MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Krzysztof Lenkiewicz
Nanoszenie pokryć ochronnych i ochronno-dekoracyjnych
714[03].Z1.07
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Tadeusz A
ugowski
mgr inż. Andrzej Sadowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Krzysztof Lenkiewicz
Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 714[03].Z1.07:
Nanoszenie pokryć ochronnych i ochronno-dekoracyjnych, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu lakiernika.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Charakterystyka środków ochronno-dekoracyjnych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Ochrona czasowa 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.2.3. Ćwiczenia 16
4.2.4. Sprawdzian postępów 18
4.3. Uszczelnianie i wygłuszania 19
4.3.1. Materiał nauczania 19
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 30
5. Sprawdzian osiągnięć 31
6. Literatura 37
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności o środkach
ochronno-dekoracyjnych, ochronie czasowej oraz o uszczelnianiu i wygłuszaniu, zawiera
również treści, które pomogą Ci w wykonaniu ćwiczeń i stosowaniu wiadomości
i umiejętności w działaniu praktycznym.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Jest to  pigułka wiadomości teoretycznych
niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej. Rozdział ten zawiera także:
- pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
- ćwiczenia, opis ich wykonania wraz z wykazem materiałów, narzędzi i sprzętu
potrzebnych do realizacji,
- sprawdzian postępów pozwalający ocenić stopień opanowania materiału.
4. Sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas zajęć i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej.
5. Literaturę uzupełniającą.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela
lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność. Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki
modułowej.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
714[03].Z1
Podstawowe technologie
lakiernicze
714[03].Z1.01
Stosowanie przepisów bhp
ochrony ppoż. i ochrony
środowiska przy
wykonywaniu prac
lakierniczych
714[03].Z1.02 714[03].Z1.03
Przygotowanie Nakładanie powłok
powierzchni wyrobów do lakierniczych
lakierowania
714[03].Z1.04
714[03].Z1.06
Wytwarzanie powłok
Wykonywanie napraw
malarsko  lakierniczych
i renowacji pokryć
na wyrobach
lakierniczych
powszechnego użytku
714[03].Z1.07
714[03].Z1.05
Nanoszenie pokryć
Znakowanie pokryć
ochronnych i ochronno
lakierniczych
-dekoracyjnych
714[03].Z1.08
Ocenianie jakości pokryć
lakierniczych
714[03].Z1.09
Organizowanie
i wyposażenie lakierni
Schemat jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
 dobierać przybory i materiały do wykonania rysunku,
 stosować przepisy bhp, ochrony ppoż. i ochrony środowiska przy wykonywaniu prac
lakierniczych,
 stosować technologie mechaniczne,
 eksploatować maszyny,
 rozróżniać materiały konstrukcyjne,
 wykonywać pomiary laboratoryjne,
 rozróżniać materiały lakiernicze i pomocnicze,
 posługiwać się podstawowymi pojęciami fizyko-chemicznymi,
 posługiwać się dokumentacją techniczną,
 stosować technologię informacyjną,
 wykonywać naprawy i renowację pokryć lakierniczych,
 przygotowywać powierzchnię do lakierowania,
 nakładać powłoki lakiernicze,
 obsługiwać maszyny do nanoszenia powłok lakierniczych,
 dobierać parametry do procesów, mycia, lakierowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- wykonać pokrycia ochronne i ochronno-dekoracyjne zgodnie z przepisami BHP, ochrony
ppoż. i ochrony środowiska,
- rozróżniać powłoki dekoracyjne, ochronne i ochronno-dekoracyjne,
- scharakteryzować środki pielęgnująco  dekoracyjne stosowane na pokrycia lakierowe,
- scharakteryzować procesy konserwacji powłok lakierniczych,
- wykonać podstawowe operacje procesu konserwacji pokrycia lakierowego,
- zastosować środki ochrony czasowej w lakierowanych wyrobach przemysłu
maszynowego,
- wykonać technikami ręcznymi i mechanicznymi operacje uszczelnienia i wygłuszania
powierzchni,
- ocenić jakość powierzchni dekoracyjnych i ochronnych,
- skorzystać z literatury technicznej i innych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Charakterystyka środków ochronnych i ochronno-
dekoracyjnych
4.1.1. Materiał nauczania
W wyniku niedoskonałych metod nakładania, niejednorodnego składu oraz zużycia
powłok lakierniczych występują na nich wgłębienia i rysy zwane nieciągłościami. W tych
nieciągłościach gromadzi się woda zanieczyszczona agresywnymi związkami chemicznymi,
które niszczą powłokę. Dodatkowo woda ta, w wyniku zamarzania, rozsadza mechanicznie
warstwy lakieru. Aby temu zapobiec stosuje się powlekanie powłok lakierniczych środkami
ochrono-dekoracyjnymi, które dodatkowo podnoszą walory estetyczne powłoki.
Rys. 2. Powiększenie elementu lakierowanego bez warstwy ochronno-dekoracyjnej (a)
i zabezpieczonego woskiem (b)
Na warstwy zabezpieczające powłoki lakierowe stosuje się:
- pasty, które są stałymi lub ciekłymi koloidalnymi układami dwufazowymi składającymi
się z fazy ciekłej i rozproszonej w niej fazy stałej woskowej, parafinowej lub
krzemionkowej,
- żele, które są półstałymi koloidalnymi układami jednofazowymi,
- emulsje, które są półciekłym lub ciekłym koloidalnym układem dwufazowym typu: woda
w oleju W/O lub olej w wodzie O/W.
Tabela 1 Podział środków do pielęgnacji powłok lakierniczych (8)
Typ środka Rodzaj środka
Czyszcząco-polerujący Pasta ścierna, emulsja z dodatkiem
miękkiego materiału polerskiego
(drobnokrystalicznego)
Polerująco-konserwujący emulsja z dodatkiem miękkiego
materiału polerskiego  koloidalnego
Pielęgnacyjno-hydrofobizujący emulsja, żel
Hydrofobizująco-ochronny żel, pasta woskowa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Środki pielęgnacyjno-konserwujące dzielimy na :
- środki czyszcząco-polerujące; składające się z substancji ściernych o twardości do 4
w skali Mohsa, substancji poślizgowych np. oleje, tłuszcze. Oprócz tego środki zawierają
rozpuszczalniki, detergenty, mydła i substancje zapachowe, środki te zasadniczo służą
do czyszczenia starych powłok i ich działanie ochronne jest znikome,
- środki polerująco-konserwujące; składają się z wosków, stearynianiu glinu
i rozpuszczalników. Powłoka otrzymana z tych środków jest twarda i odporna na wodę,
- środki ochronno-hydrofobizujące; składają się z wosków i estrów. Powłoka jest
elastyczna, odporna na wodÄ™ i solankÄ™, ale jej efekt dekoracyjny jest znikomy i dlatego
jest ona stosowana do pokrywania elementów mało widocznych np. podwozia
samochodów, przestrzenie zamknięte,
- powłoki teflonowe są najnowszym środkiem do konserwacji powierzchni lakierowanych,
składają się one z produktów reakcji węglowodorów z fluorem i chlorem, zapewniają
długotrwałą ochronę i bardzo wysoki połysk; jednak technologia nakładania jest bardzo
skomplikowana.
Nakładanie środków pielęgnacyjno-konserwacyjnych
Przed nakładaniem warstw ochronno-dekoracyjnych należy bezwzględnie umyć obiekt wodą
z dodatkiem niewielkiej ilości środka powierzchniowo czynnego. Najlepsze efekty osiąga się
myjÄ…c gorÄ…cÄ… wodÄ… w temperaturze od 60° C do 80° C pod ciÅ›nieniem 10 barów. Po umyciu
należy dokładnie obejrzeć obiekt i usunąć resztki zanieczyszczeń za pomocą benzyny
ekstrakcyjnej.
Podczas mycia należy przestrzegać następujących zasad:
- myć powierzchnię lakierowana możliwie szybko po zabrudzeniu,
- martwe owady odmoczyć i usunąć przed myciem,
- używać dużych ilości wody,
- stosować do mycia miękką gąbkę lub miękką szczotkę,
- do suszenia stosować czystą i suchą szmatkę bawełnianą, irchę lub ręczniki papierowe,
- dokładnie spłukiwać środki myjące,
- nie myć i nie suszyć obiektu przy silnym nasłonecznieniu.
Niektóre plamy nie dające się umyć za pomocą wody, wymagają specjalnych technologii np.:
- zanieczyszczenia smołą usuwamy za pomocą miękkiej szmatki nasączonej w benzynie
ekstrakcyjnej lub terpentynie,
- zanieczyszczenia z rozbitych owadów usuwamy gąbką i ciepłą wodą z mydłem
po uprzednim namoczeniu; należy starannie usunąć resztki mydła przez obfite mycie
z wodą. Można stosować specjalne preparaty dostępne w handlu,
- zanieczyszczenia materiałami budowlanymi usuwamy przez namoczenie wodą
z mydłem. Delikatnym pędzelkiem nasączamy plamę i usuwamy bez stosowania dużego
nacisku.
Po umyciu należy wysuszyć obiekt za pomocą papierowych ręczników lub strumieniem
powietrza. Należy unikać suszenia w  ostrym słońcu, gdyż to może pozostawić plamy
na lakierze.
Przy stosowaniu środków pielęgnacyjno-konserwujących należy stosować się ściśle
do poleceń producenta.
Ogólny schemat przy stosowaniu past przedstawia się następująco:
- umyty i wysuszony obiekt należy pokryć pastą za pomocą gąbki,
- za pomocą miękkiej szmaty z naturalnych tkanin należy polerować powierzchnie
lakierową do uzyskania połysku,
- w przypadku obróbki narzędziami mechanicznymi należy stosować krążki elastyczne
pokryte suknem,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
- do obróbki wykańczającej stosować należy tzw. kożuszki czyli tarcze polerskie pokryte
owczą wełną,
- do wykańczającego polerowania stosuje się niekiedy tarcze z paskami jedwabnymi
usztywnionymi nadmuchem powietrza,
- przy stosowaniu past należy ściśle przestrzegać czasu przesychania nałożonej pasty;
należy unikać również nadmiernego nacisku.
Przy stosowaniu żelów i emulsji należy przestrzegać następujących zasad:
- nałożyć emulsję lub żel na polerowaną powierzchnię, następnie na tarczę polerską,
- przyłożyć tarczę polerską do przedmiotu i dopiero wtedy włączyć napęd; w przeciwnym
wypadku emulsja na skutek siły odśrodkowej zostaj wyrzucona z tarczy na zewnątrz.
Przy stosowaniu szamponów woskujących należy najpierw wstępnie umyć obiekt gorącą
wodą, a następnie nanosić miękką szczotką roztwór szamponu z wodą. Przy tej czynności
trzeba uważać, aby nie nanosić szamponu na szyby konserwowanego obiektu, gdyż
spowoduje to zabrudzenie szyb tłustą, trudno zmywalną warstwą.
Do ochrony narażonych na uderzenia piasku, kamieni i środków chemicznych stosuje
się powłoki na bazie PCV, które zastąpiły powłoki bitumiczne. Powłoki te są nakładane
na zagruntowanÄ… powierzchniÄ™ za pomocÄ… natrysku automatycznego lub tradycyjnego.
W małych warsztatach stosuje się również nakładanie środka PCV za pomocą pędzli.
Na czas transportu i przechowywania większość producentów stosuje automatyczne
pokrywanie powierzchni lakierowej woskami. Znaczenie skuteczniejsza metoda jest
dodatkowe pokrywanie powierzchni warstwami folii, które chronią obiekt przed
uszkodzeniami mechanicznymi, chemicznymi oraz przed promieniowaniem UV.
Dodatkowa ochronÄ™ powierzchni lakierowanej zapewniajÄ… elementy z tworzyw
sztucznych lub gumy np. nadkola, chlapacze, osłony progów.
a)
b)
Rys. 3. WyglÄ…d kropel wody na powierzchni lakierowej: a) bez pokrycia woskowego,
b) z pokryciem woskowym o właściwościach hydrofobowych [9]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób woda niszczy powłokę lakierową?
2. Jaki jest skład past ochronno-dekoracyjnych?
3. Jaki jest skład żeli ochronno-dekoracyjnych?
4. Z czego składają się emulsje?
5. Jaki dzielimy środki pielęgnacyjno-konserwujące?
6. Z jakich składników są otrzymywane środki pielęgnacyjne?
7. Jakich zasad należy przestrzegać przy myciu obiektów przed konserwacją powłoki
lakierowej?
8. Jakimi metodami usuwamy typowe zanieczyszczenia?
9. Jaka jest technologia stosowania past?
10. W jaki sposób nakładamy emulsje i żele?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj konserwacjÄ™ pokrywy stalowej komory silnika samochodu osobowego pokrytej
lakierem jednowarstwowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zapoznać się ze stanem technicznym pokryw,
3) dobrać technologię mycia i środki do mycia,
4) umyć pokrywę,
5) wysuszyć pokrywę,
6) usunąć ewentualne zanieczyszczenia,
7) dobrać środki do konserwacji,
8) zapoznać się z instrukcją nanoszenia środków,
9) rozprowadzić dobrany środek na powierzchni pokrywy,
10) wykonać polerowanie pokrywy,
11) dokonać prezentacji swojej pracy,
12) przedstawić alternatywne metody wykonania pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pokrywa komory silnika,
- stojak do mocowania porywy,
- szczotka i woda,
- środek myjący,
- ręczniki papierowe,
- benzyna ekstrakcyjna,
- maska i rękawice ochronne,
- pasta pielęgancyjna-konserwująca,
- gąbka do nakładania pasty,
- szmatki sukienne,
- przybory do pisania,
- arkusz papieru,
- literatura techniczna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Ćwiczenie 2
Wykonaj naprawę porysowanej powierzchni lakieru jednowarstwowego na błotniku
samochodowym
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) ocenić stan powierzchni lakieru,
3) zidentyfikować materiał malarski na błotniku,
4) dobrać technologię usuwania wad powierzchni lakieru,
5) umyć i wysuszyć błotnik samochodu,
6) nałożyć środek czyszcząco-polerujący,
7) wykonać polerowanie ręczne do usunięcia wad,
8) usunąć resztki środków czyszcąco-polerujących,
9) dobrać środek ochronno-hydrofobizujący,
10) zapoznać się z instrukcją stosowania środka,
11) nanieść środek ochronno-hydrofobizujący,
12) wykonać polerowanie za pomocą szmat flanelowych,
13) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- samochód osobowy,
- szczotka i woda do mycia,
- detergent,
- gÄ…bka do rozprowadzania,
- środek czyszcząco-polerujący,
- klocek drewniany oklejony filcem,
- środek ochronno-hydrofobizujący,
- szmatki flanelowe,
- przybory do pisania,
- arkusz papieru,
- literatura techniczna.
Ćwiczenie 3
Wykonaj konserwacje elementów plastikowych w samochodzie osobowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zabezpieczyć tapicerkę za pomocą mat ochronnych,
3) umyć elementy plastikowe,
4) wysuszyć za pomocą irchy lub papieru,
5) nanieść środek zgodnie z instrukcją,
6) polerować zgodnie z instrukcją,
7) ocenić jakość wykonania pracy,
8) usunąć maty zabezpieczające.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Wyposażenie stanowiska pracy:
- samochód osobowy,
- maty ochronne,
- woda i środki czyszczące,
- środek konserwujący,
- ircha, ręczniki papierowe,
- szmatki bawełniane.
Ćwiczenie 4
Wykonaj naprawę pokrycia lakierowego obręczy aluminiowej koła samochodu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zapoznać się ze stanem technicznym,
3) dobrać proces technologiczny naprawy,
4) przeszlifować uszkodzenie,
5) przemyć za pomocą rozpuszczalnika,
6) zastosować trawienie powierzchni aluminium,
7) nałożyć warstwę gruntową,
8) przeszlifować warstwę gruntową,
9) nanieść warstwę wierzchnią,
10) wykonać polerowanie powłoki,
11) nanieść środek ochronno-hydrofobizujący,
12) wykonać polerowanie środka ochronnego,
13) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- uszkodzona obręcz aluminiowa,
- papier ścierny,
- rozpuszczalnik,
- środek do trawienia tzw. preimer,
- zestaw lakierów,
- pędzelki, gąbki, szmatki,
- środek konserwujący,
- przybory do pisania,
- arkusz papieru,
- literatura techniczna.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczenia?
2) określić funkcje powłok ochronno-konserwacyjnych?
3) dobrać rodzaj powłoki konserwacyjnej?
4) wykonać renowację uszkodzonej powłoki?
5) wykonać konserwację powłoki lakierowej?
6) ocenić jakość wykonanej konserwacji?
7) stosować środki zaradcze do zapobiegania błędom technologicznym?
8) stosować przepisy BHP na stanowisku pracy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Ochrona czasowa wyrobów
4.2.1. Materiał nauczania
Elementy metalowe powinny być zabezpieczone przed korozją na czas
magazynowania i transportu. Zabezpieczenie to nie powinno kolidować z przeznaczeniem
elementów
Np. części obrabiarek takie jak sanie, prowadnice powinny być zabezpieczone łatwą
do usunięcia warstwą ochronną składającą się z lanoliny i nafty. Uchwyty, narzędzia
pomiarowe i narzędzia skrawające powinny być zabezpieczone wazeliną techniczną.
Dodatkowo części te są pakowane razem z woreczkiem substancji zawierających inhibitory
korozji oraz środki higroskopijne. Dzięki temu z otoczenia przedmiotu jest pochłaniania para
wodna, produkty zanieczyszczenia atmosfery tzw. kwaśne deszcze.
Narzędzie rolnicze na czas składowania powinny być oczyszczone z resztek
roślinnych i gleby, następnie pomalowane olejem maszynowym lub powleczone smarem
mazistym np. STP. Przechowywać należy je w przewiewnych wiatach lub pod zadaszeniem
na podkładkach z materiałów izolacyjnych np. guma, drewno, aby zapobiec podsiąkaniu wód
opadowych i roztopów. W żadnym wypadku maszyny nie powinny dotykać gleby,
gdyż jej kwaśny odczyn powoduje przyśpieszanie korozji.
Konstrukcje metalowe powinny być zabezpieczone zgodnie z normą ISO 8501-1 lub
w sytuacjach szczególnych należy stosować się do wymogów odbiorcy.
Elementy konstrukcji wykonanych z kształtowników podlegają obróbce wstępnej
polegającej na piaskowaniu lub trawieniu w celu usunięcia tzw. zendry, czyli pozostałości
procesów hutniczych, a następnie zabezpiecza się je materiałami podanymi w tabeli 2.
Tabela 2. Materiały do zabezpieczeń przeciwkorozyjnych konstrukcji przemysłowych (po opiaskowaniu)
Grubość
Nr.
Materiały malarskie sumaryczna
zestawu
minimalna źm
1 Farba poliwinylowa do gruntowania (chemoodporna)
120 źm
Emalia poliwinylowa (chemoodporna)
2 Farba epoksydowa rdzochłonna
Podkład epoksydowy modyfikowany (epoksyestrowy do
chłodni) 120 źm
Emalia epoksydowa modyfikowana (epoksyestrowa do
chłodni)
3 Farba epoksydowa zbiornikowa 180 źm
Elementy budowlane wykonane ze stali przeznaczone na ogrodzenia, balkony i loggie zaleca
się gruntować czasowo na czas składowania, transportu i budowy materiałami podanymi
w tabeli 3
Tabela 3 Grunty do ochrony czasowej
Nazwa wyrobu Charakterystyka wyrobu
Farba epoksydowa do Dwukomponentowy podkład epoksydowy do
gruntowania Nobiepokor M malowania podłoży stalowych i aluminiowych; może
być również nakładany na niedoczyszczone podłoża ze
Å›ladami rdzy, utwardzany 24 h w temp. 20 ° C lub 1 h
w temp. 50 Ä…10 °C
Farba epoksydowa do Dwukomponentowy podkład epoksydowy do
gruntowania Nobiepokor ZP malowania podłoży stalowych, utwardzany jak wyżej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Przy doborze technologii ochrony czasowej należy się kierować następującymi przesłankami:
- natrysk pneumatyczny,
- czas wysychania nie przekraczajÄ…cy 5 min.,
- odporność na uszkodzenia mechaniczne,
- minimalna trwałość na zewnątrz pomieszczeń  12 miesięcy,
- możliwość uzyskania maksymalnej ochrony przy jak najcieńszej warstwie,
- uniwersalność gruntu w zakresie odporności na typowe rozpuszczalniki,
Elementy tak zabezpieczone należy sprawdzić i ewentualne ubytki natychmiast
uzupełniać za pomocą pędzla. Nie można takich elementów składować bezpośrednio
na gruncie.
Konserwacja profili zamkniętych.
W konstrukcji pojazdów samochodowych i innych maszyn coraz powszechniej stosuje
się tzw. profile zamknięte, czyli kesony z blach. Ma to na celu zwiększenie wytrzymałości
oraz poprawienie bezpieczeństwa biernego oraz zmniejszenie ciężaru konstrukcji. Niestety
przestrzenie te są narażone na przyśpieszoną korozję ze względu na to, że nie można
ich umyć, praktycznie nie ma w nich wietrzenia, a w wyniku parowania wody stężenie
agresywnych czynników jest coraz większe. Dlatego należy szczególnie starannie
przeprowadzić ich dodatkowe zabezpieczenie, potocznie określane  konserwacją .
Wiodące firmy samochodowe, już w fazie produkcji, zabezpieczają te profile
np. koncern Audi przetłacza przez profile rozgrzaną mieszaninę wosku i terpentyny;
w wyniku tego wosk osadza siÄ™ na powierzchni i skutecznie zabezpiecza przed korozjÄ….
Jednak ochrona ta zmniejsza się wraz z upływem czasu i należy przeprowadzić konserwację
przestrzeni zamkniętych w czasie eksploatacji. Do tego służą środki firmy Tectyl lub krajowy
Fluidol. Nakładanie tych środków odbywa się następującymi metodami nanoszenia:
- hydrodynamiczne, najbardziej skuteczne lecz wymagajÄ…ce drogich maszyn,
- pneumatyczne za pomocą pistoletu za specjalnymi końcówkami,
- bezpośrednio z pojemników ciśnieniowych, tzw.  sprayów .
Rys. 4. Pistolet bezpowietrzny do konserwacji metodÄ… hydrodynamicznÄ… (a), dysza elastyczna (b), dysza
wygięta (c), dysza do natrysku wstecznego (d), dysza prosta przedłużona hydrodynamiczna (e) [19]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 5. Pistolet do konserwacji metodą pneumatyczną (a), elastyczny przewód (b), przedłużacz sztywny
zakrzywiony (c), dysza kierunkowa do wstecznego natrysku (d), dysza rozpylajÄ…ca specjalna (e) [19]
Technologia konserwacji  metoda ML:
- umyć i osuszyć obiekt,
- ustalić rozmieszczenie otworów technologicznych,
- zdemontować części dekoracyjne zasłaniające otwory technologiczne,
- sprawdzić drożność otworów ściekowych,
- wywiercić ewentualne otwory do komór niedostępnych zaatakowanych przez korozję,
- przedmuchać powierzchnie sprężonym powietrzem,
- wtryskiwać preparat najpierw w górnych otworach potem coraz niżej,
- wtryskiwać środek do dolnych otworów,
- wtryskiwać należy do czasu, aż w sąsiednich otworach ukarze się środek wtryskiwany,
- następnie należy zamontować korki gumowe zagłuszające .
W ostatnich latach rozpowszechnia się metoda Rust, która polega na wtryskiwaniu
preparatów na bazie bezkwasowych olejów zamiast preparatów woskowych, takich jak Tectyl
czy Fluidol. Metoda te jest szczególnie zalecana do pojazdów starszych, gdzie się bardzo
dobrze sprawdza. Jedyna jej niedogodnością jest wyciekanie oleju w pierwszych dniach
po konserwacji, co wymaga garażowania pojazdu nad papierami chłonnymi przez kilka dni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Rys.6. Konserwacja komory pistoletem z elastyczną końcówką [19]
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na te pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Na czym polega ochrona czasowa sań obrabiarek?
2. Jaką rolę pełnią inhibitory?
3. W jaki sposób zabezpieczymy narzędzia rolnicze?
4. Jakie materiały stosujemy do zabezpieczania konstrukcji metalowych?
5. Jakie sÄ… grunty do ochrony czasowej?
6. Jakie warunki powinny spełniać grunty do ochrony czasowej?
7. Dlaczego stosuje się profile zamknięte w konstrukcjach blaszanych?
8. Jakimi środkami zabezpieczamy profile zamknięte?
9. W jaki sposób nanosimy preparaty do profili zamkniętych?
10. Jaka jest technologia konserwacji profili zamkniętych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj ochronę czasową przęsła nowej bramy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zapoznać się ze stanem powierzchni bramy,
3) przeszlifować miejsca niedopiaskowane,
4) odtłuścić bramę za pomocą benzyny ekstrakcyjnej,
5) przygotować farbę gruntową,
6) przygotować pistolet do lakierowania,
7) dobrać parametry lakierowania,
8) przygotować kabinę lakierniczą,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
9) osuszyć część przed lakierowaniem,
10) zastosować środki ochrony osobistej,
11) wykonać lakierowanie,
12) ocenić jakość pracy i naprawić błędy,
13) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- półwyrób w postaci przęsła bramy,
- papier ścierny,
- benzyna ekstrakcyjna,
- pędzle, szmatki,
- środki ochrony osobistej,
- kabina lakiernicza,
- pistolet lakierniczy,
- literatura techniczna.
Ćwiczenie 2
Wykonaj konserwację pługa 2 skibowego po sezonowej eksploatacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) umyć pług myjką parową,
3) wysuszyć pług,
4) dobrać środek konserwujący,
5) usunąć ślady korozji,
6) usunąć trudno zmywalne zanieczyszczenia,
7) ustawić pług na podkładki drewniane,
8) zabezpieczyć lakierowane elementy za pomocą pasty woskowej,
9) pomalować metalowe elementy robocze środkiem do ochrony czasowej,
10) zabezpieczyć mechanizmy pługa wazeliną techniczna,
11) zaprezentować efekty swojej pracy,
12) podać alternatywne metody wykonania zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- narzędzia rolnicze,
- myjka parowa,
- odzież ochronna,
- papier ścierny,
- pędzle, szmatki,
- materiały malarskie, ochronne i rozpuszczalniki,
- podkładki drewniane,
- przybory do pisania,
- arkusz papieru,
- literatura techniczna.
Ćwiczenie 3
Wykonaj konserwację profili zamkniętych samochodu w czasie eksploatacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) umyć i wysuszyć samochód,
3) przedmuchać samochód sprężonym powietrzem,
4) dobrać technologie nanoszenia środka ochronnego,
5) wyjąć zaślepki z otworów technologicznych,
6) oczyścić otwory technologiczne i odpływowe,
7) przedmuchać sprężonym powietrzem,
8) dobrać parametry sprężonego powietrza,
9) założyć środki ochrony,
10) zabezpieczyć profile zamknięte zaczynając od góry,
11) zamontować zaślepki otworów,
12) dokonać prezentacji efektów pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- samochód osobowy,
- podnośnik kołyskowy,
- narzędzia monterskie,
- pistolet do konserwacji,
- środki ochrony osobistej,
- materiały lakiernicze,
- rozpuszczalniki i pędzle
- literatura techniczna.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) dobrać środki do ochrony czasowej konstrukcji metalowych?
3) wykonać ochronę czasową obrabiarek?
4) wykonać ochronę czasową narzędzi i przyrządów pomiarowych?
5) wykonać ochronę czasową konstrukcji metalowych?
6) wykonać ochronę czasową narzędzi rolniczych?
7) dobrać technologię konserwacji profili zamkniętych?
8) wykonać konserwację profili zamkniętych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.3. Uszczelnienie i wygłuszenie
4.3.1. Materiał nauczania
Åšrodki uszczelniajÄ…ce
Masy uszczelniające są stosowane do uszczelnienia i izolacji blach, które są narażone
w niektórych rodzajach konstrukcji nadwozi na korozję. Na miejsca te wprowadza się masy
stanowiące ochronę antykorozyjną. Masy tego typu muszą wykazywać dobrą kohezję i mieć
dobrą przyczepność do powierzchni blach, także lekko zaoliwionych; musza one być odporne
na działanie podwyższonej temperatury oraz czynników korozyjnych.
Rys. 7. Złącze klejowe strukturalne z żywicy termoutwardzalnej [10]
Często kity uszczelniające dzieli się na: termoutwardzalne i termoplastyczne. Nie jest to
właściwy podział, ponieważ nakładana np. punktowo kity są zwykle termoplastyczne
i podczas suszenia karoserii w suszarce ulegajÄ… utwardzeniu. Kity uszczelniajÄ…ce tego typu
mogą się składać z mieszaniny naturalnego asfaltu i elastomerów (np. kauczuku) z dodatkiem
wypełniaczy, środków spieniających i czynników zapobiegających ściekaniu. W czasie
ogrzewania powinny one spływać z powierzchni metalu. Przystosowane są one
do przepompowywania pompą hydrodynamiczną do pistoletu natryskowego, którym
są nakładane na dane powierzchnie.
Kitami uszczelniającymi są także plastizole służące do wewnętrznego uszczelniania
i odizolowanych miejsc łączonych, szczególnie w dolnej części pojazdu i to zarówno
połączeń pionowych, jaki i poziomych. Nakłada się je za pomocą pistoletu wyciskowego
lub pędzlem w celu przykrycia nierówności powierzchni blach łączonych przez zgrzewanie.
Uszczelnienie tych nierówności zapobiega drganiom i korozji. Nakładanie kitów następuje
w czasie zgrzewania lub po gruntowaniu.
Rys. 8. Zabezpieczenie antykorozyjne i uszczelnianie zewnętrzne A  zabezpieczenie złącza gruntem
cynkowym, B  powłoka masy podwoziowej ochronnej z plastizolu poliwinylowego termoutwardzalnego
(uszczelnienie zewnętrzne) [10]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
 Kity muszą naturalnie wykazywać w czasie eksploatacji odporność na działanie niskich
temperatur (- 40ºC) w warunkach dynamicznych drgaÅ„ nadwozia, gdyż siÅ‚y odrywajÄ…ce kit od
podwozia są bardzo duże. Muszą one także być odporne na działanie wody tak, aby cykl:
nasiąkiwanie  zamarzanie w czasie eksploatacji samochodu w zimienie spowodował
rozsadzenia warstwy lub jej oderwania od podłoża. Tylko produktyo wysokiej jakości,
wielokrotnie sprawdzone w praktyce, zdają egzamin w takich ciężkich warunkach
eksploatacji.
W przypadku, gdy spoiny są trudno dostępne, nakładanie kitu na powierzchnię odbywa
się przed ich zgrzewaniem, które jest dokonywane przez warstwę kitu. Pomimo działania
wysokiej temperatury nie można powstrzymać nieprzyjemnego zapachu spalonego kitu. Musi
on być przystosowany do łączenia powierzchni zaoliwionych, a przyczepność jego warstwy
musi być zachowana. Należy zaznaczyć, że nie całe podwozie podlega takim zabiegom, lecz
tylko części narażone na silne działanie silników korozyjnych oraz spoiny, których
skorodowanie mogłoby osłabić sztywność nadwozia lub spowodować w skutek ich zerwania
przemieszczenie ważnego zespołu pojazdu mocowanego do nadwozia. Oprócz wymienionych
powyżej kitów do uszczelniania miejsc zgrzewanych punktowo, nakładanych od wewnętrznej
strony blach nadwozia, stosowane są tez kity, które się nakłada na stronę wewnętrzną złącz
blach. Robi się to w tym przypadku, gdy miejsca zgrzewania wykazują nierówności oraz
zagłębienia i musiałyby być zastosowane środki do wypełniania porówi załamań, np. przez
lutowanie. Jeśli jednak miejsca te są małe, np. zagłębienia powstałew wyniku zgrzewania
punktowego, i mamy do czynienia z blisko znajdujÄ…cymi siÄ™ punktami, wtedy dla
wygładzenia tych powierzchni stosuje się raczej kity szpachlowe. Równocześnie służą one do
zapobiegania korozji w miejscach zgrzewanych. Kity nakłada się za pomocą pistoletów
dozowanych zarówno przed, jaki i po nałożeniu lakierowej warstwy gruntowej.
W czasie suszenia powłoki lakierowej kity uszczelniające płyną i wypełniają
nierówności. Przy pionowych spoinach stosuje się tego samego typu środki, jednakże nieco
gęstsze, które nie wykazują prawie właściwości płynięcia, gdyż zawierają wypełniacze
lub dodatki tiksotropowe zapobiegające ściekaniu warstwy kitu.
Rys. 9. Uszczelnienie i zabezpieczenie komory progu i drzwi (10) A  powłoka masy ochronnej podwoziowej
z plastizolu poliwinylowego termoutwardzanego, B  uszczelnienie pastÄ™ prÄ…doprzewodzÄ…cÄ…, C  zabezpieczenie
złączy gruntem cynkowym (prądoprzewodzącym), D  wypełnienie komory pianką poliuretanową, E  złącze
z plastizolu poliwinylowego lub żywicy epoksydowej [10]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Środki do uszczelniania nadwozia podczas montażu
Większą część prac uszczelniających przeprowadza się w lakierni na zmontowanym
i zgruntowanym nadwoziu. Do poszczególnych złącz i spoin nie ma jednak czasem dojścia,
względnie dojście to jest utrudnione. Miejsca te musza być uszczelniane już podczas montażu
surowego nadwozia. Niekiedy jest wymagane, aby masy uszczelniające były nakładane dla
ochrony antykorozyjnej spoin przed zgrzewaniem, które przeprowadza się wówczas przez
powłoki. W innych przypadkach szczeliny miedzy blachami ulęgają póz
niejszym
deformacjom i wówczas konieczne jest zastosowanie w czasie montażu mas rozprężnych
w postaci past lub tez taśm uszczelniających. W większości przypadków środki
uszczelniające nakłada się po prostu z zewnątrz na zgrzewie w lakierni; dotyczy to
szczególnie miejsc narażonych na korozję, w środkowych partiach nadwozia.
Środki uszczelniające stosowane w budowie karoserii muszą wykazywać :
- przyczepność do zaoliwionej blachy,
- odporność na kąpiele od odtłuszczania i fosforanowania (zanurzeniowe lub natryskowe)
bez ich zanieczyszczenia,
- brak palnych rozpuszczalników (ponieważ roboty spawalnicze są wykonywane
w bezpośredniej bliskości uszczelnienia),
- brak odczepianych produktów korozji, a w szczególności chlorowodoru,
- brak oddziaływań szkodliwych na jakość spoiny i pokrycia lakierowego (w wyniku
następnych procesów związanym z przejściem przez piec lakierniczy).
Kity do zgrzewania punktowego (kity prądoprzewodzące) służą do uszczelniania
stykających się powierzchni wewnątrz złącz. Kity do zgrzewania punktowego
są najważniejszą grupą uszczelnień wewnątrz spoiny. Oprócz działania uszczelniającego
i antykorozyjnego kity te wpływają dodatkowo na wytrzymałość mechaniczną spoiny,
a to umożliwia nawet zmniejszenie podziałki między jej szwami punktowymi.
Kity oparte na plastizolach nie zawierają rozpuszczalników, wykazują dobrą
przewodność elektryczną i są utwardzane przez działanie ciepła wytwarzanego przy
zgrzewaniu. Uzyskują one właściwą odporność na działanie kąpieli do odtłuszczania
i fosforanowania. Utwardzenie ostateczne następuje w piecach stosowanych do zatapiania
płyt termoplastycznych dz
więkochłonnych lub przy suszeniu lakieru nawierzchniowego.
Kit po nałożeniu bezpośrednio na metal powinien wykazywać zdolność do zgrzewania przez
kilka dni. Kity uszczelniające nakłada się pistoletem wyciskowym, pobierając je z naczynia
ciśnieniowego lub doprowadza się za pomocą pompy bezpośrednio z beczki. Przełożenie
pompy pneumatycznej powinno być nie mniejsze niż 10 : 1, przy ciśnieniu powietrza około
5* 10 5 Pa.
Grunty prądoprzewodzące służą również do wewnętrznego uszczelnienia zgrzein
znajdujących się w dolnych częściach pojazdy do wysokości szyb, a więc zgrzein płyty
podłogowej, drzwi, progów, łuku progów oraz pasa podokiennego. Grunty prądoprzewodzące
są nakładane pod zgrzewanie na obie zgrzewane powierzchnie blach. Grunty te muszą
wykazywać, oprócz podstawowej cechy  dobrej zgrzewalności, także:
- dobrą przyczepność do lekko naoliwionej powierzchni blach,
- krótki czas schnięcia,
- odporność na działanie kąpieli do fosforanowania i elektroforezy bez zanieczyszczenia
tych kÄ…pieli,
- nietoksyczność w czasie zgrzewania,
- dobrą odporność na korozje złącza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Takim środkiem uszczelniającym są jednoskładnikowe lub częściej dwuskładnikowe
farby gruntowe na spoiwie epoksyestrowym, epoksydowym lub ftalowym 
polimeryzowanym dodatkiem pigmentów metalicznych, np.: cynk, aluminium, miedz

powleczona srebrem lub namagnesowanych pyłów metalicznych (jak nikiel i kobalt). Zwykle
stosowane są do tego celu pyły cynkowe i aluminiowe o różnej wielkości i kształcie ziarna.
Grunty prądoprzewodzące nakłada się pędzlem lub przez natrysk, a po przeschnięciu warstwy
przez kilka minut prowadzi się zgrzewanie, w czasie którego powłoka ulega dalszemu
utwardzeniu. Zastosowanie gruntów prądoprzewodzących ma decydujące znaczenie
w zabezpieczeniu antykorozyjnym nadwozia w czasie jego eksploatacji w ciężkich
warunkach zimowych i zapobiega występowaniu korozji we wnętrzu zgrzeiny.
Za pomocą past rozprężonych mogą być zewnętrznie uszczelniane większe szczeliny,
a szczególnie szczeliny o zmiennej wielkości (bezpośrednio po połączeniu elementów). Pasty
rozprężne nie zawierają najczęściej rozpuszczalników lotnych, lecz czynniki spieniające,
które wydzielają gaz w podwyższonej temperaturze. Powoduje on spienienie się żelującej
masy, która wypełnia szczeliny. Pasty nakłada się pistoletem wyciskowym.
Do uszczelniania wewnętrznego służą także plastyczne taśmy uszczelniające.
Są one trwałe plastycznie, tzn. dają się formować pod ciśnieniem lub naciskiem. Taśmy
te są wykonane z wysokojakościowych kauczuków syntetycznych. Są one doskonale odporna
na starzenie, na działanie czynników atmosferycznych, na zimno i na ciepło. Materiał,
z którego wykonane są taśmy, nie zawiera lotnych rozpuszczalników, nie pęcznieje, nie pęka
i nie płynie, jest trudno zapalny, nie zawiera także substancji toksycznych i korozyjnych,
a wręcz przeciwnie  chroni przed korozją. Taśmy są odporne na działanie niskich temperatur
(do - 40º C) i ogrzewanie (do + 100º C).
Stosowany w przemyśle motoryzacyjnym krótki czas wypalania w piecu, a więc
np. krótki czas dziaÅ‚ania temperatury do 200º C, nie ma ujemnego wpÅ‚ywu na wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci
mechaniczne uszczelnień i ich trwałość.
Masy ochronne podwoziowe i materiały głuszące
Niektóre powierzchnie nadwozi, przed wszystkim wewnętrzne powierzchnie drzwi oraz duże
płaszczyzny blach w bagażniku i tylnych partiach wozu, a głównie podwozie, muszą być
pokryte materiałami głuszącymi. Do tego celu stasuje się bardzo lepkie, gęste masy asfaltowe
lub syntetyczne natryski z wypełniaczem, albo tez stałe substancje w postaci płyt  mat
izolacyjnych. Wszystkie tego rodzaju środki muszą wykazywać doskonałą przyczepność
do metalu i odporność na wibrację. Najczęściej stosowane są do tego celu masy oparte
na asfaltach lub PCV z wypełniaczami, przy czym może być dodawany polietylen jako
plastyfikator. Niekiedy stosuje się także płyty kauczukowe, które są przyklejane szczególnie
do wewnętrznych powierzchni nadwozia, względnie płyty z termoplastycznego materiału,
nadtapiające się w podwyższonej temperaturze wypalania powłoki lakieru i przyklejane
do podłogi nadwozia (płyty Kellera)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Tabela 4. Materiały do zwalczania hałasu pojazdu
y
ródło dz
więku Izolacja (materiały izolacyjno- Absorpcja (materiały głusząco-
tłumiące) dz
więkochłonne)
Drgania Ciężka elastyczna i szczelna Materiały tekstylne lub podobne
powietrza ścianka działowa względnie względnie inne mające
podwójna ścianka działowa powierzchnie absorbujące dz
więk
(z właściwie dobranym rezonansem (maty filcowe lub piankowe
połączeń) wielowarstwowe) położone na
Izolacyjno-tłumiące płyty blachy nadwozia grubowarstwowe
wielowarstwowe naklejane na materiały powłokowe mające duży
blachy podwozia opór przepływu i współczynnik
stratności (masy dz
więkochłonne)
nałożone na blachy nadwozia
Drgania Elastyczne umocowanie z
ródła Materiały absorbujące drgania na
substancji drgań z zastosowaniem miękkich drodze rozprzestrzeniania się
stałych podkładek izolacyjnych z gumy. dz
więku i na powierzchniach
(materiałowe) Grube warstwy izolacyjne o dużym odbicia fal dz
więkowych (mastyki
ciężarze (ciężkie płyty zatapiane głuszące, folie lub papy samo
izolacyjno-tłumiące) nakładane na klejące i wielowarstwowe),
blachy nadwozia naklejone lub nałożone na blachy
nadwozia
Używane są tez niewysychające masy kauczukowe nakładane ręcznie na duże szczeliny
i nieciągłości nadwozia, które wymagają zatkania, np. przy łączeniu płatów nadwozia. Można
je uważać za masy głuszące zapobiegające wibracji części.
Do ochrony antykorozyjne podwozia stosowane są, głównie w dolnych jego partiach
np. błotnikach, masy antykorozyjnej - głuszące oparte na asfaltach, kauczuku
lub organozolach, winylowych z wypełniaczami. Powłoki uzyskiwane z tych materiałów mają
grubość 1  2 mm w stanie mokrym, a po wyschnięciu grubość ich wynosi powyżej 1 mm.
Nie należy ich mylić z typowymi masami głuszącymi, od których różnią się zwykle
wodoodpornością i elastycznością w niskich temperaturach, a także sposobem stosowania.
Mają one wielorakie funkcje, przede wszystkim powinny one chronić podwozie pojazdu
przed czynnikami powodujÄ…cymi uszkodzenia mechaniczne tj. przed kamieniem i piaskiem.
Szczególnie na te uszkodzenia powłoka lakierowa jest czuła i niewystarczająca, aby zapewnić
dostateczną trwałość pojazdu. Środki te mają zabezpieczyć antykorozyjne podwozie,
tj. zmniejszyć oddziaływanie wody i solanki, a ponadto uszczelnić podwozie od wewnątrz
i całkowicie zabezpieczyć przed dostawaniem się wody. Zabezpieczanie podwozia przyczynia
się do wyciszenia pojazdu, gdyż następuje tłumienie szumów powietrza i drgań blach.
Masy do ochrony podwozia musza mieć następujące właściwości:
a) w stanie ciekłym:
- natrysk bez tworzenia mgły,
- brak ściekania przy większych grubościach,
- przetryski masy łatwo usuwalne bez naruszenia powłoki lakierowej.
b) w stanie wysuszonym lub zżelowanym:
- dobrą odporność na ścieranie,
- dobrÄ… ochronÄ™ antykorozyjnÄ…,
- odporność na niskie temperatury,
- odporność na starzenie się i działanie ciepła.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Produkty oparte na bitumach i kauczukach zawierają rozpuszczalnik w ilościach
30  60 %. Plastizole nie zawierają lotnych rozpuszczalników, lecz wymagają wysokich
temperatur utwardzenia.
W ostatnim okresie od ochrony podwozia opracowano także dwa rodzaje materiałów
przeciwkorozyjnych o dużej twardości i odporności na działanie kamieni i błota.
Są to materiały dające powłoki o grubości: 0,1 mm, nakładane natryskiem, do suszenia
piecowego, bazujące na żywicach epoksydowych z wypełniaczem mineralnym.
Ich zastosowanie na krawędziach nadwozia w dolnych jego częściach zapobiega odrywaniu
się powłoki. W przypadku ochrony kratownicy podłogowej autobusów zadaniem jest ochrona
przed działaniem solanki i zmniejszenie częstotliwości renowacji.
Z materiałów głuszących główne zastosowanie znajdują maty wielowarstwowe. Mata jest
przede wszystkim stosowana na ściankę działowa między kierowcą a silnikiem oraz w tunelu
wału. Nakładanie jej może być przeprowadzane jedynie w montażu ostatecznym. Warstwa
przejściowa (pianka lub włókno w macie wielowarstwowej) jest przyklejana tylko
w niektórych miejscach, przez co uzyskuje się pewną elastyczność i dobrą akustyczność.
Korzystniejsze niż przyklejanie okazało się mechaniczne przyczepianie maty za pomocą
klipsów.
Odstęp pomiędzy matą a ścianką, z blachy jest uzyskiwany za pomocą elastycznej
warstwy przejściowej. Ponieważ warstwa przejściowa dla zapobiegnięcia drgań pomiędzy
obydwoma  ściankami musi być bardzo miękka i gruba, jest ona wykonana z włókna
tekstylnego, jednorodnej pianki lub pianki z powiązanych klejem płatów.
Drugim rodzajem środka głuszącego jest papa tłumiąca. Ze względu na sztywność
samo klejącej papy tłumiącej jest ona przyklejana tylko na płaskich powierzchniach:
jak drzwi, dach, boczne ściany kufra, płaty błotnika ( w bagażniku). Przyklejanie to może być
wykonane przed ostatecznym lakierowaniem. Gdyby temperatura pieca lakierniczego
do ostatecznego wypalania osiÄ…gaÅ‚a 170 ºC, należy jÄ… naklejać w czasie montażu
ostatecznego, szczególnie pod dachem. Przy cienkich, elastycznych blachach grubość papy
wynosi 2 mm; dla sztywnych blach celowe stosowanie jest papy o grubości 4 mm.
Kolejnym rodzajem materiałów tłumiących na powierzchnie blach podwozia są płyty
tłumiące zatapiane, samo klejące. Płyty te kładzie się i zatapia na podłogę bądz
tunel wału,
względnie przykleja warstwę samoklejącą na ściany boczne, tylnie lub dach i zatapia.
Warstwa samo klejąca musi być dobrana do miejsca przyklejania (powierzchnie poziome
i pionowe), jak również do temperatury występującej w piecu lakierniczym
(110 ºC lub 160 ºC). Grubość pÅ‚yty w zależnoÅ›ci od miejsca zastosowania może wynosić
2  4 mm. Płyta bitumiczna zatapia się w piecu lakierniczym i wypełnia np. zagłębienia
podłogi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Rys. 10. Złącza uszczelniane: a)wklejona listwa wzmacniająca pokrywy silnika, b) wklejona taśma gumowa
na złączu rynienki z płatem błotnika, c) uszczelnienie wewnętrzne rynienki dachu, d) uszczelnienie
zewnętrzne płata błotnika i pasa podokiennego, e) uszczelnienie wewnętrzne komory progu i dolnej części
drzwi, f) uszczelnienie zewnętrzne blach tunelu wału i wzmocnień podłogi [10]
Płyty bitumiczne pokryte masą samo klejącą aktywizujące się energią cieplną zostały
specjalnie wyprodukowanie do montażu karoserii (surowego nadwozia). Typowym miejscami
zastosowanie tych płyt są obszary karoserii, które w póz
niejszych etapach produkcji
i montażu są trudno dostępne. Ciężkie płyty bitumiczne z warstwą samo klejącą
i aktywizującą się energią cieplną mogą być tez zastosowane na zagruntowane
lub polakierowane powierzchnie.
W wyniku napraw powypadkowych należy bezwzględnie odtworzyć uszczelnienie,
wygłuszenie i zabezpieczenie pojazdów samochodowych. Na skutek prac blacharskich
materiały głuszące ulegają uszkodzeniu, natomiast preparaty woskowe wypalają się i parują
wskutek spawania lub innych procesów termicznych.
Bardzo ważną czynnością jest identyfikacja materiałów lakierniczych na naprawianej
części i dobór środków uszczelniających i wygłuszających tak, aby nie występowała
rozbieżność między tymi środkami. Jest to szczególnie ważne przy stosowaniu zamienników,
które są pokryte tanimi materiałami podkładowymi.
Dlatego należy sprawdzać elementy stosowane do naprawy za pomocą tamponu
nasÄ…czonego rozpuszczalnikiem.
Przy uszczelnieniu szczególnie niebezpieczna jest rozbieżność środków PCV i środków
zawierających węglowodory z uwagi na to, że węglowodory degradują PCV. Mniej groz
ny
jest konflikt środków poliuretanowych PUR ze zmywaczami alkoholowymi stosowanymi
przy nakładaniu lakierów wodorozcieńczalnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Do napraw uszczelnień w dużych warsztatach stosuje się środki PCV. Natomiast
w małych warsztatach stosuje się środki PUR i MS.
Właściwości środków na bazie PUR:
- utwardza się pod wpływem wilgoci,
- utwardzanie siÄ™ ok. 3-4 mm/24 h,
- wytrzymałość do 2 N/ mm 2,
- mogą być lakierowane wszystkimi dostępnymi w handlu lakierami po całkowitym
utwardzeniu siÄ™,
- mogą być lakierowane przed całkowitym utwardzeniem się tylko lakierami nie
zawierajÄ…cymi alkoholu,
- warstwa zewnętrzna nie jest odporna na działanie promieni UV,
- nie utwardza siÄ™ w otoczeniu alkoholu podczas procesu utwardzania siÄ™,
- wymagają stosowania osobnych podkładów gruntujących na stal, aluminium, szkło,
tworzywa sztuczne,
- mogą zawierać związki chemiczne powodujące korozję,
- masy niskiej jakości  bąblują podczas suszenia w kabinie.
Właściwości środków na bazie MS:
- utwardza się pod wpływem wilgoci,
- utwardzanie - ok. 2-3 mm/24 h,
- wytrzymałość - do 2N/ mm 2,
- mogą być lakierowane wszystkimi dostępnymi w handlu lakierami, także przed ich
całkowitym utwardzeniu się (po 15-20 min),
- odporne na działanie promieni UV,
- odporny na działanie alkoholu podczas procesu utwardzania się,
- nie wymagają żadnych podkładów gruntujących na wszystkich stosowanych
w motoryzacji materiałach,
- nie powodujÄ… korozji,
- nie  bÄ…blujÄ… podczas suszenia w kabinie lakierniczej.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na te pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do czego służą masy uszczelniające?
2. Jak dzielimy masy uszczelniajÄ…ce?
3. Do czego służą plastizole?
4. Jakie narzędzia stosuje się do nakładania kitów i plastizoli?
5. W jakich operacjach stosuje siÄ™ grunty prÄ…doprzewodzÄ…ce?
6. Do czego służą pasty rozprężne?
7. Jakie są technologie nakładania past rozprężnych?
8. Do czego służą taśmy uszczelniające?
9. Z czego składają się masy rozpuszczalnikowe?
10. Jakie znasz metody zwalczania hałasu stosowane w lakiernictwie?
11. W jaki sposób mocuje się maty głuszące?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj uszczelnienie i wygłuszenie stalowego, przykręcanego błotnika przedniego
samochodu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) wyszukać potrzebne informacji,
3) odpowiedzieć na pytania prowadzące,
4) wypełnić tabelę z tekstu przewodniego,
5) ustalić z nauczycielem poprawki do planu operacji,
6) pobrać narzędzia i materiały,
7) oczyścić miejsce nakładania środków uszczelniających,
8) nałożyć za pomocą pistoletu wyciskowego pastę uszczelniającą,
9) wykonać malowania środkami głuszącymi za pomocą pędzla,
10) zamontować podkładki z tworzywa sztucznego,
11) zakonserwować przestrzenia zamknięte,
12) wykonać kontrolę bieżących operacji,
13) sprawdzić wyniki za pomocą formularzu,
14) zaprezentować efekty swojej pracy,
15) podać wnioski usprawniające.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- błotnik samochodu,
- pytania prowadzÄ…ce,
- tabele prowadzÄ…ce,
- formularze prowadzÄ…ce,
- środki uszczelniające,
- pistolet wyciskowy,
- pędzle, rozprowadzalniki,
- środki ochrony osobistej,
- narzędzia monterskie,
- literatura techniczna.
Pytania prowadzÄ…ce
1) Jakie funkcje spełnia błotnik samochodowy?
2) Z jakich materiałów wykonuje się błotnik?
3) Jakie są rodzaje zużycia błotników samochodowych?
4) Jakie środki stosujemy zabezpieczania błotników?
5) Na czym polega korozja elektrochemiczna?
6) Jakich przepisów BHP należy przestrzegać przy pracach malarskich?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Formularz
SporzÄ…dz
listę potrzebnych materiałów, narzędzi i maszyn do wykonania zadania.
Wypełnij tabelę podstawowych operacji przy uszczelnianiu i wygłuszania
Nr Czynność Narzędzia Uwagi
Odpowiedz na pytania
1) Jakimi metodami oczyszczamy powierzchnię przed nakładaniem mas uszczelniających?
2) Jakimi metodami nanosimy masy uszczelniajÄ…ce?
3) Jak przygotowujemy narzędzia do nakładania mas uszczelniających?
4) W jaki sposób mocujemy masy głuszące do metalu?
5) Jakimi środkami pielęgnujemy powłoki lakiernicze?
6) Jaka jest technologia zabezpieczeń przestrzeni zamkniętych?
7) Jakie maszyny i narzędzia są stosowane przy zabezpieczaniu kieszeni i kesonów?
8) Z jakich materiałów wykonujemy podkładki i listwy głuszące?
Ćwiczenie 2
Wykonać uszczelnienie i wygłuszenie drzwi samochodowych po naprawie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zapoznać się z wymogami stawianymi drzwiom pojazdu określonej klasy,
3) ocenić stan drzwi i usunąć ewentualne niedoskonałości,
4) zaplanować przebieg operacji,
5) uszczelnić złącza blacharki za pomocą kitu,
6) nanieść powłokę plastizolu za boczną, wewnętrzną część drzwi,
7) uszczelnić łącznie zewnętrzne drzwi za pomocą żywicy epoksydowej,
8) nakleić masę głuszącą od środka drzwi,
9) zabezpieczyć kesony drzwi za pomocą Fluidolu,
10) ocenić jakość wykonania poszczególnych operacji,
11) zaprezentować efekty swojej pracy,
12) przedstawić modyfikację i usprawnienia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- drzwi samochodu po naprawie blacharskiej,
- środki głuszące i uszczelniające,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
- pistolet wyciskowy ręczny,
- pędzle, rozpuszczalniki,
- pistolet do nanoszenia Fluidolu,
- instrukcje stosowania kleju epoksydowego,
- narzędzia ślusarskie,
- przybory do pisania,
- arkusz papieru,
- środki ochrony osobistej,
- literatura techniczna.
Ćwiczenie 3
Zabezpiecz podwozie samochodu
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) umyć podwozie za pomocą myjki parowej,
3) wysuszyć podwozie sprężonym powietrzem i ręcznikami papierowymi,
4) usunąć odpadającą powłokę,
5) oczyścić mechanicznie szczotkami stalowymi i papierem ściernym,
6) odrdzewić wżery za pomocą preparatu fosforowego,
7) przeszlifować miejsca odrdzewione,
8) zabezpieczyć elementy gumowe,
9) nanieść farbę gruntową,
10) nanieść środek zabezpieczający na podwozie,
11) zakonserwować przestrzenie zamknięte,
12) nanieść warstwę zabezpieczającą na progi i elementy zawieszenia,
13) usunąć zabezpieczenia przewodów gumowych i elektrycznych,
14) zaprezentować efekty pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- samochód i podnośnik uchylny,
- wiertarka ze szczotkÄ… stalowÄ…,
- papier ścierny, odrdzewiacz,
- farba gruntowa, pistolet pneumatyczny,
- środek zabezpieczający, rozpuszczalnik,
- fluidol i pistolet do przestrzeni zamkniętych,
- środek woskowy do zabezpieczeń zewnętrznych.
- środki ochrony osobistej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dobrać materiały do uszczelniania obiektów?
2) przygotować powierzchnie do nakładania materiałów uszczelniających?
3) przygotować maszyny, dobrać parametry nakładania mas uszczelniających?
4) dobrać materiały do wygłuszania obiektów?
5) opracować projekt technologiczny wygłuszania obiektów?
6) wykonać wygłuszenie obiektu za pomocą metod lakierniczych?
7) przedstawić efekty swojej pracy?
8) wyszukać nowe informacje na temat postępu w technologii uszczelniania
i wygłuszania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących nakładania powłok lakierniczych. Zadania: 1, 2, 3, 4,
7, 8, 9, 10, 11, 13, 18 sÄ… to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest
prawidłowa; pytania: 12 i 14 to zadania z luką, w pytaniach: 5, 6, 16, 17, 19 i 20 należy
udzielić krótkiej odpowiedzi, zadanie 15 to zadania rysunkowe.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
 w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
 w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedz
w wyznaczone pole,
 w zadaniach do uzupełnienia wpisz brakujące wyrazy,
 w zadaniu 15, narysuj rysunek wyznaczonym polu.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć
Ci pytania: 15-20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 90 minut.
Powodzenia
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Powłoki zabezpieczające mające półstały układ koloidalny to:
a) emulsje,
b) pasty,
c) żele,
d) mastyki.
2. Teflon jest pochodna węglowodorów i:
a) chlorowców,
b) wosków,
c) stearynianów,
d) fosforanów.
3. Zanieczyszczenia od smoły usuwamy z lakierów za pomocą:
a) kwasu fosforowego,
b) terpentyny,
c) toluenu,
d) denaturatu.
4. Prowadnice obrabiarek zabezpieczamy:
a) gruntem dwuskładnikowym,
b) lakierem epoksydowym,
c) gruntoszpachlówką,
d) lanolina z naftÄ….
5. Przy stosowaniu środków pielęgnacyjno-konserwujących należy wykonać następujące
operacje:
- ............................................................................................
- ............................................................................................
- ............................................................................................
- ............................................................................................
- ............................................................................................
- ............................................................................................
6. Nazwij elementy pistoletu do konserwacji hydrodynamicznej:
a)................................... b)........................................... c)....................................
d)...........................................e)................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
7. Grubość gruntów do ochrony czasowej wynosi:
a) 20 µm,
b) 50 µm,
c) 100 µm,
d) 150 µm.
8. Do czyszczenia kształtowników z zendry hutniczej stosujemy najczęściej:
a) szlifowanie,
b) piaskowanie,
c) frezowania,
d) polerowanie,
9. Głównym sposobem łączenia blach w pojazdach samochodowych jest:
a) spawanie,
b) lutowanie,
c) nitowanie,
d) zgrzewanie.
10. Głównym składnikiem środków do zabezpieczania przestrzeni zamkniętych jest:
a) minia ołowiana,
b) kwas fosforowy,
c) lanolina,
d) wosk.
11. Kity szpachlowe nanoszone sÄ… przez:
a) pistolet pneumatyczny,
b) pistolet wyciskowy,
c) pistolet hydrauliczny,
d) elektroforezÄ™.
12. Masy uszczelniające epoksydowe składają się z .....................................................
i ...................................
13. Czynniki tiksotropowe stosowane są w środkach uszczelniających w celu:
a) zapobiegania ścierania,
b) poprawy przyczepności,
c) zwiększenia wytrzymałości,
d) zwiększenia odporności na temperaturę.
14. Kity oparte na plastizolach nie zawierajÄ…..................................... i wykazujÄ…
dobrÄ…......................................
15. Narysuj przekrój progu samochodu i nazwij elementy zabezpieczające i uszczelniające
16. Masy do ochrony podwozia muszą mieć następujące własności:
- ..............................................................................................
- .............................................................................................
- .............................................................................................
- ............................................................................................
- ............................................................................................
- ............................................................................................
- .............................................................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
17. Opisz technologię zabezpieczania profili zamkniętych metodą RUST
18. Głównym składnikiem plastizolu jest:
a) teflon,
b) wosk karnauba,
c) polichlorek winylu,
d) epichlorohydryna.
19. Porównaj metody nakładania środków konserwujących hydrodynamiczną
i pneumatyczną i opisz różnicę.
20. Badanie mas antykorozyjno-głuszących polega na:
- ...................................................................................................
- ..................................................................................................
- .................................................................................................
- ................................................................................................
- .................................................................................................
- ..................................................................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
Nanoszenie pokryć ochronnych i ochronno-dekoracyjnych.
Zakreśl poprawną odpowiedz
, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c D
5.
6.
a) & & & & & & & & & & & & & & & & .
b) & & & & & & & & & & & & & & & & .
c) & & & & & & & & & & & & & & & & .
7. a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12.
13. a b c d
14.
15.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
16.
17.
18. a b c d
19.
20.
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
6. LITERATURA
1. Francuz W. M., Sokołowski R.: Bezpieczeństwo i higiena pracy w rzemiośle. WSiP,
Warszawa 1996
2. Dobosz K.: Podstawy obróbki malarsko-lakierniczej metali. ZDDZ., Warszawa 1973
3. Górecki A.: Technologia ogólna. Podstawy technologii mechanicznych. WSiP, Warszawa 1998
4. Klownowski Z., Knopf M., Lichecki J.: Przeciwrdzewna ochrona malarska konstrukcji
stalowych. Poradnik. WNT, Warszawa 1983
5. Kordek M., Raczyński M.: Suszarnie i piece ceramiczne. WSiP, Warszawa 1982
6. Kwiatkowski M.: Wprowadzenie do eksploatacji urządzeń technicznych. WSiP,
Warszawa 1990
7. Miesięcznik. Ochrona przed korozją.
8. Praca zbiorowa. Technika przeciwkorozyjna. Część I. WSiP, Warszawa 1977
9. Praca zbiorowa. Pokrycia ochronne i dekoracyjne. Poradnik. WNT, Warszawa 1967
10. Praca zbiorowa. Korozja samochodów i jej zapobieganie. Poradnik. WNT, Warszawa 1983
11. Praca zbiorowa. Nowoczesne metody malowania. WNT, Warszawa 1977
12. Praca zbiorowa. Maszynoznawstwo. WSiP, Warszawa 1999
13. Praca zbiorowa. Powłoki malarsko-lakiernicze. Poradnik. WNT, Warszawa 1983
14. Praca zbiorowa. Pracowania techniki przeciwkorozyjnej. WSiP, Warszawa 1985
15. Praca zbiorowa. Poradnik ceramiczny. Arkady, Warszawa 1963
16. Polskie Normy
17. Tomcia Z., Zapytkowski B.: Technologia przemysłu emalierskiego. WGH, Katowice 1960
18. Czasopisma techniczne
19. Informator techniczny farb i lakierów (wraz z uzupełnieniem I i II). Plastofarb, Gliwice 1971
20. Informator techniczno-handlowy. Urządzenia do nakładania powłok ochronnych.
Technozbyt, A
ódz
1972
21. Katalogi firm produkujących sprzęt (ZUGiL Wieluń, WAN Gdynia, Adol Warszawa)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37