Znaczenie psychoedukacji
w leczeniu schizofrenii
The role of psychoeducation in the treatment of schizophrenia
Emilia Paszkiewicz- Mes
Zakład Nauczania Pielęgniarstwa z Pracowniami Praktycznymi,
Oddział Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w A
odzi
AUTOR DO KORESPONDENCJI:
Emilia Paszkiewicz- Mes
Zakład Nauczania Pielęgniarstwa z Pracowniami Praktycznymi
Oddział Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Medyczny w A
odzi
ul. Narutowicza 56
90-136 A
ódz

e- mail [e-mail]
STRESZCZENIE Znaczenie psychoedukacji w leczeniu schizofrenii
Schizofrenia jest chorobą, która przebiega z okresami remisji i zaostrzeń. Cechuje się zróżnicowanym obrazem klinicznym i przebie-
gem, objawami dezintegracji psychicznej oraz ryzykiem dezadaptacji. Farmakoterapiam nawet w przypadku zastosowania
optymalnego leku i optymalnych dawek, nie stanowi wystarczającego zabezpieczenia przed nawrotem choroby. Terapia chorych na
schizofrenię powinna obejmować różnorodne oddziaływania w skład której wchodzą metody biologiczne, socjoterapia, psychoterapia
i rehabilitacja. Bardzo ważnym elementem w terapii schizofrenii jest psychoedukacja zarówno pacjentów jak ich rodzin. Umiejętne
nawiązanie kontaktu z rodziną wpływa na efektywniejszy proces leczenia. Udział pacjentów i ich rodzin w psychoedukacji ma wpływ
na zmniejszenie częstotliwości hospitalizacji i wydłużenie okresów remisji, przyczynia się do poprawy współpracy z leczonym
pacjentem, zwiększa stosowanie się do zaleceń lekarskich i poprawia jakość życia pacjentów. Istotą psychoedukacji jest przekazywanie
wiedzy na temat choroby, leczenia, rozpoznawania zwiastunów i nawrotów choroby oraz opracowywanie planu postępowania w ta-
kich sytuacjach. Znaczenie programów psychoedukacyjnych jest niepodważalne, dlatego celem pracy jest przedstawienie założeń
oraz analiza wpływu psychoedukacji na proces leczenia pacjenta.
Słowa kluczowe: schizofrenia, psychoedukacja
ABSTRACT The role of psychoeducation in the treatment of schizophrenia
Schizophrenia is a chronic disease, with periods of acute illness and of remission. It is characterized by diversified course and clinical
presentation, symptoms of mental disintegration and the risk of maladjustment. Even in case of applying optimal medicine and
optimal doses, pharmacotherapy is not the sufficient protection against a relapse. The therapy of sick people should include varied
influences, such as biological methods, sociotherapy, psychotherapy and rehabilitation. Psychoeducation of both patients and their
families is also a very important element in the therapy of schizophrenia. Good contact with the family has an impact on the effective
process of treatment. Participation of patients and their families in psychoeducation affects reducing the frequency of the
hospitalization and extending periods of remission. It contributes to the improvement of cooperation with the treated patient,
increases the adherence to medical recommendations and improves the quality of patient s life. The concept of psychoeducation is to
transmit the knowledge of the disease, treatment and recognition of symptoms and relapses of the disease, and also to develop the
plan of therapy in such situations. The sense of psychoeducational programs is unquestionable, therefore, the aim is to present the
assumptions and the analysis of the impact of psychoeduacation on the process of patient s treatment.
Key words: psychoeducation, schizophrenia
Nr 1 (42)/2013 53
Znaczenie psychoedukacji w leczeniu schizofrenii
cierpliwa, pogłębiająca swoją wiedzę, gotowa do współpra-
WPROWADZENIE
cy i konsekwentna [3].
Do najważniejszych celów psychoedukacji należą [8,12]:
Schizofrenia jest jedną z najczęstszych chorób psychicz-
1. Cele bezpośrednie:
nych. Cechy jej przebiegu i następstwa sprawiają, że jest
 nabywanie wiedzy i kompetencji przez członków ro-
ciężką przewlekłą chorobą. Chorzy wymagają komplekso-
dziny w celu jak najlepszego sprawowania opieki nad
wego, zindywidualizowanego, długotrwałego leczenia
chorym;
i wsparcia społecznego. Choroba uniemożliwia osiąganie
 poprawa komunikacji;
celów życiowych, rozwojowych, stabilizacji życiowej, pro-
 budowa sieci oparcia społecznego i aktywizacji
wadzi do zaprzestania kontaktów społecznych, obniżenia
członków rodziny celem zmniejszenia takich cech jak
statusu społecznego i do wykluczenia społecznego [1]. Na-
stygmatyzacja i izolacja społeczna;
wet w okresie remisji choroby otoczenie patrzy na chorego
 zmniejszenie wskaz
nika ekspresji emocjonalnej
przez pryzmat choroby psychicznej i nadaje mu etykietę
w rodzinach w których występuje to zjawisko, popra-
chorego psychicznie, która towarzyszy mu przez całe życie.
wa komunikacji w rodzinie;
Siła etykiety jest bardzo duża i niezależna od pełnionej roli
 akceptacja farmakoterapii.
i funkcji społecznej [2]. Schizofrenię charakteryzuje zróż-
2. Cele pośrednie:
nicowany i przewlekły obraz kliniczny oraz przebieg, a tak-
 poprawa współpracy z pacjentami;
że objawy dezintegracji psychicznej i ryzyko dezadaptacji.
 zminimalizowanie ryzyka nawrotów choroby,
Przewlekły charakter zaburzeń psychicznych zmusza kli-
 zwiększenie kompetencji życiowych i wypracowanie
nicystów do poszukiwania sposobów zapobiegania nawro-
możliwości aktywnego sposobu radzenia sobie z pro-
tom. Farmakoterapia nie stanowi wystarczającej metody
blemami związanymi z chorobą;
leczenia [2,3,4,5]. Multimodalne podejście do pacjenta
 poprawa skuteczności oddziaływań rehabilitacyj-
obejmuje wdrożenie do farmakoterapii psychoterapii, psy-
nych i funkcjonowania społecznego.
choedukacji, terapii zajęciowej oraz treningu funkcji po-
Osiągnięcie celów psychoedukacji powoduje, że chory
znawczych [5]. Włączenie obok leczenia farmakologicz-
i rodzina zaczyna radzić sobie z konfliktami i problemami
nego psychoedukacji sprawiło, że modele psychoeduka-
związanymi z chorobą psychiczną, kłopotami związanymi
cyjne są obowiązującym elementem leczenia schizofrenii
ze zmianą trybu życia, z poczuciem wstydu i winy. Nastę-
i bez niej trudno wyobrazić sobie kompleksowo prowa-
puje umocnienie więzi rodzinnych, zanika poczucie bez-
dzonej terapii [6,7,8]. Ważne jest, aby równolegle z lecze-
radności, osamotnienia. Wpływa to bardzo korzystnie na
niem pacjenta prowadzić terapię jego rodziny [9]. Przez
poczucie bezpieczeństwa chorego i rodziny [9].
wiele lat obarczano rodzinę odpowiedzialnością za wystą-
Re alizując programy psychoedukacyjne należy pamię-
pienie schizofrenii. Obecnie nastąpiła zmiana w postrzega-
tać o przestrzeganiu następujących zasad [8,12,13]:
niu roli rodziny w procesie leczenia. Zgodnie z założenia-
1. Partnerstwa  chorego i członków rodziny należy akcep-
mi psychoedukacji schizofrenia jest traktowana jako
tować jako osoby biorące aktywny udział w procesie le-
choroba, a rodzina nie jest przyczyną zachorowania. Dzię-
czenia, uwzględnia się ich potrzeby, akceptuje nawet
ki kontaktom z rodziną uzyskujemy współpartnera
niekorzystne sposoby radzenia sobie z chorobą.
w rehabilitacji, a rodziny niezbędne dla nich wsparcie
2. Regularności spotkań.
[8,10]. Współpraca z bliskimi osób chorych pozwala na
3. Koncentracji na aktualnych problemach pacjentów 
zwerbalizowanie problemów i ukierunkowanie postępo-
nawet jeśli analizuje się sposoby postępowania z prze-
wania. Obserwacja zachowań rodziny stanowi z
ródło info-
szłości mają one na celu korektę aktua lnych zaburzeń
rmacji o jej pozytywnej lub negatywnej postawie wobec
i pomóc w rozwiązywaniu aktualnych problemów i ob-
chorego [2]. Oddziaływania psychoedukacyjne wobec
jawów.
chorego i jego rodziny są bardzo ważnym elementem
4. Powtarzalności oddziaływań, instruowania, wzmocnie-
w procesie leczenia. Istotą psychoedukacji jest nabywanie
nia, prac domowych- wynika to z konieczności utrwale-
wiedzy przez rodziny i chorych, poprawa komunikacji
nia zdobytych umiejętności.
w rodzinie, aktywizacja członków rodziny, poprawa
Programy dla pierwszorazowych pacjentów i ich rodzin
współpracy z pacjentem, zmniejszenie ryzyka nawrotów
uwzględniają częste wątpliwości diagnostyczne, silne emo-
choroby, poprawa skuteczności i oddziaływań rehabili-
cje, niepewność co do przyszłości i dalszego rokowania,
tacyjnych [8].
brak wcześniejszych doświadczeń z chorobą psychiczną
zarówno dla pacjenta i członków rodziny oraz niewielką
Teoretyczne założenia psychoedukacji
gotowość do poszukiwania pomocy poza rodziną [8].
Psychoedukacja jest metodą stosowaną w leczeniu i re-
Oddziaływania psychoedukacyjne są prowadzone jako
habilitacji chorych na schizofrenię oraz ich rodzin od lat
ustrukturalizowane zajęcia treningowe lub grupy dysku-
siedemdziesiątych [11]. Rozumiana jest ona jako określony
syjno-edukacyjne [2,14]. Grupy dyskusyjno-zajęciowe to
model oddziaływań terapeutyczno-edukacyjnych wobec
forma psychoterapii podtrzymującej w której poruszane są
pa cjen ta i jego rodziny, w któ rym zakłada się długo -
problemy związane z realną sytuacją pacjenta ,aktualnych
trwałość i zróżnicowanie form działania, w zależności od
problemów i trudności. Terapeuci nie koncentrują się na
charakteru relacji rodzinnych oraz fazy choroby [2]. Zaję-
słabościach chorego, ale starają się rozwijać jego mocne
cia z psychoedukacji może prowadzić lekarz psychiatra,
strony.
psycholog, pielęgniarka, pracownik socjalny, terapeuta za-
Planując zajęcia treningowe z zakresu psychoedukacji
jęciowy. Powinna to być osoba, która posiada duże do-
należy brać pod uwagę poziom wiedzy pacjentów na temat
świadczenie w pracy z psychicznie chorymi, wrażliwa,
54 Pielęgniarstwo XXI wieku
Emilia Paszkiewicz- Mes
choroby, motywację do leczenia, sprawność procesów po- objawów ważne znaczenie ma uspokojenie i ochrona po-
znawczych [2]. przez leczenie farmakologiczne, zapewnienie spokoju, re-
Najczęściej prowadzone zajęcia treningowe w ramach dukcja bodz
ców, zapewnienie atmosfery pewności i zau-
psychoedukacji to: fania, indywidualnego kontaktu, praca w małych grupach.
1. Trening zdobywania wiedzy na temat choroby  celem W tej fazie zaczyna budować się kontakt terapeuty z pa-
treningu jest przekazywanie wiedzy na temat etiopato- cjentem i rodziną. Faza stopniowej aktywizacji obejmuje
genezy, objawów choroby, przebiegu, badań diagnosty- udzielanie wsparcia, zaangażowanie, rozmowę, wyjaśnia-
cznych, rokowaniu. nie, jednoznaczność w nakazach i zakazach, uznawanie ró-
2. Trening aktywnego udziału w leczeniu farmakologicz- żnic w opiniach, zachowaniach, emocjach. Faza włączania
nym  celem treningu jest osiąganie przez chorego akty- w środowisko wiąże się z odpowiedzialnością, autonomią,
wnego współdziałania w zakresie leczenia farmakolo- elastycznością, stymulacją emocjonalną i intelektualną
gicznego. Dąży się do osiągnięcia samodzielności [12]. W celu prowadzenia psychoedukacji konieczne jest
i skrupulatności w przestrzeganiu zaleceń w zakresie posiadanie odpowiedniej sali terapeutycznej, środków dy-
daktycznych, zabranie odpowiedniej ilości chorych i ich
farmakoterapii. Chorzy uzyskują informacje dotyczące
rodzin, którzy wyrażają zgodę na udział w zajęciach. Opty-
leczenia przeciwpsychotycznego, o lekach i ich działaniu.
Poznają mechanizm działania leków, zasady przyjmo- malna liczba uczestników to 8-12 pacjentów lub ich krew-
wania, skutki uboczne stosowanych leków oraz konie- nych [3].
czność kontynuowania leczenia i korzyści płynące z re- Skuteczność terapii psychoedukacyjnej zależy od pozio-
mu wiedzy terapeuty na temat schizofrenii, jej przebiegu,
gularnego stosowania farmakoterapii. Pacjenci są ucze-
istoty choroby oraz sposobów leczenia farmakologiczne-
ni jak prawidłowo przyjmować leki (w jakich dawkach
go, motywacji uczestników, akceptacji przez pacjentów
i w o jakiej porze), jak rozkładać leki i jak je przechowy-
i ich rodzin przewlekłego charakteru choroby oraz faktu,
wać. Chorzy uczą się jak rozpoznawać objawy uboczne
że udział w treningu jest elementem pozwalającym na zre-
farmakoterapii oraz poznają sposoby radzenia sobie
dukowanie liczby nawrotów, natomiast nie gwarantuje
z nimi. Pacjent powinien wiedzieć jak samodzielnie
pełnego wyzdrowienia [2].
może zniwelować objawy niepożądane, a kiedy musi
skorzystać z porady lekarskiej [2,3,15,16].
Aspekty współpracy z pacjentem chorym
3. Trening rozpoznawania wczesnych objawów choroby.
Celem treningu jest nauczenie chorego jak rozpozna- na schizofrenię
wać sygnały ostrzegawcze, świadczące o nawrocie cho- Ważnym zagadnieniem w psychoedukacji jest pozyska-
roby oraz jak zapobiegać ich wystąpieniu i minimalizo- nie pacjenta do współpracy. Głównym problemem jest
wać skutki. Chorzy uczą się jak zachowywać się w okre- nieprzyjmowanie leków, zgodnie ze zleceniem lekarskim
sie nasilenia objawów oraz jak odróżniać sygnały
przez chorych, które może być celowe lub mimowolne.
ostrzegawcze od tych, które utrzymują się stale [14].
Stopień niedostosowania się do zaleceń lekarskich może
Objawy zwiastunowe zaostrzenia procesu chorobowe- być różny, od całkowitego nieprzyjmowania leków do
go, które poprzedzają wystąpienie ostrego epizodu psy- przyjmowania leków w sposób okresowy, przyjmowanie
chotycznego to bardzo ważna część zajęć psychoeduka- niewłaściwych dawek lub przyjmowanie leków, które nie
cyjnych. Chorzy zwracają uwagę na różne sposoby ra- zostały zlecone przez lekarza. Powo dem takiego postępo-
dzenia sobie z chorobą. Część pacjentów radzi sobie wania może być obecność objawów niepożądanych. Cza-
z przewlekle utrzymującymi się objawami pozytywny- sami osoby chore postrzegają objawy choroby jako objawy
mi poprzez odwracanie uwagi, słuchanie głośnej muzy- niepożądane farmakoterapii. Za ważną przyczynę postrze-
ki, rozmowy z innymi osobami, pracę fizyczną, czy ig- ga się też wyparcie choroby, zaprzeczenie występowaniu
norowania objawów [17]. Uczestnicy treningu są rów- choroby, brak krytycyzmu pacjenta, brak wystarczającej
nież informowani o szkodliwości przyjmowania narko- wiedzy na temat choroby i zastosowanej terapii, niewystar-
czający kontakt z lekarzem, leczenie bez zgody pacjenta,
tyków i alkoholu oraz ćwiczą motywację do odmowy
w ich przyjmowaniu w sytuacji, gdy mają z nimi stycz- cechy demograficzne pacjenta, indywidualne postawy pa-
cjentów, dostępne oparcie społeczne [3,15]. Niektórzy
ność [14].
Najczęstsze problemy poruszane w czasie psychoedu- chorzy mogą nie wiedzieć, że choroba, jaką jest schizofre-
kacji przez pacjentów to niska samoocena, brak znajo- nia wymaga leczenia przewlekłego, nawet po ustąpieniu
objawów ostrego epizodu psychozy. Wielu chorych po
mych i przyjaciół, brak zatrudnienia, utrzymujące się
halucynacje, depresja, myśli samobójcze, nadużywanie le- wyj ściu ze szpitala nie widzi potrzeby kontynuowania le-
ków, gwałtowność w zachowaniu, niewysta rczające do- czenia, a konieczność przyjmowania leków traktują jako
nieuchronność choroby, zamach na ich poczucie wolności,
chody, nieumiejętne planowanie przyszłości, kłótnie
w środowisku domowym związane z podziałem obo- utratę kontroli nad samym sobą, nawet obawę przed uzale-
wiązków i zadań domowych, brak środowiska wspie- żnieniem [17]. Metody oceny stopnia tych problemów to
oznaczenie stężenia leków w surowicy krwi, wielkość jego
rającego, planowanie wolnego czasu i rozrywek, ubieganie
wydalania z ustroju, wywiad udzielany przez pacjenta,
się o pomoc materialną, zmaganie się z napiętnowaniem
osoby z bliskiego otoczenia lub pielęgniarki, które podają
i przesądami na temat choroby [17].
Metody i formy, które stosowane są w procesie psy- leki. W przypadku występowania objawów ubocznych na-
choedukacjnym powinny być dostosowane do fazy lecze- leży wyjaśnić przyczyny tych dolegliwości, monitorować
z pacjentem przebieg leczenia, określić bilans korzyści
nia, w którym znajduje się pacjent. W fazie ostrych
Nr 1 (42)/2013 55
Znaczenie psychoedukacji w leczeniu schizofrenii
i niedogodności, przeanalizować możliwość obniżenia da- nak brak bliskiego i bezpośredniego kontaktu lekarza z pa-
wki leku, dodanie leku korygującego lub zmianę leku. cjentem oraz obawa co do ta jno ści przekazywania infor-
Udział pacjentów w psychoedukacji może być elementem macji. Jest to jednak metoda, którą można wykorzystywać
naprawczym braku współpracy z pacjentem. Pacjent naby- w celu prowadzenia psychoedukacji.
wa informacje związane z farmakoterapią i umiejętności, Rodziny osób chorych psychicznie, które uczestniczą
dzięki którym przejmie aktywny udział w leczeniu i skru- w psychoedukacji, osiągają wymierne korzyści. Jewell
pulatności w przyjmowaniu leków [3, 15]. i wsp. [21] potwierdzają, że psychoedukacja rodzin pacjen-
tów chorych na schizofrenię jest skuteczna w zwalczaniu
Rodzina partnerem w procesie psycho- objawów choroby i zmniejsza liczbę ponownych hospitali-
zacji. Członkowie rodziny podczas zajęć psychoeduka-
edukacyjnym
cyjnych mają możliwość zrozumienia istoty choroby, na-
Terapię rodziny pacjenta należy prowadzić równolegle
uczenia się sposobów radzenia sobie z chorobą. Zajęcia
z jego leczeniem [9]. Pojawienie się schizofrenii w bardzo
wpływają także, na zmniejszenie poziomu stresu, popra-
dużym stopniu zmienia życie i funkcjonowanie rodziny.
wiają komunikację w rodzinie i funkcjonowanie społeczne.
Towarzyszą temu emocje takie jak strach, lęk, rozpacz, iry-
Badania naukowców z Pakistanu także potwierdzają
tacja i poczucie osamotnienia [18]. Warto pozyskiwać
korzystny wpływ psychoedukacji rodzin w procesie lecze-
członków rodzin (dzieci, rodziców, współmałżonków, ro-
nia chorych na schizofrenię [22]. Porównano dwie grupy
dzeństwo), czasami inne osoby z otoczenia, które wspie-
badanych. Jedna grupa poddana była terapii standardowej,
rają osobę chorą (przy jaciół, opiekunów) do współpracy
w drugiej grupie obok terapii standardowej zastosowano
[13]. Głównym celem tych działań jest doprowadzenie do
także psychoedukację. Sesje edukacyjne były bardzo sta-
aktywnego uczestnictwa rodziny w procesie leczenia cho-
rannie przygotowane. Badani uczestniczyli w ośmiu se-
rego. Na przestrzeni dziejów rola rodziny w patogenezie
sjach psychoterapeutycznych. W czasie sesji przekazano
schizofrenii ulegała zmianom [19]. Przez wiele lat rodzinę
informacje dotyczące istoty schizofrenii. Omówiono ro-
obarczano odpowiedzialnością za powstanie choroby [10].
dzaje, przyczyny, objawy schizofrenii. Zaznaczono wpływ
Ciążył na niej problem winy i odpowiedzialności za zacho-
choroby na myśli, emocje, uczucia, zachowanie się osób
rowanie. Była oskarżana, izolowana i traktowana jak in-
chorych, funkcjonowanie społeczne, zawodowe, rodzinne.
truz [19]. Intensywny rozwój badań nad schizofrenią
Zwrócono uwagę na leczenie farmakologiczne, zwłaszcza
w latach osiemdziesiątych, rosnące przekonanie o biologi-
na działania niepożądane i korzyści z regularnego przyj-
cznej predyspozycji do zachorowania, sukcesy farmako-
mowania leków oraz rolę farmakoterapii w zapobieganiu
logiczne, protest rodzin chorych psychicznie, które nie
nawrotom choroby. Rodziny i pacjenci byli zachęcani do
miały pomocy i wsparcia w walce z chorobą członka ich ro-
zadawania pytań i przedstawienia problemów, z jakimi się
dziny, a także pojawienie się modeli opartych na założeniu,
spotykają. Badacze zwrócili także uwagę, że choroba
że schizofrenia jest zaburzeniem wymagającym interpreta-
wpływa na obciążenie finansowe w rodzinie. Utrata pracy,
cji biologicznej, psychologicznej i społecznej, spo wodo-
oraz poniesione koszty na leczenie i dojazdy to główne
wało, że dostrzeżono pozytywną rolę rodziny w walce
przyczyny braku środków finansowych. Wyniki badań po-
z schizofrenią [19]. Zgodnie z założeniami psychoedukacji
twierdzają, że psychoedukacja ma korzystny wpływ na in-
rodzina nie jest przyczyną choroby, a stanowi z
ródło
terakcje rodzinne, zdrowie fizyczne i psychiczne członków
wsparcia dla pacjenta [10]. Liczne badania naukowe po-
twierdzają korzystny wpływ psychoedukacji członków ro- rodziny, wypoczynek, obciążenie finansowe.
Górna i wsp. [18] określili korzyści płynące z uczestnic-
dzin w terapii chorych na schizofrenię.
twa w psychoedukacji dla rodzin pacjentów. Dotyczyły
Haley i wsp. [20] analizowali technikę przekazywania
informacji członkom rodzin osób chorych w trakcie pro - one wymiaru poznawczego, emocjonalnego i behawioral-
wadzenia zajęć psychoedukacyjnych, jaką jest telepsychia- nego. Wszyscy badani stwierdzili, że nauczyli się rozpo-
tria. Polega ona na użyciu interaktywnej komunikacji - znawać symptomy świadczące o nawrocie choroby,
zwiększyli swoją wiedzę na temat farmakoterapii i konie-
telekomunikacji, komputera, internetu w celu udzielania
porad i pomocy przez lekarza psychiatrę. Badania przepro- czności jej stosowania, objawów choroby i znaczenia stresu
w sytuacjach związanych z nawrotem choroby. Uczestnic-
wadzono w grupie rodzin osób chorych na schizofrenię.
two w psychoedukacji sprzyjało nawiązywaniu kontaktów
Badani zostali losowo przydzieleni do dwóch grup. Grupa
pierwsza otrzymywała informacje za pomocą telepsychia- z innymi osobami, które doświadczają podobnych proble-
mów, uzyskaniu wsparcia i zmniejszeniu poczucia osamo-
trii, druga była edukowana poprzez bezpośrednią relację
tnienia. Rodziny, uczestniczące w zajęciach zwiększyły
z lekarzem. Przed badaniem określono poziom wiedzy na
temat schizofrenii w obu grupach, który był porównywal- swoje kompetencje w opiece nad chorym oraz zmieniły
ny. W czasie sesji terapeutycznych obu grupom przekazy- swoje postawy wobec chorego, choroby, samego siebie i in-
nych członków rodziny. Dzięki psychoeduka cji członko-
wano informacje dotyczące przyczyn, objawów, wpływu
wie rodzin stali się bardziej spokojni, wyciszeni,
choroby na zachowania osoby chorej, wczesnych sygnałów
świadczących o nawrocie choroby, konieczności stosowa- tolerancyjni, do wielu problemów podchodzą z dystansem
i optymizmem, uczą się żyć z chorobą przewlekłą, lepiej
nia farmakoterapii, rehabilitacji, problemów z jakimi
rozumieją chorego, a zwłaszcza jego zachowania i są
mogą się spotkać i możliwości uzyskiwania pomocy.
w większym stopniu tolerancyjni. Dużą trudnością dla ba-
Stwierdzono, po upływie 6 tygodni, że ilość zdobytych in-
danych rodzin było słuchanie o problemach, z jakimi bo-
formacji nie zależała od sposobu przekazywania informa-
rykają się chorzy i ich rodziny oraz zaakceptowanie
cji. Badani w obu grupach charakteryzowali się tym
przewlekłego charakteru choroby.
samym poziomem wiedzy. Wadą telepsychiatrii jest jed-
56 Pielęgniarstwo XXI wieku
Emilia Paszkiewicz- Mes
Popławska i wsp. [4] zwracają uwagę na znaczenie od- psychoedukacyjnej do farmakoterapii miało istotny wpływ
działywań psychoterapeutycznych na zmniejszenie liczby na wydłużenie okresu remisji. Wskaz
nik nawrotów choro-
nawrotów choroby. Dowodzą, że włączenie psychoeduka- by w ciągu 12 miesięcy w grupie poddanej psychoedukacji
cji rodzin do farmako te rapii miało znaczący wpływ na był niższy w porównaniu z grupą drugą. W trakcie za jęć
wydłużenia czasu remisji chorych na schizofrenię. Stwier- chorzy mieli możliwość poznania objawów choroby, obja-
dzono także, niższy wskaz
nik nawrotów choroby w ciągu wów ubocznych stosowanych leków, rozpoznawania obja-
12 miesięcy w porównaniu do grupy chorych bez przebytej wów prodromalnych. Czynny udział uczestników
psychoedukacji. Mc Farlame i wsp. [23] potwierdzają, że spotkania prowadzi do poprawy współpracy i przestrzega-
udział rodzin w psychoedukacji może mieć wpływ na prze- nia zaleceń lekarskich. Juchnowicz i wsp. [3] ocenili wpływ
bieg schizofrenii. Członkowie rodziny, którzy rozumieją psychoedukacji na leczenie farmakologiczne. Badanie pa-
zaburzenia występujące w schizofrenii przejawiają bar- cjentów zostało przeprowadzone dwukrotnie  przed roz-
dziej cierpliwe i tolerancyjne podejście do chorych psychi- poczęciem zajęć i po ich zakończeniu. Porównanie postaw
cznie, oraz znają strategie radzenia sobie z problemami, wobec farmakoterapii przed i po psychoedukacji zmieniło
zwłaszcza plan postępowania w sytuacjach kryzysowych. się w kierunku pozytywnym. Inne badania zwracają uwagę
Rodzina ma możli wość odbudowywania własnej struktu- na to, że pacjenci objęci terapią psychoedukacyjną mają
ry, która była zaburzona w wyniku choroby. Udział rodzin większe zaufanie wobec możliwości farmakoterapii oraz są
w psychoedukacji to potężne narzędzie do zmniejszania li- pełni optymizmu. Deklarują poszukiwanie z
ródeł oparcia
czby nawrotów, lepszego postrzegania leczenia oraz po- i sposobów radzenia sobie z narastaniem objawów w okre-
prawy jakości życia pacjentów i ich rodzin, a członkowie ro- sie nawrotów choroby [26]. Meder [16] wskazuje, że po-
dziny stają się partnerami w procesie rehabilitacji chorego. ziom wiadomości o rodzajach leków, objawach ubocznych,
Inne poruszane w piśmiennictwie zagadnienie to zaan- zasadach farmakoterapii, sposobów przechowywania le-
gażowanie, członków rodzin osób chorych w proces psy- ków jest wyższy w grupach w których przeprowadzono
choedukacyjny. Waluk i wsp. [24] przeprowadzili analizę psychoedukację. W ba daniu Kisslinga i wsp. [27] stwier-
tego zagadnienia w Oddziale Rehabilitacji Psychiatrycznej dzono, że chorzy którzy uczestniczyli w 8 grupowych spot-
w Zespole Oddziałów Dziennych. Na spotkania psychoe- kaniach psychoedukacyjnych wykazywali większą
dukacyjne zapraszani byli członkowie rodzin, bez osób
poprawę w zakresie przestrzegania zaleceń lekarskich
chorych. Celem spotkań było przekazywanie wiedzy na te- w porównaniu z grupą kontrolną u której zastosowano tyl-
mat przyczyn powstawania choroby, objawów pozytyw- ko leczenie farmakologiczne. Ponadto grupa tych chorych
nych i negatywnych, farmakologicznych i niefarmako- wykazywała mniejszą liczbę ponownych hospitalizacji.
logicznych metod leczenia. Uwrażliwiano członków ro- Chądzyńska i wsp. [28] analizowali opinię pacjentów na
dzin na zapobieganie nawrotom choroby, pojawienie się
temat prowadzonych zajęć psychoedukacyjnych i posta-
objawów zwiastunowych. Opracowano plan kryzysowy,
wie terapeuty. Z badań wynikało pozytywne nastawienie
indywidualny dla każdej rodziny. Ważnym elementem
do proponowanych zajęć. Głównym czynnikiem moty-
były także zajęcia poświęcone komunikacji, sposobów wy-
wującym do udziału w psychoedukacji było zdobywanie
rażania emocji, rozwiązywania konfliktów, szukania wspa-
wiedzy o chorobie. Pacjenci wskazywali na wzrost świado-
rcia. Okresowo w spotkaniach uczestniczył również
mości i wglądu w proces chorowania i zdrowienia oraz po-
pracownik socjalny, który poruszał zagadnienia prawne
znanie sposobów radzenia sobie w życiu ze schizofrenią.
i socjalne związane z leczeniem. Analiza wykazała, że naj-
Zdecydowanie rzadziej uczestnicy zajęć opisywali korzyści
częściej w proces leczenia swoich dzieci angażują się matki
terapeutyczne, jak poprawa nastroju lub możliwość konta-
niż ojcowie. Mężowie częściej współpracują z terapeutami
ktu z innymi pacjentami. Uczestnictwo w psychoedukacji
w sytuacji hospitalizacji ich żon, niż żony, gdy leczeniu
pomogło także pacjentom zaakceptować schizofrenię i ra-
poddają się ich mężowie.
dzić sobie z przewlekłym faktem choroby.
Górna i wsp. [12] opisali doświadczenia związane ze
Korzyści wynikające z udziału w psycho-
spotkaniami psychoedukacyjnymi chorych. W pracy
z chorymi wykorzystywano techniki behawioralno-poznaw-
edukacji chorych na schizofrenię
cze i interpersonalne. Chorzy dzielili się praktycznymi
Wiele badań potwierdza wartość psychoedukacji, jako
sposobami zmniejszającymi poziom lęku i napięcia w sy-
formy oddziaływań w zakresie radzenia sobie z problema-
tuacjach trudnych, opowiadali o swoich przeżyciach, do-
mi związanymi z chorobą, leczeniem farmakologicznym,
świadczeniach związanych z chorobą, hospitalizacją
zmniejszania długości i częstotliwości hospitalizacji.
i leczeniem farmakologicznym. Przedstawiali swoje ocze-
Niemieccy badacze zadali pytanie, czy granica nie-
pełnosprawności intelektualnej u pacjentów z rozpozna- kiwania dotyczące kontaktów z człon kami zespołu tera-
peutycznego. Wyrażali zapotrzebowanie na informacje,
niem schizofrenii ogranicza stosowanie psychoedukacji
dotyczące funkcjonowania oddziału, organizowania zajęć
[25]. Badano osoby chore z IQ 70-85, a następnie wyniki
badań porównano z grupą pacjentów z IQ 85. Wyniki wy- terapeutycznych, organizacji wolnego czasu. Pacjenci mie-
kazały, że osoby cierpiące na schizofrenię z ilorazem inteli- li możliwość konfrontacji swoich przeżyć z przeżyciami
innych chorych. Wpływało to na możliwość uświadomie-
gencji poniżej przeciętnej mogłyby być włączone do grup
nia sobie podobieństwa własnych problemów z problema-
ogólnych.
Popławska i wsp. [26] przeprowadzili badania porów- mi innych, przez co zmniejszało się poczucie osamotnienia
nując dwie grupy badanych. Grupę pierwszą poddano te- i izolacji, a zwiększało się poczucie zaufania, akceptacji,
i przynależności. Pacjenci uświadomili sobie, że mają
rapii farmakologicznej i psychoedukacji, grupę drugą
wpływ na przebieg choroby, leczenie i proces zdrowienia.
tylko farmakoterapii. Stwierdzono, że dołączenie terapii
Nr 1 (42)/2013 57
Znaczenie psychoedukacji w leczeniu schizofrenii
ale mo gli aktywnie uczestniczyć w życiu rodzinnym, zawo-
Udział pielęgniarek w psychoedukacji
dowym i społecznym.
Bardzo ważnym zagadnieniem jest ocena stopnia zaan-
gażowania w proces psychoedukacyjny personelu oddzia-
łów psychiatrycznych. Rola pielęgniarki w rehabilitacji jest PIŚMIENNICTWO
znaczna, gdyż jako członek zespołu terapeutycznego może
1. Bilikiewicz A. Psychiatria. Wrocław: Urban& Partner; 2002.
wspierać chorego oraz motywować do podejmowania
2. Różyczka W, Czernek A, Wojtas K. Wybrane modele psychoedukacji rodziny i pacjentów
aktywności, pomagać w pokonywaniu trudności, umac-
chorych na schizofrenię. Zdr. Publ. 2008; 118 (2): 226-231.
niać wiarę w sens leczenia. Pielęgniarka obserwuje zmiany, 3. Juchnowicz D, Zdanowicz E, Mantur M. Rola psychoedukacji w leczeniu schizofrenii. Bad.
Schizofr. 2007; 8: 62-74.
jakie zachodzą pod wpływem podjętej rehabilitacji. Do-
4. Popławska R, Konarzewska B, Agnieszka T i wsp. Psychoedukacja rodzin w terapii schizofre-
strzega jego rozterki, problemy, wątpliwości, wspiera
nii. Ann UMCS. 2005;Vol. 60; Supp. 16; 423: 388-390.
i okazuje zrozumienie [9].
5. Voltz H, Pajonk F. Schizofrenia. Wrocław: Urban@ Partner; 2004.
Wilczewska i wsp. [29] analizowali zaangażowanie pie-
6. Barbaro B. Schizofrenia w rodzinie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
lęgniarek w rehabilitację psychiatryczną, w tym w psy- 1999.
7. Mączka G, Grabski B, Gierowski J i wsp. Psychoedukacja grupowa w kompleksowym lecze-
choedukację. Rehabilitacja psychiatryczna należy do
niu choroby afektywnej dwubiegunowej - doświadczenia krakowskie. Psychiatr. Pol. 2010;
funkcji zawodowych pielęgniarek. Biorą one udział we
44(1): 89-100.
wszystkich jej etapach i formach, we współpracy z innymi
8. Meder J. Schizofrenia - leczenie i rehabilitacja. Przew Lek. 2004; 5: 52-59.
członkami zespołu terapeutycznego. Współpraca ta opiera
9. Ugniewska C. Pielęgniarstwo Psychiatryczne i neurologiczne. Warszawa PZWL; 1998.
się na zasadach partnerstwa i dążenia do osiągnięcia wspól- 10. Górna K, Palacz M. Znaczenie psychoedukacji w opinii rodzin chorych na schizofrenię. Pie-
lęgn. Pol. 2003; 2(16): 164-167.
nego celu, jakim jest zdrowie pacjenta. Większość bada-
11. Mc Farlame WR. Family Therapy In schizofrenia. New York, London: The Guilford Press
nych pielęgniarek podejmuje działania z zakresu rehabili-
1983.
tacji, w tym psychoedukacji, a część jedynie na zlecenie
12. Górna J, Jaracz K, Suwalska A i wsp. Psychoedukacja w schizofrenii, a relacja terapeutyczna.
lekarskie. Niski poziom wiedzy dotyczył aktów prawnych,
Bad. Schizofr. 2009; 10: 96-100.
które regulują udział personelu pielęgniarskiego w rehabi- 13. Cechnicki A. Rehabilitacja psychiatryczna- cele i metody. Psychiatr. Prakt. Klin. 2009; 2(1):
41- 54
litację psychiatryczną. Ankietowani zwrócili także uwagę
14. Meder J. Psychoedukacja pacjentów z zaburzeniami psychotycznymi. Wiad. Psychiatr.
na niewystarczającą wiedzę z pielęgniarstwa psychiatrycz-
2001; 4: 52-56.
nego, którą uzyskali w trakcie nauki. Duża część pielęgnia-
15. Juchnowicz D, Zdanowicz E, Mantur M. Wpływ psychoedukacji na postawę wobec leczenia
rek podejmuje działania w celu dokształcania się. Personel
farmakologicznego pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej. Bad. Schizofr.
z
le ocenił warunki oddziału do przeprowadzenia rehabili- 2007; 8: 75-87.
16. Meder J. Aktywny udział pacjentów w leczeniu farmakologicznym. Warszawa: Fundacja
tacji psychiatrycznej. Dostrzegano małą liczbę personelu,
IPN; 1995.
brak sprzętu, pomieszczeń. Pacjenci ocenili personel pie-
17. Górna K, Suwalska A. Psychoedukacja chorych na schizofrenię. Pielęgn. Pol. 2001; 2:
lęgniarski jako życzliwy i kompetentny. Innym aspektem
238-245.
była analiza problemów i obaw, które zgłaszali chorzy, do
18. Barbaro B, Ostoja- Zawadzka K. Możesz pomóc. Poradnik dla rodzin pacjentów chorych na
pielęgniarek, uczestniczący w rehabilitacji psychiatrycz- schizofrenię i zespoły schizofrenopodobne. Warszawa: PZWL; 1992.
19. Muraszkiewicz L. Rodzina partnerem efektywnego leczenia schizofrenii. Przew. Lek. 2002;
nej. Najczęściej były to trudności w radzeniu sobie z obja-
5(7): 27-33.
wami choroby, lęk przed nieznaną chorobą, odtrącenie
20. Haley C, O Callaghan E, Hill S. et al. Telepsychiatry and carer education for schizofrenia. Eur.
przez rodzinę , utrata pracy, niezależności, brak informacji
Psychiatry. 2011; 26(5): 302-304.
na temat choroby, jaką jest schizofrenia [29].
21. Jewell TC, Downing D, Mc Farlame WR. Partnering with families: multiple family group psy-
choeducation for schizofrenia. J. Clin. Psychol. 2009;65 (8): 868-878.
22. Nasr T, Kausar R. Psychoeducation and the family burden in schizofrenia: a randomised con-
PODSUMOWANIE
trolled trial. Ann. Gen. Psychiatry. 2009;8: 17-24.
23. McFarlame WR, Lukens E, Link B. et al. Multiple- Family groups and psychoeducation in the
Aktualne doświadczenia związane z leczeniem schizo-
treathment of schizofrenia. Arch. Gen. Psychiatr. 1995;52: 679-687.
frenii wskazują, że udział i zaangażowanie pacjenta w psy-
24. Waluk A, Galińska B, Czernikowicz A. Schizofrenia w rodzinie- podsumowanie rocznej
choedukację jest ważnym elementem procesu leczenia. współpracy z rodzinami. Bad. Schizofr. 2006;7: 285-294.
25. Pitschel- Waltz G, Frobose T, Gsottschneider T. et al. Do individuals with schizofrenia and
Psychoedukacja swym oddziaływaniem obejmuje zarów-
borderline intellectual disability benefit from psychoeducational groups? J. Intellect Disabl.
no chorego, jak i jego rodzinę. Nie wystarczy otoczyć opie-
2009; 13 (4): 305-320.
kę samego pacjenta, ponieważ aktywna współpraca
26. Popławska R, Szulc A, Tomczak A. i wsp. Wpływ psychoedukacji na przebieg schizofrenii-
z rodziną i środowiskiem pacjenta przynosi optymalne re-
wstępne wyniki 2- letniej obserwacji. Bad. Schizofr. 2005; VI; 6: 272-279.
zultaty w procesie leczenia. Należy dążyć do łagodzenia 27. Kissling W, Bauml J, Pitschel- Waltz G. Psychoedukation Und Complliance bei der Schizop-
hrenie behandlung, Munch. Med. Wschr. 1995; 137: 801-805.
skutków choroby i długotrwałej hospitalizacji, podnosić
28. Chądzyńska M, Meder J, Charzyńska K. Uczestnictwo w psychoedukacji osób chorych na
poziom samodzielności pacjentów. Ważne znaczenie ma,
schizofrenię- analiza zajęć z perspektywy pacjentów. Psychiatr. Pol. 2009; 43 (6): 693-704.
aby chorzy psychicznie nie musieli spędzać swojego życia
29. Wilczewska L, Ciszkowska -Kreft M. Udział pielęgniarki w rehabilitacji psychiatrycznej.
w samotności, w poczuciu wyizolowania od społeczeństwa
Probl. Piel. 2011; 18 (4): 483-489.
z poczuciem, że są ciężarem dla najbliższych i są bezradni,
Praca przyjęta do druku: 19.10.2012
Praca zaakceptowana do druku: 27.10.2012
58 Pielęgniarstwo XXI wieku