnych procesów:
- parowanie - przechodzenie z cieczy w gaz,
- skraplanie - przechodzenie z gazu w ciecz,
- krzepnięcie - przechodzenie z cieczy w ciało stałe,
- sublimacja - przechodzenie z ciała stałego bezpośrednio w gaz,
- resublimacja - przechodzenie z gazu bezpośrednio w ciało stałe.
Podstawową cechą budowy materii jest jej nieciągłość, czyli ziarnistość. Mechaniczne
dzielenie dowolnego materiału na coraz mniejsze porcje jest możliwe dopóki, dopóty nie
dotrzemy do ziaren zwanych drobinami. Wśród kilku znanych rodzajów drobin najczęściej
spotykamy trzy: atomy, cząsteczki (molekuły) i jony.
Atomy to drobiny elektroobojętne, zawierające jedno jądro. Przykłady atomów to H (wodór),
O (tlen), Br ( brom), C (węgiel). Według najbardziej popularnych definicji atom to:
- najmniejsza ilość pierwiastka zachowująca jego właściwości,
- elektrycznie obojętna mikrostruktura zbudowana z dodatnio naładowanego jądra
i krążących wokół niego elektronów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Charakteryzując atom warto pamiętać, że:
- średnica jądra atomu wynosi 10-15m,
- średnica atomu wynosi 10-10m,
- prawie cała masa atomu skupiona jest w jądrze,
- liczba elektronów = liczba protonów (atom jest elektrycznie obojętny),
- liczba protonów = liczba atomowa Z,
- liczba atomowa Z ma
- ładunek elektryczny jądra atomowego wyrażony w elementarnych jednostkach ładunku,
- liczba masowa A to liczba protonów i neutronów,
- liczba neutronów N = A  Z.
Cząsteczki to drobiny elektroobojętne, zawierające dwa lub więcej jąder. Rozróżniamy
czÄ…steczki homojÄ…drowe (H2, O2, P4) i heterojÄ…drowe (np. HCl, H2O, N2O3).
Jony to drobiny obdarzone ładunkiem elektrycznym. Mogą zawierać jedno jądro (jony proste,
jednojądrowe) lub wiele (jony złożone, wielojądrowe).
Do określania masy atomów, cząsteczek bądz
ich składników służy jednostka masy
atomowej. Jednostka masy atomowej  u to 1/12 masy atomu węgla. Masy atomów można
również wyrażać w gramach. Zamiana jednostek opiera się na następującej zależności:
1g E" 6,02 * 1023 u
Współczynnik przeliczeniowy czyli liczba, której wartość wynosi 6,02 * 1023, została
nazwana liczbÄ… Avogadro. Liczba Avogadro zapisywana jest zwykle symbolem NA.
Suma mas atomowych atomów tworzących cząsteczkę nazywa się masa cząsteczkową.
Liczba Avogadro służy również do obliczenia masy molowej. W obliczeniach chemicznych
przyjęto definicję mola substancji.
Mol jest to taka ilość substancji (porcja materii), która zawiera NA atomów, cząsteczek, jonów
lub innych cząstek materialnych. Mol zawiera NA cząstek niezależnie czy jest molem atomów
siarki, czy molem czÄ…steczek wody.
Właściwości atomów i cząstek elementarnych nie można poprawnie opisać za pomocą
tzw. mechaniki klasycznej. W tym mikroświecie obowiązują prawa mechaniki kwantowej
zakładającej korpuskularno - falowa naturę cząstek elementarnych.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można scharakteryzować atom?
2. Jaka jest różnica między mieszaniną a związkiem chemicznym?
3. Co oznacza liczba Avogadro?
4. Jakie znasz stany skupienia materii?
5. Co jest podstawowÄ… cechÄ… materii?
6. O czym mówi prawo stałości składu?
7. Ile wynosi wartość liczby Avogadro?
8. Jak nazywa się proces przechodzenia ze stanu skupienia stałego w gaz?
9. Co to jest mol?
10. JakÄ… naturÄ™ majÄ… czÄ…stki wg mechaniki kwantowej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz masę cząsteczkową następujących związków chemicznych: NaOH, CO2, CO.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obliczyć masę cząsteczkową związków,
3) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- układ okresowy pierwiastków,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na podstawie literatury z rozdziału wypisz charakterystyczne cechy pierwiastków zależne od
położenia w układzie okresowym. Szczególną uwagę zwróć na: właściwości metaliczne,
reaktywność, położenie metali i gazów szlachetnych. Szczególnie polecana pozycja [6, str.44-51]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować wskazaną literaturę,
3) odnalez
ć informacje dotyczące właściwości pierwiastków zależnie od ich położenia
w układzie okresowym,
4) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) zdefiniować pojęcia: atom, cząsteczka, związek chemiczny?
3) obliczyć masę cząsteczkowa związku chemicznego?
4) podać wartość liczby Avogadro?
5) scharakteryzować stany skupienia materii?
6) scharakteryzować atom?
7) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.3. Roztwory i ich stężenia
4.3.1. Materiał nauczania
Roztwór [1, s. 259-286] jest mieszaniną jednorodną (homogeniczną). Składa się z co
najmniej dwóch składników - substancji rozpuszczonej i rozpuszczalnika. Mogą być roztwory
gazowe, np. powietrze, ciekłe, np. woda + cukier i stałe, np. stopy metali.
Mieszanina homogeniczna:
- składniki zatracają częściowo swoje właściwości fizyczne,
- mieszanina uzyskuje nowe, jednorodne w całej masie właściwości (gęstość, temperatura
wrzenia i topnienia, ciepło właściwe),
- może to być mieszanina dwóch lub więcej substancji w stanie rozproszenia cząstkowego
(czÄ…stki fazy rozproszonej sÄ… czÄ…steczkami, atomami lub jonami),
- składniki można rozróżnić dopiero na poziomie molekularnym.
Rozpuszczanie zachodzi ponieważ między cząstkami rozpuszczalnika i substancji
rozpuszczanej tworzÄ… siÄ™ silne wiÄ…zania - solwatacja (w wodzie hydratacja).
Substancje polarne rozpuszczają substancje polarne (np. woda - sól, woda - alkohol),
a niepolarne podobne do siebie (benzen - czterochlorek węgla).
Stan skupienia roztworu jest określany przez jego składnik będący rozpuszczalnikiem.
Bardzo często stosowanym rozpuszczalnikiem jest woda. W wodzie rozpuszczają się na
przykład: azotan (V) sodu i aceton. Nie rozpuszczają się w wodzie natomiast węglan wapnia,
olej i benzyna. Na tej podstawie można wysnuć wniosek, że woda jest dobrym
rozpuszczalnikiem dla substancji o budowie polarnej lub jonowej.
Ze względu na wielkość cząsteczek substancji rozpuszczonej rozróżnia się: roztwory
właściwe, roztwory koloidalne i zawiesiny.
Roztwór koloidalny to roztwór substancji o średnicy cząsteczek 10-7m, 10 -8m, 10-9m. Są to na
przykład mleko i farba emulsyjna.
Roztwór właściwy ma niewidoczne cząstki substancji. Średnice cząsteczek są mniejsze niż 10-
9
m . Są to na przykład cukier z wodą lub sok z wodą.
Zawiesina ma średnicę cząsteczek powyżej 10-6m. Są to na przykład kreda z wodą lub piasek z
wodÄ….
Rozpuszczalność substancji oznacza maksymalną liczbę gramów (masę) substancji
rozpuszczonej w 100g rozpuszczalnika. Jest ona wielkością charakterystyczną dla danej
substancji i danego rozpuszczalnika i zależy od temperatury, a dla gazów - także od ciśnienia.
Wyróżniamy roztwory nasycone i nienasycone. Roztwór nasycony występuje wtedy, gdy
zawiera on substancję rozproszoną w ilości równej jej rozpuszczalności w danym
rozpuszczalniku i danej temperaturze. Roztwór nienasycony występuje, gdy
w rozpuszczalniku zostanie rozpuszczona mniejsza ilość substancji niż wynosi jej
rozpuszczalność w danych warunkach. W roztworze nienasyconym nie ma stanu równowagi
ciecz - osad, gdyż osad zostaje rozpuszczony. Oziębienie roztworu nasyconego powoduje
wytrącenie z niego kryształów substancji rozpuszczonej. Jest to proces krystalizacji, odwrotny
do procesu rozpuszczania.
O zawartości substancji w roztworze świadczy też określenie roztwór stężony, roztwór
rozcieńczony.
Stężenie roztworu to ilość substancji rozpuszczonej w określonej objętości lub masie
roztworu. Najczęściej używa się stężenia procentowego i molowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Stężenie procentowe podaje liczbę gramów substancji rozpuszczonej zawartą w 100 gramach
roztworu. Na przykład roztwór 8 - procentowy zawiera 8 gram substancji na 100 gram
roztworu, czyli 8 gram substancji rozpuszczonej i 92 gramów rozpuszczalnika.
Cp= (ms/mr)*100%
Cp oznacza stężenie procentowe
ms oznacza masÄ™ substancji
mr oznacza masÄ™ roztworu.
Stężenie molowe roztworu Cmol oznacza liczbę moli substancji rozpuszczonej w 1dm3
roztworu. Stężenie molowe oznacza się CM lub Cmol.
Cmol = n/ Vr, gdzie n - liczba moli substancji rozpuszczonej, a Vr - objętość roztworu.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest roztwór?
2. Jakie cechy ma mieszanina homogeniczna?
3. Co to jest stężenie roztworu?
4. Jaki jest wzór na stężenie procentowe roztworu?
5. Jak się oblicza stężenie molowe roztworu?
6. Jakie rodzaje roztworów wyróżnia się ze względu na wielkość cząsteczek
rozpuszczonych?
7. Na czym polega różnica między roztworem nasyconym i nienasyconym?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj badanie rozpuszczalności soli kuchennej w wodzie i benzynie.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować dwie probówki i dwa statywy do probówek,
3) przygotować 4 gramy soli kuchennej,
4) przygotować 10 cm3 wody i 10 cm3 benzyny,
5) wymieszaj próbkę wody z 2 gramami soli kuchennej i próbkę benzyny z 2 gramami soli
kuchennej,
6) zaobserwować wyniki procesu mieszania,
7) zapisać wyniki swojej pracy,
8) zaprezentować efekty swojej pracy,
9) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy,
- długopis,
- dwie probówki na statywach,
- 4 gramy soli kuchennej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
- 10 cm3 wody,
- 10 cm3 benzyny,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Oblicz ile gramów soli kuchennej i wody należy użyć aby przygotować 300 gram
15 procentowego roztworu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przeprowadzić obliczenia,
3) zaprezentować efekty swojej pracy,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy,
- długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przygotuj 100 gram 10 procentowego roztworu soli kuchennej w wodzie. Przeprowadz

proces odparowania wody z roztworu pozostawiając roztwór w płaskim naczyniu w suchym
i ciepłym pomieszczeniu. Zaobserwuj co stało się z wodą i co stało się z solą wcześniej
w wodzie rozpuszczonÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować naczynie do wykonania roztworu,
3) obliczyć niezbędną ilość soli kuchennej i wody,
4) przygotować roztwór,
5) pozostawić roztwór do odparowania,
6) zapisać wyniki swojej pracy,
7) zaprezentować efekty swojej pracy,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy,
- długopis,
- naczynie,
- sól kuchenna,
- woda,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować rodzaje roztworów?
2) podać cechy mieszaniny homogenicznej?
3) obliczyć stężenie procentowe roztworu?
4) obliczyć stężenie molowe roztworu?
5) wytłumaczyć na czym polega różnica między roztworem nasyconym
i nienasyconym?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.4. Układy fazowe i koloidy
4.4.1. Materiał nauczania
Roztwory, podobnie jak zwiÄ…zki chemiczne sÄ… jednorodne makroskopowo. ZwiÄ…zek
chemiczny wykazuje również jednorodność molekularną. Roztwór jest molekularnie
niejednorodny.
Roztwór zawiera co najmniej dwa rodzaje cząstek: rozpuszczalnika i substancji
rozpuszczonej. Oba rodzaje cząstek poruszają się chaotycznie i niezależnie, nie tworzą
trwałych wiązań, występują między nimi tylko słabe oddziaływania Van der Waalsa
[1, s.145].
Jeżeli cząstki substancji zostają rozprowadzone równomiernie w innej substancji to mieszaninę
taką nazywamy układem dyspersyjnym. Zbiór cząstek substancji rozdrobnionej nosi nazwę fazy
rozproszonej, a zbiór cząstek substancji, w której nastąpiło rozproszenie nazywa się fazą
rozpraszającą. Układy dyspersyjne różnią się rozmiarem cząstek rozproszonych. Jeśli faza
rozproszona rozdrobniona jest aż do wymiarów atomów to układ dyspersyjny nosi nazwę
roztworu właściwego.
Układ dyspersyjny, w którym cząstki fazy rozproszonej są większe od 500000pm
(pm=pikometr=10-12metra) posiada cechy mieszanin heterogenicznych. Jest to układ
o rozdrobnieniu mechanicznym. Zależnie od stanu skupienia fazy rozproszonej i rozpraszającej
układy takie nazywane układami fazowymi dzielą się następująco:
- zawiesina  faza rozproszona to ciało stałe, faza rozpraszająca - ciecz,
- emulsja  faza rozproszona to ciecz i faza rozpraszajÄ…ca - ciecz.
Pomiędzy roztworem właściwym a układem o rozdrobnieniu mechanicznym występują jeszcze
układy pośrednie zwane koloidami (inaczej zolami lub liozolami).
Istnieją dwa rodzaje koloidów: koloidy cząsteczkowe i koloidy fazowe. Pierwsze z nich
zawierają związki chemiczne, których cząsteczki składają się z setek tysięcy atomów
(makrocząsteczki np. skrobia, białko, tworzywa sztuczne). Koloidy drugiej grupy powstają
w wyniku łączenia się jonów lub cząsteczek w wielkie zespoły. Takie agregaty zbudowane
często z tysięcy a nawet setek tysięcy pojedynczych jonów i cząsteczek nazywane są micellami.
Charakterystyczną cechą różniącą koloidy od układów rozdrobnionych mechanicznie
i roztworów właściwych jest zjawisko optyczne  efekt Tyndalla. Światło padające na koloid
zostaje odbite i rozproszone, czyli układ koloidalny jest nieprzezroczysty. Podczas
odparowywania rozpuszczalnika lub ochładzania koloid nie przechodzi w typową krystaliczną
fazę stałą jak przy roztworach właściwych lecz tworzy układ o wyglądzie zbliżonym do
substancji stałej, często elastycznej i miękkiej. Ten układ nazywa się żelem. Proces
przechodzenia zolu w żel to koagulacja. Proces odwrotny to peptyzacja. Niektóre żele
w czasie dłuższego stania wydzielają część rozpuszczalnika w fazie ciekłej. Np. wydzielanie się
serwatki z kwaśnego mleka.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy potrafisz podać różnicę między roztworem właściwym a układem dyspersyjnym?
2. Co oznacza termin micella?
3. Na czym polega efekt Tyndalla?
4. Jak nazywa się proces przechodzenia żelu w zol?
5. Co to jest układ fazowy?
6. Jak zdefiniujesz koloid?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
emulsjÄ™ oleju w wodzie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować naczynie do przygotowania emulsji,
3) przygotować 10 cm3 wody i 5 cm3 oleju roślinnego,
4) zmieszać dwie ciecze ze sobą,
5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- cylinder pomiarowy o pojemności 50 cm3,
- 10 cm3 wody i 5 cm3 oleju roślinnego,
- mieszadełko  np. łyżeczka,
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) zdefiniować pojęcia: układ fazowy, koloid?
3) zdefiniować pojęcia: emulsja i zawiesina?
4) opisać na czym polega efekt Tyndalla?
5) sporządzić układ fazowy typu emulsja?
6) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.5. Właściwości gazów
4.5.1. Materiał nauczania
Postać gazowa jest jednym z trzech występujących w przyrodzie stanów skupienia. Poza
stanem gazowym wyróżniamy stan ciekły i stały.
Gazy nie mają określonego własnego kształtu i przyjmują kształt zbiornika czy pomieszczenia,
w jakim się znajdują. Gazy nie mają także określonej objętości.
Gazy są ściśliwe. Oznacza to, że potrafią zmniejszać swoją objętość zależnie od potrzeb. Gazy
są także rozprężliwe, co wiąże się z tym, że potrafią zwiększać swoją objętość.
Gaz doskonały:
- cząsteczki są punktami materialnymi o jednakowej masie (objętość = 0),
- między cząsteczkami nie ma żadnych oddziaływań (przyciągania),
- poruszajÄ… siÄ™ ruchem prostoliniowym, jednostajnym zmieniajÄ…c kierunek ruchu wskutek
zderzeń,
- zderzenia są doskonale sprężyste (nie ma rozpraszania energii).
Prawo Avogadro w odniesieniu do gazów:
- jednakowe objętości gazów w tych samych warunkach zawierają jednakową liczbę
czÄ…steczek,
- w warunkach normalnych 1 mol gazu doskonałego zajmuje objętość: V0 = 22,414 dm3 ,
- liczba czÄ…steczek w jednym molu wynosi (liczba Avogadro): NA = 6,02 * 1023.
Gaz rzeczywisty:
- cząsteczki nie są doskonale sprężystymi kulkami,
- po zbliżeniu oddziałują na siebie (gazy można skraplać),
- objętość własna cząstek nie jest = 0,
- 1mol skroplonego tlenu zajmuje 0,14% objętości gazu,
- 1mol skroplonego azotu zajmuje 0,17% objętości gazu,
- jednak tlen, azot, wodór w temp. >0oC, w ciśnieniach mniejszych niż kilka atmosfer
spełniają prawa gazów doskonałych,
- Van der Waals wprowadził poprawki uwzględniające siły przyciągania i objętość własną
czÄ…stek.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz stany skupienia materii?
2. Jakie znasz cechy gazu doskonałego?
3. Jakie znasz cechy gazu rzeczywistego?
4. Czy gazy są ściśliwe?
5. Czy gazy są rozprężliwe?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj badanie ściśliwości powietrza.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować strzykawkę,
3) przesuwając tłok strzykawki nabrać do niej powietrza,
4) zatkać wylot strzykawki palcem,
5) dociskać tłok strzykawki sprawdzając czy powietrze zmieści się w mniejszej objętości
strzykawki,
6) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- strzykawka,
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wykonaj badanie rozprężliwości powietrza.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować dwa balony,
3) przygotować rurkę z zaworem,
4) napełnić powietrzem jeden balon,
5) przy zamkniętym zaworze połączyć rurką balon napełniony z nie napełnionym,
6) odkręcić zawór,
7) zaobserwować co się stanie z nie napełnionym i z napełnionym balonem,
8) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
9) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- dwa balony,
- rurka z zaworem,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) scharakteryzować stan skupienia materii jakim jest gaz?
3) przeprowadzić badanie ściśliwości gazu?
4) przeprowadzić badanie rozprężliwości gazu?
5) porównać cechy gazu doskonałego i rzeczywistego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.6. Właściwości cieczy
4.6.1. Materiał nauczania
Ciecze nie mają własnego kształtu i przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują.
Mają natomiast własną objętość. Ciecze są praktycznie nieściśliwe i bardzo trudno zmienić ich
objętość. Cząsteczki substancji w cieczy są powiązane siłami sięgającymi kilku cząsteczek.
Dzięki temu ciecze mają stosunkowo dużą sprężystość objętości i tym samym mały
współczynnik ściśliwości. Siły przyciągania międzycząsteczkowego w cieczach są jednak zbyt
małe dla zapewnienia im własnego kształtu dlatego przyjmują kształt naczynia,
w którym się znajdują. Siły międzycząsteczkowe w warstwie powierzchniowej tworzą napięcie
powierzchniowe.
Właściwości cieczy zależą między innymi od ciśnienia i temperatury. Wszystkie ciecze
posiadają lepkość, czyli wewnętrzne tarcie przeciwdziałające przemieszczaniu się warstw
czÄ…steczek.
Przechodzenie cieczy w gaz nazywa się procesem parowania. Parowanie w całej objętości
cieczy nazywa się procesem wrzenia. Proces odwrotny czyli przejście pary w ciecz nazywa się
skraplaniem.
Badaniami właściwości cieczy w skali makro zajmuje się nauka zwana hydrodynamiką.
Badaniami cieczy na poziomie molekularnym zajmuje siÄ™ nauka  kinetyczna teoria cieczy.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie cechy charakteryzujÄ… ciecz?
2. Na czym polega proces parowania?
3. Na czym polega proces wrzenia?
4. Na czym polega proces skraplania?
5. Co to jest lepkość cieczy?
6. Czym jest napięcie powierzchniowe cieczy?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj badanie ściśliwości wody.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować strzykawkę,
3) przesuwając tłok strzykawki nabrać do niej wody,
4) zatkać wylot strzykawki palcem,
5) dociskać tłok strzykawki sprawdzając czy woda zmieści się w mniejszej objętości
strzykawki,
6) zapisać wyniki swojej pracy,
7) zaprezentować wyniki swojej pracy,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wyposażenie stanowiska pracy:
- strzykawka,
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) zaplanować i wykonać ćwiczenie zgodnie ze wskazówkami?
3) zapisać wyniki pomiarów?
4) sprawdzić ściśliwość cieczy?
5) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.7. Budowa kryształów i substancji bezpostaciowych
4.7.1. Materiał nauczania
W przeciwieństwie do gazów i cieczy, w których cząstki chemiczne mogą dość swobodnie
zmieniać swoje położenie, cechą charakterystyczną ciał stałych jest przestrzenne
uporządkowanie elementów strukturalnych. Jeżeli uporządkowanie to jest regularne,
substancję taką zalicza się do krystalicznych. Substancje krystaliczne topią się w określonej
temperaturze. Substancje krystaliczne, które wydzielają się z cieczy w procesie krzepnięcia,
z nasyconego roztworu w procesie krystalizacji lub z gazu w procesie desublimacji tworzÄ… tzw.
kryształy.
Kryształy to regularne wielościany ograniczone płaskimi ścianami. Zdarza się, że są to
piękne okazy o znacznych rozmiarach. Częściej jednak powstaje dużo maleńkich kryształków.
Ze względu na rodzaj wzajemnego oddziaływania cząstek, kryształy można podzielić na:
- molekularne (czÄ…steczkowe),
- kowalencyjne (atomowe, walencyjne),
- jonowe,
- metaliczne.
Kryształy molekularne zbudowane są z nie połączonych między sobą wiązaniami
chemicznymi cząstek, którymi bywają atomy lub cząsteczki. Pomiędzy elementami
strukturalnymi tworzącymi sieć krystaliczną działają jedynie słabe międzycząsteczkowe siły
Van der Waalsa, skąd możemy wywnioskować, że energia potrzebna do zniszczenia sieci jest
stosunkowo niewielka.
Kryształy atomowe zbudowane są z atomów połączonych wiązaniami kowalencyjnymi.
Typowym przykładem takiego kryształu jest diament. Kryształy te są trwałe, odporne na
działanie czynników mechanicznych. Mają wysoką temperaturę topnienia a w stanie czystym
nie przewodzą prądu elektrycznego. By stały się przewodnikami wystarczą niewielkie
zanieczyszczenia.
Kryształy jonowe tworzą związki z wiązaniem jonowym. Kryształ jonowy składa się
z jonów dodatnich i ujemnych prostych lub złożonych. Energia sieci jonowych jest znaczna,
dlatego kryształy jonowe charakteryzują się wysokimi temperaturami topnienia. Kryształy te
nie przewodzą prądu elektrycznego co jest spowodowane faktem, że jony w krysztale nie
mogą się swobodnie przemieszczać.
Kryształy metaliczne tworzą metale i ich stopy. Kryształ metalu nie jest zbudowany
z atomów a z uporządkowanych przestrzennie jonów dodatnich (kationów) i swobodnie
poruszających się między nimi elektronów. Zdelokalizowane elektrony tworzą gaz
elektronowy, który przebywa w obrębie kryształu na skutek przyciągania kationów. Ich
wzajemny układ nazywa się wiązaniem metalicznym. Dzięki temu wiązaniu oraz
oddziaływaniom zachodzącym w ich obrębie metale mają charakterystyczne właściwości.
Zalicza się do nich dobre przewodnictwo elektryczne i cieplne, połysk, ciągliwość, kowalność,
wytrzymałość na rozerwanie.
O właściwościach kryształu oprócz oddziaływania pomiędzy elementami strukturalnymi
decyduje w znacznym stopniu geometria wewnętrznego uporządkowania cząstek względem
siebie, czyli rodzaju sieci przestrzennej.
Niewielki procent znanych substancji stałych wykazuje uporządkowanie nieregularne czyli
przypadkowe. Substancje tego typu nazywane sÄ… bezpostaciowymi inaczej amorficznymi. Do
typowych przedstawicieli substancji bezpostaciowych należą tworzywa sztuczne oraz szkło.
Pod wpływem ogrzewania przechodzą do stanu ciekłego poprzez stan plastyczny, stopniowo
mięknąc w szerokim zakresie temperatury.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje kryształów?
2. Jak można scharakteryzować substancje bezpostaciowe?
3. Co to jest gaz elektronowy?
4. Co siÄ™ dzieje z substancjÄ… bezpostaciowÄ… w czasie ogrzewania?
5. Jakie wiązania są między cząsteczkami poszczególnych typów kryształów?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
proces krystalizacji soli kuchennej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować wysokie, wąskie naczynie, wykałaczkę i nitkę,
3) przygotować nasycony roztwór soli,
4) nitkę przywiązać do wykałaczki i zanurzyć w naczyniu opierając wykałaczkę o brzegi
naczynia tak aby nitka wisiała i nie była całkowicie zanurzona w wodzie,
5) po kilku dniach zaobserwuj wykrystalizowane na nitce kryształki soli,
6) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- wąskie wysokie naczynie, nitka, wykałaczka,
- nasycony roztwór soli,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) scharakteryzować typy kryształów?
3) czy rozumiesz na czym polega różnica między poszczególnymi rodzajami
kryształów?
4) przeprowadzić proces krystalizacji z roztworu nasyconego?
5) scharakteryzować substancje bezpostaciowe?
6) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.8. Prawa chemiczne
4.8.1. Materiał nauczania
Podstawowe prawa chemiczne to:
- prawo zachowania masy - Michaił A
omonosow, Lavoisier Antonie Laurent:
 W każdej przemianie chemicznej masa substancji biorących udział w reakcji chemicznej
nie ulega zmianie, czyli jest równa masie produktów powstałych w wyniku reakcji.
- prawo stałości składu - Proust Joseph Louis:
 Pierwiastki tworzące związek chemiczny łączą się ze sobą w stałych, ściśle określonych
stosunkach wagowych.
- prawo Avogadro - Avogadro di Quaregna Amadeo:
 Równe objętości różnych gazów, w tych samych warunkach ciśnienia i temperatury,
zawierajÄ… takÄ… samÄ… liczbÄ™ czÄ…stek.
- prawo stosunków objętościowych  Gay - Lussac Joseph Louis:
 Objętość reagujących ze sobą gazów oraz gazowych produktów ich reakcji, odmierzone
w tych samych warunkach temperatury i ciśnienia, pozostają do siebie w stosunkach
niewielkich liczb całkowitych .
W 1803 roku John Dalton ogłosił atomistyczną hipotezę. Mówił w niej, że za pomocą
pojęcia atomu można w prosty sposób wyjaśnić podstawowe doświadczalne prawa chemiczne.
W ten sposób atomistyczna hipoteza Daltona stała się swojego rodzaju potwierdzeniem dla
prawa zachowania masy, prawa stałości składu związku chemicznego
i dla odkrytego póz
niej prawa Avogadro. Hipoteza ta była też podstawą uszeregowania przez
Mendelejewa pierwiastków chemicznych w układzie okresowym.
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega prawo stałości składu?
2. Czego dotyczy prawo zachowania masy?
3. O czym traktuje prawo stosunków objętościowych?
4. Jakie prawa zostały potwierdzone przez teorię atomistyczną Daltona?
5. Czego dotyczy prawo Avogadro?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Korzystając z prawa zachowania masy i prawa stałości składu uzupełnij poniższe równania
reakcji.
2Na + H2O = 2NaOH + H2
MgO + H2O = Mg(OH)2
Zn (OH)2 + HCl = ZnCl2 + 2H2O
Sposób wykonania ćwiczenia:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z wiadomościami dotyczącymi prawa zachowania masy,
3) uzupełnić równania reakcji,
4) zapisać wyniki w zeszycie przedmiotowym,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) uzupełnić równania reakcji w oparciu o prawo zachowania masy?
3) uzupełnić równania reakcji w oparciu o prawo stałości składu?
4) omówić prawo Avogadro?
5) dokonać oceny poprawności zapisanych równań?
6) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.9. Układ okresowy pierwiastków
4.9.1. Materiał nauczania
Za twórcę używanego do dziś układu okresowego pierwiastków uważa się Dmitrija
Mendelejewa. Ten rosyjski uczony w roku 1869 przedstawił w Rosyjskim Towarzystwie
Chemicznym w Sankt Petersburgu podstawowe wnioski ze swoich badań i założenia
opracowanej przez siebie klasyfikacji pierwiastków:
- pierwiastki uszeregowane zgodnie ze wzrastającą masą atomową wykazują powtarzalność
swoich właściwości (tzw. prawo okresowości),
- w tabeli układu okresowego przewidziane były miejsca dla prawdopodobnie istniejących,
a nieodkrytych jeszcze pierwiastków,
- w kilku miejscach układu przestawiono kolejność pierwiastków, uznając podobieństwo
właściwości pierwiastków w tej samej grupie za ważniejsze od ich wzrastającej masy
atomowej.
Układ okresowy pierwiastków Mendelejewa składał się z rzędów poziomych (okresów)
i pionowych (grup), przy czym grupy tworzyły pierwiastki o zbliżonych właściwościach.
Okresy zawierają pierwiastki, których atomy mają tę samą liczbę powłok elektronowych
i numeruje się je cyframi od 1 do 7. Grupy natomiast zawierają pierwiastki, których atomy
mają identyczną konfigurację zewnętrznych powłok elektronowych. Numerujemy je liczbami
od 1 do 18. Używany obecnie układ okresowy jest zrekonstruowaną wersją tablicy
Mendelejewa.
Podstawę współczesnego układu pierwiastków stanowi ich konfiguracja elektronowa
wyznaczająca podział na bloki: s, p, d, f (patrz: konfiguracja elektronowa pierwiastków).
Położenie dowolnego pierwiastka o liczbie atomowej Z w okresie i grupie układu
okresowego jest związane z konkretnymi właściwościami jego atomu:
- liczba powłok elektronowych w atomie jest równa numerowi okresu,
- liczba elektronów walencyjnych w atomie jest równa numerowi grupy, a dla grup od 13.
do 18. - numerowi grupy pomniejszonemu o 10,
- wraz ze wzrostem liczby elektronów walencyjnych pierwiastka, wzrasta jego charakter
niemetaliczny (elektroujemność),
- wraz ze wzrostem liczby powłok elektronowych wzrasta charakter metaliczny pierwiastka
(elektrododatniość).
Elektroujemność - miara zdolności do przyciągania elektronów przez atom danego
pierwiastka.
Pierwiastki metaliczne o niskiej elektroujemności nazywa się też elektrododatnimi.
Każdy pierwiastek może być zapisany w postaci symbolu literowego i odpowiednich liczb:
masowej i atomowej. Liczba masowa jest liczbą protonów i neutronów. Liczba atomowa
równa się liczbie protonów, równa się również liczbie elektronów i równa się liczbie
porzÄ…dkowej pierwiastka. Liczba masowa oznakowywana jest symbolem A. Liczba atomowa
oznakowana jest symbolem Z.
Na przykład pierwiastek beryl o symbolu literowym Be ma liczbę masową równą 9, a liczbę
atomową równą 4. Znając te dane, możemy o berylu powiedzieć:
- liczba protonów: 4,
- liczba neutronów: 5 (9  4 = 5),
- liczba elektronów: 4,
- Å‚adunek jÄ…dra: +4.
Liczba atomowa świadczy też o tym, na którym miejscu dany pierwiastek znajduje się
w układzie okresowym (szukając w kierunku od lewej do prawej po okresach).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kto jest uważany za twórcę współczesnego układu okresowego pierwiastków?
2. O czym mówi nam liczba masowa?
3. Czego możemy się dowiedzieć z liczby atomowej?
4. Na co podzielony jest układ okresowy?
5. Ile w układzie okresowym jest grup?
6. Ile w układzie okresowym jest okresów?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Znajdz
w układzie okresowym pierwiastków pierwiastki o liczbach atomowych: 7, 20, 10.
Opisz te pierwiastki według schematu: nazwa pierwiastka, liczba atomowa, liczba protonów,
liczba neutronów, liczba elektronów.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować układ okresowy pierwiastków,
3) odnalez
ć pierwiastki o liczbie atomowej równej 7, 20, 10,
4) opisać pierwiastki według schematu z polecenia zadania,
5) zapisać wyniki swojej pracy,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- układ okresowy pierwiastków,
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) odnalez
ć w układzie okresowym pierwiastek o zadanej liczbie atomowej?
3) zinterpretować znaczenie liczby atomowej?
4) zinterpretować znaczenie liczby masowej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.10. Obliczenia stechiometryczne
4.10.1. Materiał nauczania
Celem typowych obliczeń chemicznych jest najczęściej ustalenie ilości substratów
niezbędnych do otrzymania konkretnej ilości produktów [1, s.151-195]. Obliczenia tego typu
nazywane sÄ… obliczeniami stechiometrycznymi. W stechiometrii wykorzystuje siÄ™ informacje
z równań chemicznych i wzorów chemicznych.
Tok obliczeń stechiometrycznych upraszcza się stosując umowną, przyjętą przez chemików,
standardową  porcję atomów, tak ustaloną, aby masa tej porcji była z góry znana. Taką
standardową porcją atomów jest mol. Masa mola atomów jest różna dla różnych
pierwiastków, ale mol jest to zawsze jednakowa ilość atomów, cząsteczek, jonów lub innych
czÄ…stek materialnych. Masa mola substancji nazywana jest masÄ… molowÄ…. Masa molowa jest
liczbowo równa masie atomowej lub cząsteczkowej, jeżeli masę molową wyraża się
w gramach.
W obliczeniach chemicznych często zachodzi konieczność ustalenia składu procentowego
zwiÄ…zku chemicznego lub mieszaniny.
Typowym obliczeniem stechiometrycznym jest ustalanie wzoru sumarycznego na podstawie
znanego składu procentowego masy cząsteczkowej (lub molowej). Dane liczbowe są zwykle
wynikami eksperymentalnymi.
Równanie chemiczne jest umownym zapisem ilustrującym jakościowo i ilościowo przebieg
reakcji chemicznej. Stosunek ilościowy substancji reagujących, wynikający
z równania chemicznego, nazywa się stosunkiem stechiometrycznym. Substraty reagują ze
sobÄ… tylko w stosunku stechiometrycznym, nawet w przypadku zmieszania ich w innym
stosunku. Stosunek stechiometryczny podaje siÄ™ w :
- molach,
- gramach,
- dm3.
Przykład:
Ile gramów siarki przereaguje z 3 gramami węgla, jeśli powstanie dwusiarczek węgla CS2?
RozwiÄ…zanie:
C+ 2S CS2
Dane:
3g węgla
Szukane:
x gramów siarki
W przykładzie najwygodniej skorzystać z wagowego stosunku stechiometrycznego.
Równanie chemiczne C+ 2S CS2
Dane 3g + x
Stosunek stechiometryczny 12g: 64g
Ponieważ stosunek stechiometryczny ma dla danej reakcji wartość stałą, można ułożyć
równanie: 3/x=12·64, stÄ…d x = 16g.
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do czego służą obliczenia stechiometryczne?
2. W jakich jednostkach może być podawany stosunek stechiometryczny?
3. Czym jest równanie chemiczne?
4. Czy substraty mogą reagować ze sobą w stosunku innym niż stechiometryczny?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz ile gramów amoniaku można otrzymać z 15gramów azotu w procesie opisanym
poniższym równaniem reakcji.
3H2 + N2= 2NH3
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapisać równanie reakcji, wypisz dane i szukane,
3) ułożyć stosunek stechiometryczny,
4) obliczyć szukaną,
5) zapisać wyniki swojej pracy,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) ułożyć proporcję stosunku stechiometrycznego?
2) wykorzystać informację zawartą w równaniu chemicznym?
3) obliczyć brakującą daną do równania chemicznego?
4) zaplanować obliczenia?
5) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.11. ZwiÄ…zki nieorganiczne stosowane w lakiernictwie
4.11.1. Materiał nauczania
Związek chemiczny to połączenie co najmniej dwóch atomów różnych pierwiastków
chemicznych, w którym występuje wiązanie chemiczne.
Większość związków chemicznych jest mieszaniną cząsteczek zbudowanych z różnych odmian
izotopowych pierwiastków tworzących te związki.
Tradycyjnie dzieli siÄ™ je na zwiÄ…zki organiczne i nieorganiczne.
Związki organiczne stanowią większość związków węgla, z wyjątkiem tych, które
wykazują podobieństwo do typowych związków nieorganicznych (np. tlenki węgla, węgliki,
węglany). Poza węglem i wodorem najczęściej w cząsteczkach związków organicznych
występują: tlen, azot, siarka, fosfor, fluorowce.
Związki nieorganiczne to ogół związków chemicznych z wyłączeniem związków
organicznych. Znanych jest ok. 6 mln związków nieorganicznych.
Związki chemiczne można również klasyfikować na podstawie obecności w nich
wyróżnionego pierwiastka, np. tlenki, wodorki. Innym kryterium klasyfikacji jest charakter
wiązań chemicznych obecnych w związkach chemicznych, dzięki czemu można je podzielić na
jonowe (związki z przeważającym udziałem wiązania jonowego), kowalencyjne (związki
z przeważającym udziałem wiązania kowalencyjnego) związki o wiązaniach metalicznych. Ze
względu na zachowanie związki chemiczne w różnych reakcjach chemicznych dzieli się na
kwasy, zasady lub utleniacze i reduktory, odczynniki nukleofilowe i elektrofilowe, itp.
Tlenki, to zwiÄ…zki tlenu na - II stopniu utlenienia z innymi pierwiastkami.
Ze względu na efekt reakcji z wodą rozróżnia się tlenki: kwasowe (powstają kwasy), zasadowe
(powstają zasady), amfoteryczne (łączą w sobie własności tlenków kwasowych i zasadowych,
reagują z kwasami i zasadami) oraz tlenki obojętne.
Budowa tlenków:
MmOn
Przykłady tlenków:
- kwasowe: N2O5, P2O5, SO3, SO2, CO2, Cl2O5 i inne,
- zasadowe: Na2O, K2O, MgO, CaO, Li2O, Cs2O i inne,
- amfoteryczne: Al2O3, As2O3, As2O5, SnO2, SnO, ZnO i inne.
Kwasy, wg klasycznej definicji Arrheniusa, to związki chemiczne, które podczas dysocjacji
elektrolitycznej w wodzie uwalniają jako kationy wyłącznie jony wodorowe H+ (H3O+), zaś
jako aniony tzw. reszty kwasowe.
Kwasy reagując z zasadami tworzą związki o ogólnej nazwie sole.
Ogólny wzór kwasów:
HxA, gdzie
H+ - kation wodorowy,
Ax- - anion reszty kwasowej,
x - wartościowość anionu pochodzącego od reszty kwasowej.
Do najważniejszych kwasów zalicza się m.in.:
kwas siarkowy (VI) H2SO4,
-
kwas azotowy (V) HNO3,
-
kwas węglowy H2CO3,
-
kwas chlorowy (VII) HClO4,
-
- kwas ortofosforowy (V) H3PO4,
- kwas siarkowy (IV) H2SO3,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
- kwas azotowy (III) HNO2,
- kwas chlorowodorowy HCl,
- kwas bromowodorowy HBr.
Zasady, wg klasycznej definicji Arrheniusa, to związki chemiczne, które podczas dysocjacji
elektrolitycznej w wodzie odszczepiajÄ… jony wodorotlenowe OH- jako aniony.
Zasady (wodorotlenki) nazywa się mocnymi, jeśli łatwo ulegają dysocjacji (miarą mocy zasad
jest wartość ich stałej dysocjacji). Reagują z kwasami tworzą związki o ogólnej nazwie sole.
Wodorotlenek to związek, którego cząsteczka składa się z atomu metalu i jednej lub większej
liczby grup wodorotlenowych.
Zasada to substancja, która wprowadzona do wody wytwarza jony wodorotlenkowe.
Ogólny wzór wodorotlenków:
Me(OH)y, gdzie
Mey+ - kation metalu,
OH- - anion wodorotlenowy,
y - wartościowość metalu.
Sole, to zwiÄ…zki o budowie jonowej zawierajÄ…ce w czÄ…steczce kation (kationy) metalu Mey+
(lub grupę NH4+) i anion Ax- (aniony) reszty kwasowej. Sole to na ogół krystaliczne ciała
stałe.
MxAy ,gdzie My+ - kation metalu,
Ax- - anion reszty kwasowej,
y - wartościowość metalu,
x - wartościowość anionu pochodzącego od reszty kwasowej.
Rozróżnia się:
- sole obojętne (np. AlF3),
- wodorosole (np. KHSO4),
- hydroksosole (np. Ca(OH)Br).
Sole w stanie stopionym lub rozpuszczone w odpowiednim rozpuszczalniku przewodzÄ… prÄ…d
elektryczny.
Warto wspomnieć o jeszcze jednym rodzaju soli  soli kompleksowej. Są to sole, w których
występuje atom centralny i cząsteczki koordynowane zwane ligandami. Przykładem ligandów
są aniony proste i złożone: OH-, F-, Cl- i cząsteczki zawierające wolne pary elektronowe.
Przykładem soli kompleksowej stosowanej w lakiernictwie jest talk Mg3[(OH)2Si4O10].
Metody otrzymywania soli obejmujÄ… reakcje:
- kwasów z zasadami, np. HCl + NaOH NaCl + H2O,
- kwasów z metalami, np. 3Cu + 8HNO3 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4H2O,
- kwasów z tlenkami metali, np. CaO + 2HCl CaCl2 + H2O,
- wodorotlenków z tlenkami niemetali, np. 2 NaOH + SO2 Na2SO3 + H2O,
- wodorotlenków z niemetalami, np. P4 + 6KOH 2 PH3 + 2 K3PO3,
- podwójnej wymiany pomiędzy solami, np. AgNO3 + NaCl AgCl + NaNO3,
- dysproporcjonowania, np. 3AuCl 2Au + AuCl3,
- bezpośredniej syntezy z pierwiastków, np. 2K + Cl2 2KCl.
Przykładowe związki nieorganiczne stosowane w lakiernictwie.
Związki nieorganiczne stosowane są na przykład do tworzenia pigmentów:pigmenty białe -
- podstawowe znaczenie w tej grupie posiada biel tytanowa,
- pigmenty czerwone - nieorganiczne czerwone tlenki,
- pigmenty pomarańczowe: występują tu oranże nieorganiczne (niestety zawierają ołów lub
chromian  więc stopniowo ograniczane),
- pigmenty żółte - w grupie tej występują pigmenty nieorganiczne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
- pigmenty zielone - bardzo trwały pigment z tej grupy to nieorganiczny zielony tlenek
chromu (nietoksyczny),
- pigmenty czarne - podstawowe pigment z tej grupy to sadza i czarne tlenki żelaza.
Poza pigmentami barwiącymi wyróżniamy:
- wypełniacze,
- pigmenty specjalne.
Przykładem związku nieorganicznego stosowanego jako rozcieńczalnik i rozpuszczalnik
w różnych wyrobach lakierniczych jest woda.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz podstawowe grupy związków nieorganicznych?
2. Jaka jest definicja kwasu?
3. Jaka jest definicja zasady?
4. Jak można opisać tlenki?
5. Jakie znasz przykładowe związki nieorganiczne stosowane w lakiernictwie?
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Napisz równanie reakcji syntezy chlorku potasu z zastosowaniem zasady potasowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapisać równanie reakcji,
3) sprawdzić współczynniki stechiometryczne,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.11.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) scharakteryzować sole?
3) scharakteryzować kwasy?
4) scharakteryzować tlenki?
5) scharakteryzować zasady?
6) podać przykłady związków nieorganicznych stosowanych w lakiernictwie?
7) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.12. ZwiÄ…zki organiczne stosowane w lakiernictwie
4.12.1. Materiał nauczania
Związki organiczne to związki węgla. Wśród wspólnych cech nadających związkom
organicznym specyficzny charakter wymienić należy następujące:
- mała odporność chemiczna,
- palność,
- niskie temperatury topnienia i wrzenia.
Związki organiczne można podzielić na następujące grupy:
- węglowodory alifatyczne nasycone i nienasycone,
- węglowodory aromatyczne,
- chlorowcopochodne,
- alkohole i fenole, aldehydy, ketony i etery
- kwasy karboksylowe i ich sole,
- estry,
- aminy,
- hydroksykwasy,
- aminokwasy,
- hydroksyaldehydy i hydroksyketony,
- węglowodany,
- białka.
W lakiernictwie [4, s. 9-91] znajduje zastosowanie wiele związków organicznych. Do
najbardziej rozpowszechnionych, zależnie od pełnionej funkcji, należą związki wymieniane
poniżej wg zastosowania.
Pigmenty:
- pigmenty czerwone:
- wysokogatunkowe czerwienie organiczne,
- pigmenty pomarańczowe:
- organiczne, nie zawierające ołowiu i chromianu,
- pigmenty żółte:
- pigmenty organiczne,
- pigmenty niebieskie:
- jedynym odpowiednim do powłok o wysokiej trwałości jest błękit ftalocyjaninowy,
charakterystyka tego pigmentu to doskonała czystość barwy, dobre krycie oraz odporność
na czynniki chemiczne,
- pigmenty szkarłatne, purpurowe i fioletowe:
- najczęściej uzyskuje się takie odcienie w wyniku mieszania błękitów ftalocyjaninowych
i czerwieni.
Rozpuszczalniki:
Organiczne  węglowodory i ich pochodne:
- węglowodory alifatyczne: benzyna lakowa (white spirit), benzyna ciężka (VM i P Naphta),
heksan. Zalecane do wyrobów alkidowych, nie nadają się do epoksydowych
i poliuretanowych, stosowane do olejnych , olejno  ftalowych,
- węglowodory aromatyczne: toluen, ksylen, solvent naphta, stosowane do olejnych,
- olejno  ftalowych, silikonowych, epoksydów, fenolowych, poliuretanowych
i fenoplastów, winylowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
- chlorowcopochodne węglowodorów: chlorek metylenu i metylochloroform, stosowane
w zmywaczach, do niektórych winyli i chlorokauczuków,
- węglowodory terpenowe otrzymywane np.: z żywicy drzew sosnowych, stosowane do
wyrobów olejnych, ftalowych i epoksyestrowych, ostatnio coraz częściej do emulsyjnych.
Organiczne  zawierajÄ…ce tlen:
- ketony, stosowane do wyrobów poliuretanowych, epoksydowych, akrylowych,
nitrocelulozowych,
- alkohole, stosowane w układach wodnych jako pomocnicze,
- eteroglikole, stosowane do poliamidów, epoksydów, żywic poliestrowych, akrylowych
i nitrocelulozowych,
- estry: octany, izomaślany, stosowane do wyrobów nitrocelulozowych, poliuretanowych
i akrylowych.
W farbach wodorozpuszczalnych udział rozpuszczalników organicznych sprzyja rozpuszczaniu
się spoiwa, przyśpiesza odparowanie wody z powłoki i reguluje jej czas schnięcia.
4.12.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie grupy związków można wydzielić w chemii organicznej?
2. Jak można zdefiniować chemię organiczną?
3. Czy znasz przykłady pigmentów organicznych?
4. Jakie możesz wymienić rozpuszczalniki organiczne?
5. Jaka jest rola rozpuszczalników organicznych w związkach wodorozpuszczalnych?
4.12.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj zestawienie stosowanych w lakiernictwie pigmentów organicznych
z uwzględnieniem barw.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wykonać zestawienie pigmentów,
3) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.12.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) wymienić grupy związków organicznych?
3) charakteryzować pojęcie związek organiczny?
4) wymienić przykładowe związki organiczne stosowane w lakiernictwie?
5) opisać rolę rozpuszczalników organicznych w produktach
wodorozpuszczalnych?
6) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.13. ZwiÄ…zki wielkoczÄ…steczkowe
4.13.1. Materiał nauczania
ZwiÄ…zki wielkoczÄ…steczkowe inaczej nazywane sÄ… polimerami. CzÄ…steczki polimeru sÄ…
tysiące razy większe od innych. Zawierają dziesiątki tysięcy i więcej atomów.
CzÄ…steczka polimeru powstaje podczas reakcji zwanej polireakcjÄ…. Najprostszym jej
przykładem jest polimeryzacja, czyli reakcja łączenia się wielu, często wielu tysięcy,
jednakowych, niewielkich czÄ…steczek, zwanych monomerami, w jednÄ… wielkÄ…, gigantycznÄ…
cząsteczkę polimeru. Reakcja polimeryzacji stopniowej dwóch różnych rodzajów substancji
z wydzieleniem niskoczÄ…steczkowego produktu ubocznego nazywa siÄ™ reakcjÄ…
polikondensacji. Reakcja poliaddycji to reakcja tworzenia makrocząsteczek z dwóch różnych
rodzajów substancji bez wydzielania produktów ubocznych i bez wzajemnego nasycania
podwójnych wiązań węgla.
Polimery stosowane w lakiernictwie można podzielić na dwie grupy:
1. Polimery termoplastyczne.
2. Polimery termoutwardzalne.
Polimery termoplastyczne:
- po stopieniu lub rozpuszczeniu w rozpuszczalnikach nadajÄ… siÄ™ do aplikacji w postaci
gorÄ…cej masy lub lakieru,
- polimery termoplastyczne zarówno naturalne (szelak) jak i syntetyczne (chlorokauczuk,
poliakrylany, polimery winylowe, nitroceluloza itp.) tworzą powłoki przez odparowanie
rozpuszczalników, w których uprzednio były rozpuszczone. W trakcie tworzenia powłoki
nie zachodzą żadne reakcje chemiczne,
- struktura cząsteczkowa suchego polimeru jest liniowa lub liniowo rozgałęziona. A
ańcuchy
polimeru są fizycznie poplątane, nie występują między nimi wiązania poprzeczne sieciujące
a jedynie słabe oddziaływanie międzycząsteczkowe,
- przy rozpuszczaniu polimeru termoplastycznego mniejsze czÄ…steczki rozpuszczalnika
przenikają między łańcuchy polimeru rozdzielając je od siebie i pokonując oddziaływania
międzycząsteczkowe,
- w procesie schnięcia powłoki, rozpuszczalnik odparowuje, makrocząsteczki polimeru
zbliżają się do siebie i ponownie pojawia się oddziaływanie międzycząsteczkowe,
- podobne zachowania mają miejsce przy ogrzewaniu, cząsteczki pod wpływem ciepła
zwiększają swoją energię kinetyczną, zaczynają drgać i przemieszczać się wzajemnie. Po
ochłodzeniu polimer staje się ponownie twardy,
- w technikach nakładania powłok ochronnych znacznie bardziej rozpowszechnione jest
stosowanie lakierów rozpuszczalnikowych niż stopionych żywic termoplastycznych,
- polimery termoplastyczne nie nadają się do tworzenia wyrobów o niskiej zawartości części
lotnych,
- charakteryzują się niskim połyskiem, słabą odpornością na temperaturę.
Polimery termoutwardzalne:
- polimery termoutwardzalne (kondensacyjne) w odniesieniu do polimerów
termoplastycznych charakteryzują się znacznie wyższą gęstością usieciowania i tym
samym doskonale nadają się do tworzenia wyrobów o niskiej zawartości części lotnych,
- polimery termoutwardzalne (kondensacyjne) powstają nie poprzez przyłączenie całej
cząsteczki do wydłużonego łańcucha lecz przez reakcję wydłużonego łańcucha z małą
czÄ…steczkÄ… z odszczepieniem prostej czÄ…steczki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
- polimery termoutwardzalne charakteryzujÄ… siÄ™ niskÄ… masÄ… czÄ…steczkowÄ… przy aplikacji
i bardzo wysoką masą cząsteczkową polimeru w powłoce,
- polimery termoutwardzalne charakteryzują się bardzo wysokim połyskiem, doskonałą
odpornością na działanie temperatury, doskonałą odpornością na działanie
rozpuszczalników.
4.13.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można zdefiniować związek wielkocząsteczkowy?
2. Jakie znasz zwiÄ…zki wielkoczÄ…steczkowe?
3. Czym się różnią polimery termoplastyczne od termoutwardzalnych?
4.13.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj tabelę z porównaniem własności polimerów termoplastycznych
i termoutwardzalnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować pozycje tabeli analizując cechy polimerów termoplastycznych
i termoutwardzalnych,
3) wykonać tabelę wg zaplanowanych analizowanych cech,
4) zapisać wyniki swojej pracy,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- długopis i zeszyt przedmiotowy,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.13.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) scharakteryzować związek wielkocząsteczkowy?
3) wymienić przykłady związków wielkocząsteczkowych?
4) scharakteryzować polimery termoplastyczne?
5) scharakteryzować polimery termoutwardzalne?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.14. Typy reakcji chemicznych
4.14.1. Materiał nauczania
Procesy chemiczne dzielimy na reakcje: syntezy (łączenia), analizy (rozkładu) i wymiany.
Podział ten oparty jest na liczbie substratów i produktów reakcji.
Równanie reakcji chemicznej jest zapisem przebiegu procesu chemicznego za pomocą symboli
pierwiastków i wzorów związków chemicznych.
Reakcje syntezy polegają na tworzeniu się nowej substancji (produktu) z dwóch lub większej
ilości składników (substratów).
A+B=C
A,B to substraty a C to produkt.
Przykłady reakcji syntezy:
H2+Cl2 = 2HCl
2Mg + O2 = 2MgO
Reakcje analizy polegają na rozkładzie substancji złożonej na substancje prostsze lub
pierwiastki.
AB=A+B
AB to substancja złożona, A i B to substancje prostsze lub pierwiastki.
Przykłady reakcji analizy:
CaCO3=CaO + CO2
2HgO=2Hg+O2
Reakcje wymiany polegają na przekształceniu dwóch lub więcej substancji wyjściowych
w nowe substancje o innym ugrupowaniu atomów lub jonów wchodzących w ich skład. Można
wyróżnić reakcje wymiany pojedynczej lub wymiany podwójnej.
Reakcje wymiany pojedynczej: A+BC = AB+ C lub AC+B.
Reakcje wymiany podwójnej: AB+CD=AC+BD lub AD+BC
Przykłady reakcji wymiany pojedynczej:
Zn + 2HCl=ZnCl2+ H2
Fe+ CuSO4=FeSO4+Cu
Przykłady reakcji wymiany podwójnej:
BaCl2 +H2SO4= BaSO4+2HCl
AgNO3+NaCl=AgCl +NaNO3
4.14.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można zdefiniować równanie chemiczne?
2. Jakie znasz typy reakcji chemicznych?
3. Na czym polega reakcja syntezy?
4. Na czym polega reakcja analizy?
5. Na czym polega reakcja wymiany?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.14.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zapisz równanie reakcji syntezy wody.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapisać reakcję syntezy wody,
3) sprawdzić współczynniki stechiometryczne reakcji,
4) zapisać wyniki swojej pracy,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy,
- długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.14.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić typy reakcji chemicznych?
2) scharakteryzować reakcje syntezy?
3) scharakteryzować reakcję analizy?
4) scharakteryzować reakcje wymiany?
5) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.15. Energetyka i szybkość reakcji
4.15.1. Materiał nauczania
Sposób reagowania różnych substancji ze sobą można opisywać w dwóch aspektach:
- pierwszy, związany z rodzajem substratów i otrzymywanych produktów,
- drugi, związany z szybkością przetwarzania substratów w produkty.
Szybkość reakcji jest zmianą stężenia substratu lub produktu w jednostce czasu. Szybkość
różnych reakcji przebiega w niezwykle szerokim zakresie, od błyskawicznej eksplozji
dynamitu do powolnej korozji metali. Reakcję można przyspieszyć lub zwolnić poprzez zmianę
warunków, w których ona zachodzi. O szybkości reakcji decyduje częstość efektywnych
zderzeń cząstek chemicznych. Jako zderzenie efektywne rozumiemy zderzenie prowadzące do
zmian chemicznych.
Sposoby zwiększenia szybkości reakcji to wszelkie sposoby zwiększenia częstości zderzeń
efektywnych. Zderzenia efektywne występują tylko w przypadku dużej energii. Najmniejsza
energia cząstki, przy której następuje zderzenie efektywne, nazywa się energią aktywacji. Im
więcej cząstek znajduje się w objętości, czyli im większe jest stężenie substancji reagującej,
tym większa jest liczba zderzeń, a wiec i zderzeń efektywnych. Szybkość reakcji jest więc
proporcjonalna do stężenia reagentów. Doświadczalnie wyznacza się stałą szybkości reakcji
oznaczaną k. Jest to wielkość charakterystyczna dla danej reakcji w danej temperaturze.
Szybkość reakcji jest proporcjonalna do stężenia każdego z substratów. W trakcie zachodzenia
reakcji stężenia substratów maleją, przechodząc w produkty, więc szybkość reakcji nie jest
wielkością stałą. Najszybciej reakcja przebiega w pierwszej chwili po zmieszaniu reagentów.
Potem szybkość maleje.
Oprócz stężenia o szybkości reakcji decyduje temperatura. Szybkość reakcji zawsze rośnie
ze wzrostem temperatury.
Trzecim czynnikiem decydującym o szybkości reakcji jest obecność katalizatora.
Katalizatory to substancje, które zwiększają lub zmniejszają szybkość reakcji, same się nie
zużywając i nie zmieniając w czasie reakcji. Katalizator tzw. ujemny nazywany jest inhibitorem.
Zjawisko przyspieszania lub opóz
niania reakcji przez katalizator nosi nazwę katalizy. Działanie
katalizatora polega na tworzeniu z substratami nietrwałych związków przejściowych.
Energetyka reakcji chemicznej zajmujÄ…ce siÄ™ zmianami energii towarzyszÄ…cymi przemianom
chemicznym.
Reakcje chemiczne można również opisywać poprzez efekty energetyczne. W tym aspekcie
można podzielić reakcje na egzoenergetyczne i endoenergetyczne. W reakcjach
egzoenergetycznych układ traci energię, a w reakcjach endoenergetycznych - zyskuje.
4.15.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można zdefiniować szybkość reakcji?
2. Na czym polega reakcja egzoenergetyczna?
3. Na czym polega reakcja endoenergetyczna?
4. Jakie czynniki decydują o szybkości reakcji?
5. Na czym polega działanie katalizatora?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.15.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Znajdz
w literaturze przykład reakcji egzoenergetycznej i endoenergetycznej. Zapisz
równania reakcji.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) odnalez
ć w literaturze przykłady reakcji egzoenergetycznych i endoenergetycznych,
3) zapisać równania odnalezionych przykładowych reakcji,
4) zapisać wyniki swojej pracy,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.15.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować reakcje egzoenergetyczne?
2) scharakteryzować reakcje endoenergetyczne?
3) zdefiniować czynniki decydujące o szybkości reakcji?
4) zdefiniować działanie katalizatora?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.16. Procesy elektrochemiczne: reakcje utleniania i redukcji,
przewodnictwo elektrolitów, elektroliza, szereg
napięciowy metali, potencjał elektrody, ogniwa
i akumulatory, zjawisko elektroforezy
4.16.1. Materiał nauczania
Reakcje utleniania i redukcji.
Reakcję chemiczną zalicza się do procesów reakcji utleniania i redukcji (redoks), jeśli
przemianie substratów w produkty towarzyszy zmiana stopnia utlenienia pierwiastków.
Podwyższenie stopnia utlenienia któregokolwiek pierwiastka w reakcji redoks musi
spowodować obniżenie stopnia utlenienia innego pierwiastka. Wynika to z faktu, że suma
stopnia utlenienia we wszystkich cząstkach chemicznych elektrycznie obojętnych jest równa
zeru. Tak więc suma stopni utlenienia we wszystkich cząstkach substratów i produktów jest
równa zeru. Przyjęto, że podwyższenie stopnia utlenienia nazywa się procesem utleniania,
a obniżenie stopnia utlenienia procesem redukcji. Substancja, której atomy się utleniają, jest
reduktorem. Substancja, której atomy się redukują, jest utleniaczem. Właściwości utleniające
i redukujące są ściśle związane ze stopniem utlenienia. Jeśli pierwiastek występuje na kilku
stopniach utlenienia, to na najniższym pełni rolę reduktora, na najwyższym utleniacza, a na
pośrednich- utleniacza lub reduktora.
Reakcje utleniania i redukcji przysparzają sporo kłopotów w trakcie dobierania do nich
współczynników stechiometrycznych. Najlepszą metodą doboru współczynników
stechiometrycznych jest ustalenie tzw. równań połówkowych. Wytłumaczone to zostanie na
poniższym przykładzie:
Cu + HNO3 Cu(NO3)2 + NO + H2O
W powyższej reakcji odszukujemy reduktor, utleniacz, formę utlenioną, formę
zredukowaną i zapisujemy równania połówkowe:
Cu0  2e- Cu+2 reduktorem jest miedz

N+5 + 3e- N+2 utleniaczem jest azot
W następnym etapie równania połówkowe dodaje się stronami. Otrzymane równanie
sumaryczne nie powinno zawierać elektronów. W tym celu często trzeba dobrać odpowiednie
mnożniki.
Cu0  2e- Cu+2 x3
N+5 + 3e- N+2 x2
Wynik mnożenia
3Cu0  6e- 3Cu+2
2 N+5 + 6e- 2N+2
Wynik dodawania
3Cu0  6e +2 N+5+6e- 3Cu+2 + 2N+2
Współczynniki uzyskanego równania są na ogół współczynnikami równania głównego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Współczynniki te należy przenieść do równania głównego. Pozostałe współczynniki
(te, które nie zmieniają stopnia utlenienia) dobiera się metodą tradycyjną.
3Cu+8HNO3 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4H2O
Przewodnictwo elektrolitów.
Przewodniki elektrolityczne są równie dobrymi przewodnikami elektryczności jak metale.
Opór elektryczny typowego elektrolizera jest niewielki i zależy od stężenia jonów zdolnych do
swobodnego poruszania się w przestrzeni międzyelektrodowej. W przypadku elektrolitów
mocnych (dysocjujących całkowicie lub prawie całkowicie) opór elektryczny będzie niewielki,
a więc przewodnictwo elektryczne będzie duże. W roztworach słabych elektrolitów
przewodnictwo zależy od stężenia substancji rozpuszczonej. W miarę rozcieńczenia takich
roztworów wzrasta stopień dysocjacji, wzrasta więc też przewodnictwo elektryczne roztworu.
Elektrolity to substancje (kwasy, zasady i sole), które po rozpuszczeniu w wodzie (lub
innym rozpuszczalniku polarnym) rozpadajÄ… siÄ™ (dysocjujÄ…) na jony - ulegajÄ… dysocjacji
elektrolitycznej.
Nieelektrolity to substancje, które nie dysocjują na jony
- inaczej nieelektrolity - substancje, które w roztworach i w stanie stopionym nie przewodzą
prÄ…du elektrycznego,
- zwiÄ…zki organiczne,
- niektóre tlenki,
- niektóre wodorki.
Suma ładunków elektrycznych kationów i anionów, powstających na skutek dysocjacji
elektrolitycznej elektrolitów jest zawsze równa zeru.
Kwasy można podzielić na mocne, średniej mocy i słabe.
Przykłady kwasów, które są mocnymi elektrolitami:
- HCl; H2SO4; HNO3: HClO4; HBr; HI .
Zasady, które są mocnymi elektrolitami to zasady pierwiastków z grupy I i II:
-
Li, Na, K, Rb, Cs, Ca, Sr, Ba z wyjątkiem Be(OH)2, Mg(OH)2, które dysocjują
całkowicie i powstaje jon OH-.
Wodorotlenki pierwiastków z grupy II dysocjują dając 2 mole jonów OH-.
SÅ‚abe elektrolity:
- tylko część cząsteczek ulega dysocjacji elektrolitycznej,
- między niezdysocjowanymi cząsteczkami a jonami ustala się stan równowagi dynamicznej,
- stała równowagi reakcji dysocjacji to stała dysocjacji - opisuje ona ilościowe stosunki
między składnikami równowagi,
Elektroliza.
Procesy elektrolizy można stosunkowo łatwo zinterpretować ruchem jonów w polu
elektrycznym wytworzonym między elektrodami, bez względu na fakt czy płyty są zanurzone
w wodnym roztworze czy w stopionym elektrolicie (ogólnie przewodniku elektrolitycznym).
Kationy (jony dodatnie) poruszajÄ… siÄ™ w kierunku elektrody ujemnej (katody) a jony ujemne
(aniony) poruszają się w kierunku anody (elektrody dodatniej). Po dojściu do elektrody jon
oddaje elektron jeżeli jest anionem lub pobiera elektron jeżeli jest kationem i zmienia się
w elektrycznie obojętną cząstkę, najczęściej atom. Produkt reakcji elektrodowej osadza się na
materiale elektrody lub opuszcza roztwór w postaci gazu.
Zasadnicza różnica między ogniwem a elektrolizerem polega na tym, że w ogniwie proces
przebiega samorzutnie powodując tym samym przepływ elektronów w obwodzie zewnętrznym
a w elektrolizerze proces zostaje wymuszony przyłożonym z zewnątrz napięciem. Podczas
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
elektrolizy zachodzÄ… procesy odwrotne do zachodzÄ…cych w czasie pracy ogniwa
galwanicznego.
Szereg napięciowy metali.
Znając wartości potencjałów standardowych wszystkich metali można uporządkować je
szeregując w kolejności od najniższego potencjału do najwyższego. Taki szereg nosi nazwę
napięciowego lub elektrochemicznego.
Potencjał normalny Eo wodoru wynosi 0 [V] i jest granicą między potencjałami ujemnymi
a dodatnimi. Metale, których potencjał standardowy jest ujemny są półogniwami, które po
połączeniu z NEW ( normalną elektroda wodorową) stanowią anodę ogniwa porównawczego.
Zachodzi w nich proces utleniania atomu w kation.
Metale, których potencjał standardowy jest dodatni są półogniwami, które po połączeniu
z NEW ( normalną elektroda wodorową) stanowią katodę ogniwa porównawczego. Zachodzi
tu proces redukcji kationu w atom.
Uszeregowanie kilku ważnych wartości potencjałów standardowych znajduje się poniżej [6].
Mg/ Mg2+ Eo[V]= -2,38
Al/ Al3+ Eo[V]= -1,66
Mn/ Mn2+ Eo[V]= -1,05
Zn/ Zn2+ Eo[V]= -0,76
Cr/ Cr3+ Eo[V]= -0,71
Fe/ Fe2+ Eo[V]= -0,44
Cd/ Cd2+ Eo[V]= -0,40
Pb/ Pb2+ Eo[V]= -0,13
H2/ H+ Eo[V]= 0
Cu/ Cu2+ Eo[V]= +0,34
Ag/ Ag+ Eo[V]= +0,80
Hg/ Hg2+ Eo[V]= +0,87
Pt/ Pt2+ Eo[V]= +1,20
Au/ Au3+ Eo[V]= +1,42
Szereg elektrochemiczny (napięciowy) jest przydatny przy przewidywaniu kierunku
pewnych reakcji chemicznych i projektowaniu ogniw o żądanej sile elektromotorycznej.
Połączenie dwóch półogniw przewodnikiem powoduje proces redukcji w półogniwie
charakteryzującym się wyższym potencjałem normalnym i proces utleniania w półogniwie
charakteryzującym się niższym potencjałem normalnym.
Siłę elektromotoryczną ogniwa (SEM) oblicza się na podstawie tzw. Konwencji
Sztokholmskiej, w myśl której od potencjału elektrody prawej odejmuje się potencjał elektrody
lewej.
E= Ep- El
W celu otrzymania dodatniej wartości SEM należy zapisywać schemat ogniwa tak, aby
półogniwo, w którym zachodzi redukcja znalazło się po prawej stronie schematu.
SEM ogniwa:
Mg Mg2+ Zn2+ Zn
Wyniesie:
E = -0,76V-(-2,38V) = 1,62 V.
Potencjał elektrody.
Potencjał elektrodowy Ee oblicza się ze wzoru Nernsta.
EeH" EoÄ…[RT/zF* ln cm]
Gdzie:
R[J/K*mol]- stała gazowa,
T[K]- temperatura bezwzględna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
z  ilość elektronów ulegająca wymianie w procesie elektrodowym,
cm - stężenie molowe jonów,
F [C/mol]- stała Faraday a = 96485.
Drugi składnik sumy należy poprzedzić znakiem plus przy obliczaniu półogniwa
odwracalnego względem kationu lub znakiem minus przy obliczaniu półogniwa odwracalnego
względem anionu.
Polaryzacja elektrod.
To nieodwracalne procesy zachodzące na elektrodach, które hamują przepływ prądu
i powodują zmianę potencjału elektrody  różnica potencjałów maleje, maleje natężenie prądu.
Polaryzacja stężeniowa - w wyniku reakcji na elektrodach stężenie jonów przy elektrodzie
jest inne niż w elektrolicie. O szybkości procesów elektrodowych decyduje dyfuzja. Dzieje się
tak z powodu powolnej dyfuzji jonów, zależy od ruchu cieczy i stężenia jonów w roztworze.
Niepożądanym zjawiskiem jest fakt, że ruch cieczy zwiększa szybkość dyfuzji.
Polaryzacja jako skutek nadnapięcia:
- nadnapięcie to różnica między potencjałem elektrody, a teoretyczną wartością jej
potencjału,
- jeÅ›li nadnapiÄ™cie ·<0 to elektroda jest spolaryzowana katodowo, przyspieszone sÄ… procesy
katodowe,
- jeÅ›li nadnapiÄ™cie ·>0 to elektroda jest spolaryzowana anodowo.
Ogniwa i akumulatory.
Przepływ prądu elektrycznego przez granicę faz dwóch substancji może wywołać
przemiany chemiczne. SÄ… to procesy tzw. elektrolizy. Reakcje chemiczne przebiegajÄ…ce
w odpowiednio zestawionych układach powodują przepływ prądu elektrycznego (ogniwa).
Obie grupy zjawisk są ze sobą związane i zawierają się w dziale badań elektrochemia.
Prawie każdy układ złożony z dwóch płyt metali zanurzonych w elektrolicie stanowi
z
ródło prądu i nosi nazwę ogniwa galwanicznego. Ogniwa galwaniczne, w których prąd jest
wytwarzany na drodze przemiany chemicznej noszÄ… nazwÄ™ ogniw chemicznych. Ogniwa
galwaniczne, w których nie występują przemiany chemiczne lecz jedynie zmiany stężeń
elektrolitów noszą nazwę ogniw stężeniowych. Jedna z płyt ogniwa  katoda  to biegun
dodatni, druga  anoda  to biegun ujemny.
Na anodzie ogniwa zachodzi utlenianie a na katodzie redukcja.
Fazy metaliczne ogniw graniczące z elektrolitem noszą nazwę półogniw lub elektrod.
W praktyce określenie półogniwo oznacza układ, w którym zachodzi pół reakcji czyli
proces opisany jonowo  elektronowym równaniem połówkowym.
Akumulatory.
Urządzenia do magazynowania określonego rodzaju energii np. elektrycznej czy
mechanicznej. Akumulator gromadzi energiÄ™ w trakcie pracy przetwornicy energii i oddaje jÄ…
odbiornikom podczas przerwy w pracy przetwornicy. FazÄ™ pracy polegajÄ…cÄ… na gromadzeniu
energii nazywa siÄ™ Å‚adowaniem, a fazÄ™ pracy polegajÄ…cÄ… na oddawaniu nagromadzonej energii
nazywa się rozładowywaniem.
W zależności od rodzaju magazynowej energii rozróżnia się:
- akumulatory elektryczne,
- cieplne,
- bezwładnościowe,
- hydrauliczne,
- pneumatyczne.
Najczęściej stosuje się akumulatory elektryczne.
Akumulator elektryczny to odwrócone ogniwo galwaniczne. Energia elektryczna
doprowadzona z zewnętrznego z
ródła prądu stałego przemienia się w energię chemiczną
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
zmagazynowana w akumulatorze. Można ją ponownie przemienić w energię elektryczną
podczas wyładowania.
Zjawisko elektroforezy.
Jest to zjawisko elektrokinetyczne polegające na ruchu naładowanych cząstek fazy
rozproszonej w ośrodku rozpraszającym pod wpływem pola elektrycznego. Cząstki mające na
swojej powierzchni Å‚adunek dodatni przemieszczajÄ… siÄ™ w kierunku elektrody ujemnej.
Zjawisko to nazywamy kataforezÄ….
CzÄ…stki o Å‚adunku ujemnym przemieszczajÄ… siÄ™ zawsze w kierunku elektrody dodatniej.
Zjawisko to nazywa siÄ™ anaforezÄ….
Zjawisko elektroforezy znalazło praktyczne zastosowanie do:
- rozdzielania mieszanin białek,
- oczyszczania i koagulacji lateksu,
- pokrywania metali farbami, żywicą lub gumą,
- elektrostatycznego odpylania dymów w elektrofiltrach.
4.16.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kiedy reakcję chemiczna zalicza się do procesów redoks?
2. Jakie elektrolity nazywane sÄ… mocnymi?
3. Jakie elektrolity nazywane są słabymi?
4. Na jakiej podstawie ułożony jest szereg napięciowy metali?
5. Na czym polega zasada działania akumulatora?
6. Jaki proces zachodzi na anodzie ogniwa a jaki na katodzie?
7. Na czym polega zjawisko nadnapięcia?
8. Na czym polega zjawisko kataforezy?
4.16.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz SEM ogniwa Cu Cu2+ Au3+Au
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować szereg napięciowy metali,
3) zastosować wzór do obliczania SEM,
4) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
 Oznacz biegun dodatni i ujemny nie oznakowanej baterii do Å‚adowania latarki. Oznaczenie
wykonaj badajÄ…c proces elektrolizy w wodnym roztworze soli kuchennej
z niewielką zawartością fenoloftaleiny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) przygotować płaską baterię do latarki i usunąć z niej oznakowania biegunów,
3) przygotować wodny 15% roztwór soli kuchennej,
4) przygotować płaskie naczynie,
5) przygotować fenoloftaleinę,
6) przelać roztwór do naczynia,
7) dodać do roztworu fenoloftaleinę,
8) zanurzyć odgięte blaszki baterii,
9) obserwować proces elektrolizy (przy biegunie ujemnym roztwór zabarwi się na
malinowo),
10) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
11) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Sprawdz
przewodnictwo cieczy na podstawie wody destylowanej, 0,2 molowego
roztworu kwasu solnego i 0,2 molowego kwasu octowego.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zbudować obwód elektryczny z płaskiej baterii, żarówki z oprawką do latarki oraz dwóch
elektrod węglowych,
3) przygotować 3 małe zlewki,
4) przygotować wodę destylowaną, 0,2 molowy roztwór kwasu solnego i 0,2 molowy
roztwór kwasu octowego,
5) zbadać przewodnictwo poszczególnych cieczy stosując obwód elektryczny,
6) zapisać i zaprezentować wyniki swojej pracy,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy, długopis,
- obwód elektryczny złożony z dwóch elektrod węglowych, baterii i żarówki,
- trzy zlewki,
- woda destylowana, 0,2 molowy roztwór kwasu solnego i 0,2 molowy roztwór kwasu
octowego,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Wskaż utleniacz i reduktor a następnie dobierz współczynniki do poniższej reakcji redoks:
Ag + HNO3 AgNO3 + NO2 + H2O.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) odnalez
ć reduktor i utleniacz w równaniu reakcji,
3) zapisać równania połówkowe,
4) na ich podstawie dobrać współczynniki reakcji,
5) zapisać w zeszycie równania połówkowe i pełne równanie z dobranymi współczynnikami,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt przedmiotowy i długopis,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.16.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) zdefiniować szereg napięciowy metali?
3) wytłumaczyć istotę reakcji redoks?
4) wytłumaczyć istotę przewodnictwa cieczy?
5) zdefiniować pojęcie ogniwa i akumulatora?
6) przeprowadzić i opisać proces elektrolizy?
7) zdefiniować pojęcie nadnapięcia?
8) zapisać i uzasadnić wyniki pomiarów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 25 pytań dotyczących posługiwania się podstawowymi pojęciami
fizykochemicznymi. Pytania: 1, 2, 3, 4, 5, 6 ,7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, sÄ… to pytania
wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest prawidłowa; pytania: 15, 16, 17 i 19
to pytania obliczeniowe. Pytania 18, 20, 21, 22, 23, 24 i 25 to pytania, w których należy
udzielić krótkiej odpowiedzi.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
- w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
znakiem
X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
- w pytaniu z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedz
w wyznaczone pole,
- w zadaniach do obliczenia wykonaj obliczenia i podaj wynik.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
pytania: 15 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 90 min.
Powodzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Ćwiczenia doświadczalne należy wykonywać:
a) według własnego uznania,
b) pomijajÄ…c zasady bhp,
c) pomijając zasady przeciwpożarowe,
d) zawsze zgodnie z instrukcjÄ….
2. Płomień palnika regulujemy:
a) regulując knot przy wyłączonym palniku,
b) regulując knot przy włączonym palniku,
c) w dowolny sposób,
d) nie regulujemy.
3. Kwas rozcieńczamy:
a) dolewajÄ…c do niego wody,
b) dolewajÄ…c kwas do wody,
c) dowolnie, ale mieszajÄ…c w jednÄ… stronÄ™,
d) dowolnie, mieszajÄ…c wg uznania.
4. Wg mechaniki kwantowej czÄ…stki majÄ… naturÄ™:
a) czÄ…stkowÄ…,
b) ciekłą,
c) stałą,
d) korpuskularno  falowÄ….
5. Mol definiujemy jako:
a) mol jest to 12 gram substancji,
b) mol to 100 mg substancji,
c) mol to taka ilość substancji, która zawiera tyle atomów, jonów, cząstek materialnych ile
atomów zawartych jest w 12 gramach węgla,
d) mol jest to 120 gram substancji.
6. Roztwór nasycony występuje wtedy, gdy:
a) rozpuszczona jest ilość substancji równa jej rozpuszczalności,
b) rozpuszczona jest ilość substancji równa jej rozpuszczalności w danej temperaturze,
c) rozpuszczona jest ilość substancji równa jej rozpuszczalności w danej temperaturze
i danym rozpuszczalniku,
d) rozpuszczona jest ilość substancji nierówna jej rozpuszczalności.
7. Według prawa zachowania masy:
a) w każdej przemianie chemicznej masa substancji biorących udział w reakcji chemicznej
nie ulega zmianie, czyli jest równa masie produktów powstałych w wyniku reakcji,
b) w każdej przemianie chemicznej masa substancji biorących udział w reakcji chemicznej
ulega zmianie,
c) w każdej przemianie chemicznej masa substancji biorących udział w reakcji chemicznej
może nieznacznie ulec zmianie,
d) w każdej przemianie chemicznej masa substancji biorących udział w reakcji chemicznej
ulega zmniejszeniu.
8. Układ dyspersyjny, w którym faza rozproszona to ciecz i faza rozpraszająca ciecz to:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
a) zawiesina,
b) mikstura,
c) nie ma takiego układu,
d) emulsja.
9. Katoda w ogniwie to:
a) biegun dodatni,
b) biegun ujemny,
c) anoda ogniwa,
d) nie występuje.
10. Stała Faradaya ma wartość
a) 96485 C/mol
b) 95600 C/mol,
c) 98500 C/mol,
d) 99900 C/mol.
11. Zaznacz błędną odpowiedz
. Zjawisko elektroforezy może być wykorzystywane do:
a) oczyszczania i koagulacji lateksu,
b) pokrywania metali farbami, żywicą,
c) zmiany koloru roztworu,
d) pokrywania metali gumÄ….
12. Akumulator jest urzÄ…dzeniem wykorzystywanym do:
a) wytwarzania energii,
b) wymiany energii,
c) przemiany energii,
d) magazynowania energii.
13. Które z poniższych twierdzeń jest nieprawdziwe:
a) w przyrodzie występują trzy stany skupienia materii,
b) stany skupienia to gaz, ciecz i ciało stałe,
c) stany skupienia nie są zależne od warunków otoczenia,
d) stany skupienia są zależne od warunków otoczenia.
14. Zaznacz prawidłową odpowiedz
. Typowe przykłady ciał bezpostaciowych to:
a) kryształ cukru,
b) szkło,
c) diament,
d) węgiel.
15. Uzupełnij współczynniki stechiometryczne poniższego równania:
AlCl3+ HNO3 Al(NO3)3 + HCl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
16. Oblicz stężenia procentowe roztworu uzyskanego poprzez rozpuszczenie 30 gram soli
w 70 gramach wody:
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
....................
17. Uzupełnij współczynniki reakcji redoks:
NH3 + O2 NO+ H2O
18. Wymień znane ci typy akumulatorów zależnie od rodzaju energii gromadzonej:
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
....................
19. Oblicz SEM ogniwa złożonego z:
Zn/ Znl2+ Eo[V]= -0,76 i Fel/ Fel2+ Eo[V]= -0,44
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
............
20. Wymień znane ci typy reakcji chemicznych i podaj po jednym przykładzie:
reakcje ....................................
przykład ....................................
reakcje ....................................
przykład ....................................
reakcje ....................................
przykład ....................................
21. Jak nazywa siÄ™ zwiÄ…zek przyspieszajÄ…cy reakcjÄ™?
..........................................................
22. Jak nazywa się związek opóz
niajÄ…cy reakcjÄ™?
..........................................................
23. Jak nazywa siÄ™ proces przyspieszania reakcji?
..........................................................
24. Jak nazywa się procesy opisane poniżej?
To nieodwracalne procesy zachodzące na elektrodach, które hamują przepływ prądu
i powodują zmianę potencjału elektrody  różnica potencjałów maleje, maleje natężenie
prÄ…du.
...........................................................
25. Jak nazywa siÄ™ jony dodatnie?
..........................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Posługiwanie się podstawowymi pojęciami fizykochemicznymi.
Zakreśl poprawną odpowiedz
, wpisz brakujÄ…ce wyrazy
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
...........................................................................................
...........................................................................................
15. ...........................................................................................
...........................................................................................
............
...........................................................................................
...........................................................................................
16. ...........................................................................................
...........................................................................................
............
...........................................................................................
...........................................................................................
17. ...........................................................................................
...........................................................................................
............
...........................................................................................
...........................................................................................
18. ...........................................................................................
...........................................................................................
............
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
...........................................................................................
...........................................................................................
19. ...........................................................................................
...........................................................................................
............
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
20.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
.....................
21. .......................................................................
22. .......................................................................
23. .......................................................................
24. .......................................................................
25. .......................................................................
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
6. LITERATURA
1. Calus H.: Podstawy obliczeń chemicznych WNT, Warszawa 1978
2. Kabzińska K.: Chemia organiczna dla techników, WSiP, Warszawa 1990
3. Karpiński W.: Chemia fizyczna dla techników, WSiP, Warszawa 1998
4. Orzelowski S. (red), Praca zbiorowa. Powłoki malarsko lakiernicze. Poradnik. WNT,
Warszawa 1983
5. Pokrasen A. (red), Praca zbiorowa. Pokrycia ochronne i dekoracyjne. Poradnik. WNT,
Warszawa 1983
6. Wiłkomirski B., Chemia ogólna i nieorganiczna. Chemia organiczna, MAD Edukacja S.A.,
Kielce 2004
7. http://www.mlyniec.gda.pl/~chemia/tablice.htm
8. http://zdch.amu.edu.pl/pracownia/bhp.html
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56