PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Aleksandra Kasperowicz-DÄ…browiecka
Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej w Bydgoszczy
Diagnozowanie zaburzeń lękowych
uogólnionych i napadów lękowych
Diagnosis of generalized anxiety disorder and panic disorder
STRESZCZENIE
Lęk stanowi przeżycie doskonale wszystkim
znane. Towarzyszy nam od samych narodzin aż do
Celem pracy było porównanie dwóch najczęstszych
zaburzeń lękowych  napadów paniki i zaburzeń śmierci i traktowany jest jako naturalny element życia.
lękowych uogólnionych. Występujące w obu scho- Może być odczuwany jako nieokreślone napięcie
rzeniach objawy somatyczne sprawiają, że są one
wewnętrzne, obawa przed czymś, podniecenie, lecz
często nierozpoznawane przez lekarzy pierwszego
w przeciwieństwie do strachu nie jest spowodowa-
kontaktu. Skuteczne długoterminowe leczenie tych
ny konkretną przyczyną. Również w medycynie zja-
zaburzeń obejmuje zarówno psychoterapię, jak i sto-
wisko to opisywano już w starożytności, chociaż naj-
sowanie leków przeciwdepresyjnych drugiej gene-
częściej nie było ono odróżniane od depresji  obie
racji, takich jak inhibitory wychwytu zwrotnego sero-
choroby określano wspólnym pojęciem melancholii.
toniny (SSRI) i wenlafaksyna.
W II wieku n.e. Galen wyobrażał sobie, że z czarnej
żółci z okolic wątroby unosi się do mózgu para, która
Słowa kluczowe: lęk napadowy, uogólnione
wywołuje czarne myśli i strach. W XVII wieku po-
zaburzenia lękowe, praktyka ogólnolekarska
wstała  Anatomia melancholii Burtona, w której
autor opisał różnorodne objawy lękowe, m.in. fobie.
ABSTRACT W XIX wieku pojawiło się więcej artykułów, doty-
czących somatycznych objawów lękowych, m.in. lęku
The aim of the paper was to compare two the most
przedsercowego, czynnościowych zawrotów głowy,
frequent anxiety disorders  panic disorder and
generalized anxiety disorder. The foreground pre- agorafobii, zaburzeń pracy serca. Autorzy prac wią-
sence of the somatic symptoms in both conditions
zali te objawy z intensywnymi negatywnymi emo-
sometimes puzzle and make the diagnosis difficult
cjami przeżywanymi przez pacjentów. Pod koniec XIX
for primary care physicians. Effective long-term treat-
wieku do psychiatrii zostały wprowadzone terminy:
ment strategies include both psychotherapy and
neurastenia, nerwica lękowa, psychastenia.
second-generations antidepressants such as SSRIs
Na rozumienie przyczyn powstania nerwic jako
and venlafaxine.
skutku nierozwiązanych konfliktów neurotycznych
wpłynęła teoria psychoanalityczna Zygmunta Freuda.
Key words: panic disorder, generalized anxiety
Jej założenia obowiązywały przez wiele dziesiątków
disorder, primary care
lat, modyfikowane przez kolejnych twórców kierun-
ków psychoterapeutycznych i teorii psychologicznych
wyjaśniających genezę lęku. Dopiero w latach 70.
stare pojęcie nerwicy lękowej jako jednostki nozo-
logicznej, w świetle doniesień nauk biologicznych
i badań epidemiologicznych, stało się nieaktualne.
Adres do korespondencji:
dr med. Aleksandra Kasperowicz-Dąbrowiecka W trzeciej edycji amerykańskiej klasyfikacji za-
Katedra i Klinika Psychiatrii AM w Bydgoszczy
burzeń psychicznych DSM, która ukazała się w 1980
ul. Kurpińskiego 19, 85 096 Bydgoszcz
roku, w miejsce nerwicy lękowej wprowadzono ter-
tel. (0 prefiks 52) 585 40 39, faks (0 prefiks 52) 585 37 66
min zaburzenia lękowe uogólnione (generalized
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, 2, 3, 171 176
anxiety disorder) oraz lęk napadowy (panic disorder).
Copyright © 2002 Via Medica
www.psychiatria.med.pl 171
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 3
W kolejnych edycjach tego systemu: DSM-III-R, DSM-IV, życia wynosiło około 5,1% [4], a przy zastosowaniu
a także stosowanego obecnie na kontynencie euro- kryteriów ICD-10 ten sam współczynnik wzrósł do
pejskim ICD-10, podział ten został zachowany [1]. 8,9% [5]. Wśród osób zgłaszających się po pomoc psy-
chiatrycznÄ… znajdowali siÄ™ przede wszystkim ci cho-
rzy, którzy mieli dodatkowe zaburzenia psychiczne,
Zaburzenia lękowe uogólnione takie jak inne zespoły lękowe, uzależnienie od alko-
W obrazie klinicznym tych zaburzeń dominuje holu lub depresję [6 8]. Wyniki badań przyczyniły się
uczucie lęku utrzymujące się stale, niezależnie od do częstego traktowania tego zespołu objawów za
sytuacji zewnętrznej. Pacjenci przez cały czas mają fazę prodromalną depresji, a współistnienie depresji
przeczucie niejasnego zagrożenia, zamartwiają się i uogólnionego lęku okazało się rokowniczo gorsze,
codziennymi wydarzeniami, dotyczącymi zarówno z długimi fazami depresyjnymi i opornością na leki [9].
ich, jak i bliskich im osób, lękają się i przeczuwają, że W nowszych opracowaniach pojawiają się jed-
coś złego się stanie. Z trudnością zasypiają, skarżą nak sugestie, dotyczące odrębności etiologicznej
się na pogorszenie koncentracji uwagi, bywają stale uogólnionego lęku i depresji, które różnią się pod-
poirytowani. Pomimo że uczucie napięcia i lęku jest stawowymi cechami klinicznymi, a także czynnikami
w tym zaburzeniu dominujące, to u chorych wystę- usposabiającymi [10]. Podkreśla się również obec-
pują również objawy somatyczne, które można po- ność napięcia mięśni jako ważnego objawu pozwa-
dzielić na 3 grupy: lającego odróżnić lęk uogólniony od depresji albo
 napięcie ruchowe (uczucie wewnętrznego drżenia, innych zespołów lękowych [11].
bóle mięśni, zwłaszcza ramion i pleców, bóle gło- Przyczyną kontaktu z lekarzem podstawowej
wy, zmęczenie i niemożność zrelaksowania się, opieki zdrowotnej są najczęściej różnorodne objawy
uczucie kluski w gardle lub trudności w połykaniu), somatyczne występujące u osób z lękiem uogólnio-
 wzmożona aktywność układu autonomicznego (ko- nym. Pacjenci ci stanowią istotne obciążenie dla leka-
łatanie serca, silne bicie serca, tachykardia, poce- rzy pierwszego kontaktu, ponieważ niejasno sprecy-
nie się, wewnętrzne drżenie, suchość w ustach, zowane dolegliwości somatyczne pochodzenia lęko-
uderzenia gorÄ…ca lub zimne dreszcze), wego sÄ… trudne do zdiagnozowania dla lekarzy nie-
 objawy dotyczące klatki piersiowej i brzucha będących psychiatrami [12, 13].
( niepokój w nadbrzuszu, trudność w oddycha- W praktyce kardiologicznej stwierdzono, że
niu, uczucie dławienia, bóle w klatce piersiowej, znaczna część pacjentów, których bóle w klatce pier-
nudności). siowej nie miały pochodzenia wieńcowego, speł-
Czasami występują objawy derealizacji (ogląda- niała kryteria uogólnionych zaburzeń lękowych lub
ny świat jest nierzeczywisty) lub depersonalizacji (po- lęku napadowego [14]. W innym badaniu okazało
czucie, że się jest innym, zmienionym), a także oba- się, że 23% osób, zgłaszających się z nietypowymi
wa przed utratą kontroli nad sobą lub utratą zmy- bólami klatki piersiowej do izby przyjęć szpitala,
słów. U dzieci może przeważać częsta potrzeba roz- spełniało kryteria uogólnionych zaburzeń lękowych
praszania obaw i nawracające skargi somatyczne. [15]. W grupie 200 pacjentów z bólami klatki pier-
Według klasyfikacji ICD-10 w celu potwierdzenia siowej i prawidłowym EKG ponad 50% osób miało
rozpoznania wymagany jest kilkumiesięczny okres uogólnione zaburzenia lękowe, a 20% napady lę-
trwania zaburzeń, a także co najmniej 4 z wymienio- kowe [16]. Najczęstsze choroby somatyczne, które
nych powyżej objawów, w tym co najmniej 1 objaw współistniały z uogólnionym lękiem, to: zespół jeli-
wzmożonej aktywności autonomicznej [2]. ta drażliwego (20 30% pacjentów miało zaburze-
Stwierdzono, że w populacji ogólnej osoby nia lękowe), wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
z uogólnionymi zaburzeniami lękowymi niepowikła- cukrzyca, zespół przewlekłego zmęczenia (50% pa-
nymi innymi schorzeniami psychiatrycznymi niezwy- cjentów spełniało kryteria uogólnionych zaburzeń
kle rzadko zgłaszają się po pomoc lekarską. Nawet, lękowych) [17]. W różnicowaniu należy zwrócić
jeśli zdają sobie sprawę ze swoich problemów emo- uwagę na to, że pełnoobjawowy zespół lękowy
cjonalnych, to nie traktują stałego zamartwiania się może powstać jako reakcja psychologiczna na po-
o wszystko jako choroby wymagającej interwencji ważną chorobę somatyczną i stanowić uzasadnioną
medycznej [3]. Z tego powodu oszacowanie rzeczy- obawę o zdrowie i życie. Jednocześnie może być
wistej częstości uogólnionych zaburzeń lękowych jest jednym z symptomów na przykład nadczynności
dość trudne, ponadto różni się w zależności od przy- tarczycy czy innych zaburzeń endokrynnych (hiper-
jętych kryteriów diagnostycznych. Przy uwzględnie- kalcemia, rakowiak), astmy i schorzeń układu od-
niu klasyfikacji DSM-III-R ryzyko zachorowania w ciągu dechowego (przewlekłe stany spastyczne oskrzeli,
172 www.psychiatria.med.pl
Aleksandra Kasperowicz-Dąbrowiecka, Diagnozowanie zaburzeń lękowych uogólnionych i napadów lękowych
zatorowość), kardiologicznych (dusznica bolesna, jest połączenie benzodiazepin nawet z niewielkimi
arytmia, wady zastawkowe), neurologicznych (aka- ilościami alkoholu.
tyzja, padaczka), metabolicznych (hipoglikemia, W wielu nowych opracowaniach dotyczÄ…cych
porfiria), a także, jak wspomniano, innych zaburzeń uogólnionego lęku podkreśla się dobrą skuteczność
psychicznych: depresji, zespołu abstynencyjnego hydroksyzyny w dawkach do 50 mg/d., która re-
alkoholowego. Zdarza się czasami, że niesprecyzo- dukuje lęk, a nie powoduje nieprzyjemnej senności
wany i trudny do zróżnicowania lęk jest prodromal- w dzień. W niektórych krajach popularne są małe
nym objawem schizofrenii. dawki neuroleptyków, ale na przykład po sulpirydzie
Wyniki badań wskazują jednoznacznie, że prze- często obserwuje się znaczny wzrost masy ciała,
bieg uogólnionych zaburzeń lękowych jest przewle- a u kobiet zaburzenia cyklu miesiączkowego, bolesne
kły, nawet kilkunastoletni, a wielu pacjentów wyka- obrzmienie piersi, a nawet laktację.
zuje mniej więcej stałe natężenie objawów. Remisje W Stanach Zjednoczonych podstawowym pre-
zdarzają się stosunkowo rzadko i często dochodzi paratem zarejestrowanym do leczenia zaburzeń lę-
do nawrotu choroby [18]. W badaniach epidemiolo- kowych uogólnionych jest buspiron (w Polsce wy-
gicznych, w których stosowano kryteria DSM-III-R, stępuje pod nazwą Spamilan, Mabuson). Jest to ank-
stwierdzono, że zaburzenie to częściej dotyczy ko- sjolityk, który nie wykazuje działania miorelaksacyj-
biet (67%), niepracujących, w przeszłości zamężnych, nego, wpływa na organizm inaczej niż benzodiaze-
mających neurotyczne cechy osobowości [4]. Prze- piny i nie znosi ich objawów abstynencyjnych.
bieg choroby jest gorszy, gdy towarzyszą jej inne Ze względu na konieczność wielomiesięcznych
schorzenia psychiczne lub somatyczne, zaburzenia kuracji i częste współistnienie lęku i depresji obecnie
osobowości, nieprawidłowe stosunki małżeńskie lub coraz większe znaczenie w leczeniu uogólnionych
rodzinne oraz złe warunki socjalne [19, 20]. W etio- zaburzeń lękowych mają leki przeciwdepresyjne,
logii mają udział czynniki biologiczne pod postacią zwłaszcza z grupy inhibitorów zwrotnego wychwy-
nieprawidłowości w neuroprzekaz
nictwie noradre- tu serotoniny. Wszystkie z nich, to jest fluoksetyna,
naliny, serotoniny, cholecystokininy i kwasu gamma- paroksetyna, fluwoksamina, citalopram, sertralina,
-aminomasłowego, a także tzw. osi podwzgórze- są zarejestrowane w Polsce. W badaniach z ostat-
-przysadka-nadnercza w reakcji na sytuacje stresowe. nich kilku lat podkreśla się również skuteczność wen-
Czynniki psychologiczne, odgrywające istotną lafaksyny, która jest inhibitorem zwrotnego wychwy-
rolę w powstaniu zaburzeń, to przede wszystkim tu serotoniny i noradrenaliny. Leki przeciwdepresyj-
traumatyczne wydarzenia życiowe (np. przemoc, ne działają po kilkutygodniowym okresie utajenia,
gwałt oraz ogólnie sytuacje związane z niebezpie- fluoksetyna nawet po 4 5 tygodniach, a należy rów-
czeństwem) [21, 22], a we wczesnym okresie życia nież pamiętać, że po lekach o działaniu serotonino-
niewłaściwa opieka rodzicielska (niedostateczna wym w pierwszym tygodniu terapii może nastąpić
opieka lub nadmierna opiekuńczość). Nieprawidło- pogorszenie objawów lękowych.
we zachowania rodziców sprzyjają zresztą zaburze-
niom lękowym wszystkich typów.
W leczeniu uogólnionych zaburzeń lękowych Lęk napadowy (napady paniki)
podkreśla się skuteczność oddziaływań pozafarma- W odróżnieniu od lęku uogólnionego napad
kologicznych, a zwłaszcza psychoterapii poznawczo- paniki jest wydarzeniem nagłym, jego początek i ko-
-behawioralnej, która w przeciwieństwie do trady- niec są wyraz
nie odczuwalne. Pojawia siÄ™ niespodzie-
cyjnej psychoanalizy może być prowadzona krótko, wanie i w ciągu kilku, kilkunastu minut osiąga naj-
przez kilka miesięcy, co istotnie obniża koszty lecze- większe nasilenie. Bardzo często powoduje nieodpartą
nia. W warunkach polskich, przy słabej dostępności chęć ucieczki z danego miejsca. W czasie napadu
psychoterapii, a zwłaszcza metod poznawczo-beha- gwałtownie pojawia się złe samopoczucie, strach
wioralnych, podstawowym sposobem leczenia za- i lęk (nierzadko przed śmiercią), a przeżycie jest tak
burzeń lękowych są farmaceutyki. Przez długie lata intensywne, że długo nie można o nim zapomnieć.
podstawowym sposobem leczenia pozostawały ben- Aby rozpoznać pełnoobjawowy napad paniki według
zodiazepiny, których wadą jest szybki rozwój tole- klasyfikacji DSM-IV, oprócz lęku muszą wystąpić co
rancji na stosowane dawki i potrzeba ich zwiększa- najmniej 4 z następujących symptomów:
nia w celu utrzymania zadowalającego efektu. Pod-  uczucie bicia lub ciężaru serca albo przyspiesze-
kreśla się, że leki z tej grupy nie powinny być stoso- nie jego czynności,
wane dłużej niż przez kilka tygodni. Niebezpieczne,  pocenie się,
zwłaszcza u kierowców, a niestety często spotykane,  drżenie lub dygotanie,
www.psychiatria.med.pl 173
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 3
 wrażenie płytkiego oddechu lub duszenia się, cy, hormony tarczycy (niepokój, pocenie się). Psychia-
 uczucie dławienia się, tra jest często kolejnym, czasem trzecim lub czwar-
 ból lub dyskomfort w klatce piersiowej, tym specjalistą, do którego trafia pacjent wyposażo-
 nudności lub nieprzyjemne doznania brzuszne, ny w gruby plik wyników wykonanych badań.
 zawroty głowy, zaburzenie równowagi, uczucie Dowiedziono jednak, że obecność napadów lę-
oszołomienia lub wrażenie omdlewania, kowych wiąże się z większą zachorowalnością i śmier-
 objawy depersonalizacyjne (odczuwanie tak, jak- telnością z powodu schorzeń kardiologicznych, być
by było się inną osobą) i derealizacyjne (otocze- może z powodu częstego współistnienia objawów
nie wydaje się nierzeczywiste), depresyjnych, braku ćwiczeń fizycznych, palenia ty-
 obawa utraty kontroli nad sobą lub utraty zmysłów, toniu czy uzależnienia od alkoholu. W tej grupie cho-
 lęk przed śmiercią (zwłaszcza gdy objawy przy- rych często spotyka się również wypadanie płatka
pominają udar lub zawał serca), zastawki mitralnej. Badania epidemiologiczne wyka-
 drętwienie lub mrowienie, zazwyczaj rąk, stóp zały zależność pomiędzy obecnością napadów paniki
albo skóry na głowie, a większą częstością schorzeń układu oddechowego
 dreszcze lub uderzenia gorąca [23]. i zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Pacjenci z lękiem
Pojedyncze ataki lęku, zwłaszcza niepełnoobja- napadowym byli również bardziej chorzy somatycz-
wowe, zdarzają się wielu ludziom, nie wymagają in- nie niż osoby z grupy kontrolnej [25].
terwencji lekarskiej i nie należy taktować ich jako cho- Chorzy z napadami lękowymi są bardzo wrażliwi
roby. Leczenie rozpoczyna się wtedy, gdy ich często- na objawy somatyczne, które interpretują jako poten-
tliwość rośnie, a zwłaszcza, gdy powikłane są agora- cjalnie groz
ne. Gdy zjawiajÄ… siÄ™ u lekarzy pierwszego
fobią [24]. Tym ogólnym terminem, początkowo ozna- kontaktu, przekonani są o poważnej zagrażającej życiu
czającym obawę przed otwartą przestrzenią, określa- chorobie. Nadwrażliwość na objawy somatyczne rów-
my lęk przed opuszczeniem domu, w którym chory nież bardzo utrudnia leczenie, ponieważ najmniejsze
czuje się względnie bezpiecznie. Napady lękowe wy- skutki uboczne leków, zwłaszcza przeciwdepresyjnych,
stępują niespodziewanie, często nie mają związku powodują przerwanie terapii.
z jakimiś szczególnymi wydarzeniami, ale mogą się Lęk napadowy, podobnie jak zaburzenia lęko-
pojawiać w sytuacjach i miejscach, których nie moż- we uogólnione, bardzo często współistnieje z inny-
na natychmiastowo opuścić. W stosunkowo krótkim mi zaburzeniami lękowymi, a także z depresją i uza-
czasie od początku objawów pacjent unika podróży leżnieniami, zwłaszcza uzależnieniem od alkoholu.
środkami komunikacji miejskiej, nie wchodzi do za- Depresję stwierdza się u 50 65% chorych z napada-
tłoczonych sklepów, nie stoi w kolejkach, przestaje mi paniki, a uogólnione zaburzenia lękowe u 25%
chodzić do kościoła. Wreszcie dochodzi do sytuacji, [17]. Szacuje się, że ryzyko zachorowania w ciągu
gdy pojawia się lękowe oczekiwanie kolejnego napa- życia na lęk napadowy wynosi 1,5 3% i 2 3-krotnie
du, które uniemożliwia samodzielne wyjście lub po- częściej zdarza się u kobiet [17].
zostanie samemu w domu. Osoba chora staje się prak- Współistnienie lęku napadowego z depresją wią-
tycznie społecznym inwalidą, nie jest w stanie doje- że się z większą liczbą prób samobójczych i większymi
chać do miejsca pracy, chyba że jest przez kogoś od- trudnościami w leczeniu [26]. Jak wspomniano, choroba
wożona lub pracuje niezbyt daleko. Nawet oczekiwa- rozpoczyna się w młodym wieku, między okresem doras-
nie w długiej kolejce samochodów na zmianę świateł tania a 30 rż. Pomimo leczenia u około połowy chorych
na skrzyżowaniu może spowodować napad lęku. występują nawroty w ciągu kilkunastu miesięcy od zakoń-
Podczas gdy w zaburzeniach lękowych uogól- czenia kuracji. W etiopatogenezie napadów lękowych
nionych dominują objawy psychiczne, to w lęku na- mają udział zarówno czynniki biologiczne, jak i psycho-
padowym przeważają objawy autonomiczne. Symp- logiczne, co znajduje odzwierciedlenie w terapii.
tomy somatyczne ataku lękowego łatwo można po- Podczas gdy nasilenie napadu lękowego moż-
mylić ze schorzeniami układu krążenia, oddechowe- na skutecznie redukować poprzez zastosowanie ben-
go, endokrynnego, neurologicznego. Ponieważ napa- zodiazepin, to w przewlekłym leczeniu najbardziej
dy lękowe rozpoczynają się w młodym wieku, to wie- skuteczne okazały się leki przeciwdepresyjne wpły-
le osób cierpiących z ich powodu jest poddawanych wające na neuroprzekaz
nictwo serotoniny w ośrod-
niezwykle skomplikowanym i kosztownym badaniom kowym układzie nerwowym. Z klasycznych trójpier-
diagnostycznym, takim jak: tomografia komputero- ścieniowych antydepresantów stosuje się klomipra-
wa, jądrowy rezonans magnetyczny (zawroty głowy), minę i imipraminę, a z nowszych preparatów przede
echokardiografia, EKG (napadowa tachykardia), spiro- wszystkim paroksetynę oraz pozostałe inhibitory
metria (skrócenie oddechu, duszenie się), USG tarczy- wychwytu zwrotnego serotoniny. Mniejsze znacze-
174 www.psychiatria.med.pl
Aleksandra Kasperowicz-Dąbrowiecka, Diagnozowanie zaburzeń lękowych uogólnionych i napadów lękowych
8. Clayton P.J., Grove W.M., Coryell W., Keller M.B., Hirschfeld R.,
nie mają leki przeciwdrgawkowe, stosowane w lęku
Fawcett J. Follow-up and family study of anxious depression.
napadowym powikłanym zmianami organicznymi
Am. J. Psychiatry 1991; 148: 1512 1517.
w ośrodkowym układzie nerwowym.
9. Petersen T., Gordon J.A., Kant A., Fava M., Rosenbaum J.F.,Nie-
renbergc A.A. Treatment resistant depression and Axis I co-
Z metod niefarmakologicznych za najskutecz-
morbidity. Psycholog. Med. 2001; 31: 1223 1229.
niejszą uważa się psychoterapię poznawczo-behawio-
10. Kendler K.S., Neale M.C., Kessler R.C., Heath A.C., Eaves L.J.
ralną, która  odwrotnie niż psychoanaliza  uczy, że
Major depression and generalized anxiety disorder: Same ge-
to świadome, ale nieprawidłowe myśli powodują kata- nes, (partly) different environments? Arch. Gen. Psychiatry
1992; 49: 716 722.
strofalne interpretowanie objawów fizykalnych. Cho-
11. Joormann J., Stöber J. Somatic symptoms of generalized anxiety
rym niezwykle pomaga wyjaśnienie mechanizmu ka-
disorder for the DSM-IV: Associations with pathological worry
skadowego narastania objawów somatycznych, a także
and depression symptoms in a nonclinical sample. J. Anxiety
Disord. 1999; 13: 491 503.
zrozumienie, że nie stanowią żadnego bezpośrednie-
12. Maier W., Gsaensicke M., Freyberg H. J., Linz M., Heun R.,
go zagrożenia życia. W trakcie terapii pacjenci uczą się,
Lecrubier Y. Generalized anxiety disorder (ICD-10) in primary
jak rozpoznawać symptomy nadchodzącego ataku, oraz
care from a cross-cultural perspective: a valid diagnostic enti-
ty? Acta Psychiatr. Scand. 2000; 101: 29 36.
ćwiczą, jak sobie z nimi radzić, zanim staną się nie do
13. Roy-Byrne P., Katon W., Broadhead W.E. i wsp. Subsyndromal
opanowania [27]. Niedawno w polskim tłumaczeniu
( mixed ) anxiety-depression in primary care. J. Gen. Intern.
ukazał się poradnik dla pacjentów z napadami lęko-
Med. 1994; 9: 507 512.
wymi autorstwa amerykańskich psychiatrów Rogera 14. Logue M.B., Thomas A.M., Barbee J.G. i wsp. Generalized anxie-
ty disorder patiens seek evaluation for cardiological symptoms
Graneta i Roberta Aquinas McNally ego, zatytułowany
at the same frequency as patiens with panic disorder. J. Psy-
 A jeśli to... napady paniki . Chociaż autorzy podkre-
chiatr. Res. 1993; 27: 55 59.
ślają, że książka nie ma charakteru specjalistycznego,
15. Wulsin L.R., Arnold M.L., Hillard J.R. Axis I disorders In E.R. patients
with atypical chest pain. Int. J. Psychiatry Med. 1991; 21: 37 46.
a tylko edukacyjny, warto polecić ją nie tylko pacjen-
16. Kane F.J., Harper R.G., Wittels E. Angina as a symptom of psy-
tom, ale również lekarzom wszystkich specjalności, spo-
chiatric illness. South Med. J. 1988; 8: 1412 1416.
tykającym się codziennie z zaburzeniami lękowymi [28].
17. Nutt D., Argyropoulos S., Forshall S. Generalized anxiety di-
sorder: Diagnosis, tratment and its relationship to other anxiety
disorders; Martin Dunitz 1998.
18. Yonkers K.A., Warshaw M.G., Massion A.O. i wsp. Phenome-
nology and course of generalised anxiety disorder. Br. J. Psy-
PIÅšMIENNICTWO
chiatry 1996; 168: 308 313.
1. Siwiak-Kobayashi M. Zaburzenia lękowe uogólnione i napa- 19. Taylor S., Livesley W.J. The influence of personality on the clini-
dowe. W: Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J. cal course of neurosis. Curr. Opin. Psychiatry 1995; 8: 93 97.
Psychiatria t. 2, Urban & Partner 2002. 20. Reich J.M., Vasile R.G. Effect of personality disorders on the
2. World Health Organization: The International Classification of treatment outcome of Axix I conditions: an update. J. Nerv.
Diseases, 10th revision  Classification of mental and beha- Ment. Dis. 1993; 181: 475 484.
vioral disorder. Diagnostic criteria for research. World Health 21. Blazer D., Hughes D., George L.K. Stressful life events and the
Organization, Geneva 1990. onset of generalized anxiety syndrome. Am. J. Psychiatry 1987;
3. Wittchen H-U., Beesdo K., Kessler R.C. The impact of generali- 144: 1178 1183.
zed anxiety disorder. W: Nutt D., Rickels K., Stein D.J. red. Ge- 22. Roemer L. Molina S., Litz B.T. i wsp. Preliminary investigation of the
neralised Anxiety disorder. Symptomatology, pathogenesis and role of previous exposure to potentially traumatising events in ge-
management, GlaxoSmithKline 2002. neralized anxiety disorder. Depr. Anxiety 1996/1997; 4: 134 138.
4. Wittchen H.-U., Zhao S., Kessler R.C. i wsp. DSM III- R Genera- 23. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical
lized anxiety disorder in the National Comorbidity Survey. Arch. Manual of Mental Disorders, 4th ed. (DSM-IV). Washington,
Gen. Psychiatry 1994; 51: 355 364. DC, APA 1994.
5. Wacker H.R., Mullejans R., Klein K.H. i wsp. Identification of 24. Breier A., Charney D., Heninger G. Agoraphobia with panic
cases of anxiety disorders and affective disorders in the com- attacks. Arch. Gen. Psychiatry 1986; 43: 1029 1036.
munity according to ICD-10 and DSM-III-R using the Composi- 25. Nutt D., Feeney A., Spilios Argylopolous. Anxiety disorders co-
te International diagnostic Interview (CIDI). Int. J. Meth. Psy- morbid with depression: Panic disorder and agorafobia. Martin
chiatry Res.1992; 2: 91 100. Dunitz 2002.
6. Breslau N. Depressive symptoms, major depression and genera- 26. Lecrubier Y. The impact of comorbidity on the treatment of
lized anxiety: a comparison of selfreports on CES-D and results panic disorder. J. Clin. Psychiatry 1998; 59 (supl.) 8: 11 14.
from diagnostic interviews. Psychiatry Res. 1985; 15: 219 229. 27. Rybakowski J. Farmakologiczne leczenie lęku napadowego. Lęk
7. Breslau N., Davis G.C. Further evidence on the doubtful validi- i depresja 1998 (supl.) 3: 99 111.
ty of generalized anxiety disorder. Psychiatry Res. 1985; 16: 28. Granet R., McNally R.A. A jeśli to... napady paniki. Prószyński
177 179. i S-ka. Warszawa 2001.
www.psychiatria.med.pl 175