FILOZOFIA
Podstawowe sfery myślenia filozoficznego:
a) Co istnieje (ontologia)
b) Jak poznać świat, jak uzasadnić twierdzenie o świecie lub powinności (teoria poznania, epistemologia)
c) Jak postępować, czym jest dobro (etyka)
FILOZOFIA CZŁOWIEKA (ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA)
A NAUKI SZCZEGÓŁOWE
1. Antropologia filozoficzna: badanie człowieka jako takiego i w jego całości,
2. Dla filozofa człowiek nie jest
- tylko anatomicznie wypreparowanym szkieletem
- tylko funkcjonującym organizmem biologicznym
- tylko podmiotem wykazującym szczególne zachowania i zjawiska psychiczne
3. Antropologia filozoficzna: dziedzictwo filozofii od czasów najdawniejszych, odrębna dyscyplina od XX w. (M. Scheler, H. Plessner)
IDEE PRZEWODNIE FILOZOFII CZŁOWIEKA
1. Człowiek - istota żyjąca posiadająca logos, zóon lógon echon, animal rationale
2. Dwa bieguny człowieczeństwa:
- animalność (natura materialna, cielesność, zmysłowość, skończoność, konieczność)
- duchowość, transcendencja („ten, który przekracza”), podmiotowość, samoświadomość, wolność, „ja” - pierwiastek, który nie jest cząstką świata; duch a dusza.
3. Dwa wymiary człowieczeństwa: jednostkowy i społeczny
4. Antropologia przednowożytna:
a) człowiek jako część świata
b) zakorzenienie w ontologii („Poznaj samego siebie, naturę pozostaw bogom”)
c) śmiertelność i nieśmiertelność
d) wola człowieka jako miernik wartości działania
5. Antropologia czasów Oświecenia:
a) dualizm substancji cielesnej i duchowej
b) rozumność człowieka, antagonizm („aspołeczna towarzyskość”), związek dziejowość historią
c) dziejowość człowieka (motywowany przeszłością, zorientowany ku przyszłości
6. Filozofia XIX wieku:
(a) G.W.F. Hegel - poznanie „dziejów” drogą do rzeczywistości ludzkiej
(b) August Comte - pozytywna „nauka o człowieku”: socjologia i psychologia
(c) Wilhelm Dilthey - twórca „nauk humanistycznych”, „rozumienie” a „wyjaśnianie”.
7. Współczesna antropologia filozoficzna - między formalnymi systemami moralnymi a negatywną świadomością praktyczną
8. Główne zagadnienia filozofii człowieka:
a) zagadnienie istoty, natury człowieka
b) zagadnienie pozycji (miejsca) i roli człowieka w świecie
c) zagadnienie intelektu jako władzy poznawczej człowieka
d) zagadnienie stosunku człowieka do wytworów własnych działań
e) zagadnienie świadomości i samoświadomości w ludzkim bycie
KONCEPCJE NATURY LUDZKIEJ
1. Koncepcje inspirowane religią:
(a) hinduizm upaniszad - poszukiwanie prawdziwej wiedzy
(b) konfucjanizm - droga mędrców
(c) judaizm i chrześcijaństwo - ludzkość i Bóg
2. Koncepcje filozoficzne (przykłady):
a) Protagoras - człowiek miarą wszechrzeczy
b) Sokrates - cnota drogą do szczęścia duszy i dobrej polis
c) Arystoteles - człowiek: rozumne i społeczne zwierzę
d) Św. Tomasz z Akwinu - jedność duszy i ciała, wolna wola a moralność i prawo
3. Natura człowieka w chrześcijaństwie:
a) związek z Bogiem transcendentnym
b) racjonalność (odbicie Boskiego planu)
c) wolność (wolna wola i moralność)
d) naturalna równość
4. Nowożytne i współczesne koncepcje filozoficzne (przykłady)
a) Tomasz Hobbes - „człowiek człowiekowi wilkiem”
b) John Locke - homo economicus i umowa społeczna
c) Immanuel Kant - „obywatel dwóch światów”
d) Jeremy Bentham, John Stuart Mill - „możliwie najwięcej szczęścia dla największej liczby ludzi”
e) Fryderyk Nietzsche - w poszukiwaniu „nadczłowieka”
f) Emmanuel Mounier - człowiek jako osoba
g) Erich Fromm - kłopoty człowieka z wolnością
h) Jean-Paul Sartre - „Byt dla siebie” i „byt dla Innego”
i) Karol Wojtyła - doświadczenie istnienia i działania
CELE CZŁOWIEKA
I CELE PRAWA
RACJONALIZM - PRZYKŁADY STANOWISK
1. Rozum (a nie zmysły) jako źródło poznania świata [np. Parmenides, Platon]
2. Arystoteles - racjonalność jako podstawowa cecha człowieka, ale człowiek to też „tabula rasa”
3. Św. Tomasz - harmonia rozumu i Objawienia
4. Kartezjusz - teoria idei wrodzonych (aprioryzm)
5. Kant - krytyka czystego rozumu: od danych naocznych, przez pojęcia do idei
6. Jaspers - dochodzenie do jestestwa (Da-sein) przez poznawanie egzystencji i bytu empirycznego
NOWOŻYTNOŚĆ JAKO ODRZUCENIE ŚWIATA PRZED-NOWOŻYTNEGO
1. Dwie starożytne wizje świata ludzkiego i filozofii: Ateny i Jerozolima, rozum a objawienie
2. Machiavelli, Hobbes, Rousseau i Nietzsche jako wieszczowie świata nowożytnego
a) niewiara w możność odkrycia cnoty, dobra i sprawiedliwego porządku społecznego
b) realizm polityczny zamiast poszukiwania idealnych królestw
c) prawo natury jako wynik historii a nie natury
d) wola powszechna jako podstawa prawa pozytywnego
RACJONALNOŚĆ A INNE GŁÓWNE IDEE CZASÓW NOWOŻYTNYCH
1. Rozum - podstawa wszelkiej wiedzy, źródło sekularyzacji (desakralizacji) życia społecznego, podstawa biurokracji
2. Prawda - cel i efekt filozofii i wszelkiej wiedzy, idea wiedzy naukowej (pozytywnej) jako neutralnej wobec wartości, filozofia polityki - między filozofią a praktyką
3. Indywidualistyczna wizja społeczeństwa (struktury, praw i obowiązków, odpowiedzialności itp.)
4. Państwo narodowe - podstawową wspólnotą
5. Tekst jako środek bezstronnej komunikacji i reguły jako narzędzie kontroli społecznej
UJĘCIA RACJONALNOŚCI W FILOZOFII
1. Racjonalność metafizyczna - racjonalność to atrybut bytu, poznanie polega na odkrywaniu ładu
2. Racjonalność instrumentalna [scjentystyczno-technologiczna] - człowiek poza i ponad światem będącym przedmiotem poznania, poznanie instrumentem zmiany świata
3. Racjonalność argumentacyjna i komunikacyjna - nie wystarczy prawdziwość twierdzenia, trzeba przekonać innych; akceptacja na podstawie dyskursu wolnego od przymusu
IDEA RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ W PRAKTYCE PRAWA
1. Idea racjonalnego tworzenia prawa (wersja pozytywistyczna):
a) precyzyjnie wyznaczenie celu regulacji,
b) określenie prawidłowości wiążących wytyczony cel ze środkami, które mogą być użyte
c) wybór określonego środka prawnego
d) ustanowienie stosownych przepisów
2. Polityzacja prawa jako postać skrajnie instrumentalnego traktowania prawa:
a) „prawo jako śrubokręt”
b) „prawo symboliczne”.
PH. NONET I PH. SELZNICK -
PRAWO WOBEC RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ
1. Prawo represyjne: prawo w pełni podporządkowane polityce: władzy wolno wszystko; woluntaryzm legislacyjny i skrajnie instrumentalne traktowanie prawa jako konsekwencje;
2. Prawo autonomiczne: prawo niezależne od polityki (i polityków); bezstronność prawa, uczciwość (fairness) i sprawiedliwość proceduralna jako zasady naczelne;
3. Prawo reagujące na potrzeby społeczne (“responsive law”): sprawiedliwość materialna przed bezstronnością procedur, reguły prawa uzupełniane przez zasady i wymogi polityki (policies); demokracja uczestnicząca
JÜRGEN HABERMAS - RACJONALNOŚC DZIAŁANIA KOMUNIKACYJNEGO
1. Podstawowe roszczenia: zrozumiałość wyrażeń, prawda wypowiedzi, szczerość intencji i słuszność norm
2. Dyskurs jako warunek. Idealna sytuacja komunikacyjna: “siła lepszego argumentu”
3. Wiedza instrumentem zmian w świecie, ale racjonalność technologiczna to nie racjonalność komunikacyjna
4. Krytyka rozumu instrumentalnego (Oświecenie, M.Weber) jako źródła uprzedmiotowienia stosunków społecznych
IDEA RACJONALNOŚCI KOMUNIKACYJNEJ W PRAKTYCE PRAWA
1. Rola uzasadnień sądowych (SN, TK, NSA) jako form oddziaływania na audytorium prawnicze
2. Chaim Perelman - koncepcja „nowej retoryki”
MODERNIZM I POSTMODERNIZM W FILOZOFII PRAWA
GŁÓWNE IDEE CZASÓW NOWOŻYTNYCH
1. Rozum - podstawa wszelkiej wiedzy, źródło sekularyzacji (desakralizacji) życia społecznego, podstawa biurokracji
2. Prawda - cel i efekt filozofii i wszelkiej wiedzy, idea wiedzy naukowej (pozytywnej) jako neutralnej wobec wartości, filozofia polityki - między filozofią a praktyką
3. Indywidualistyczna wizja społeczeństwa (struktury, praw i obowiązków, odpowiedzialności itp.)
4. Państwo narodowe - podstawową wspólnotą
5. Tekst jako środek bezstronnej komunikacji i reguły jako narzędzie kontroli społecznej
SPORY O MODERNIZM I JEGO DZIEDZICTWO
1. Modernizm jako projekt niedokończony
a) Ph. Nonet, Ph. Selznick - prawo reagujące na potrzeby społeczne (responsive law) jako sposób odrzucenia prawa represyjnego i brak satysfakcji z prawa autonomicznego:
b) J. Habermas - teoria racjonalności działania komunikacyjnego
2. Globalizacja świata - czasy współczesne jako dynamiczna kontynuacja nowożytności
3. Postmodernizm w filozofii i filozofii prawa
JÜRGEN HABERMAS - RACJONALNOŚĆ DZIAŁANIA KOMUNIKACYJNEGO
1. Idee - informują i kształtują i przekształcają świat; np. “upozytywnienie prawa natury to urzeczywistnienie filozofii”
2. Funkcje krytyczne idei - proces samowyzwalania się człowieka
3. Założenie w strukturze języka: “swobodny konsens”
4. Uniwersalne warunki możliwego porozumienia: każdy uczestnik działania komunikacyjnego musi uznawać uniwersalne roszczenia.
ŚWIAT NOWOŻYTNY - PRZEDMIOT KRYTYKI SOCJOLOGICZNEJ I HISTORYCZNEJ
1. Pogłębienie nierówności społecznych i niesprawiedliwości, alienacja człowieka, reifikacja (uprzedmiotowienie) stosunków społecznych
2. Załamanie się wspólnot tradycyjnych, od Gemeinschaft (wspólnoty opartej na tradycyjnych systemach wartości, symboli i norm) do Gesellschaft (społeczeństw opartych na więziach formalnych), słabnięcie więzi międzyludzkich
3. Anomia - załamanie się tradycyjnych systemów normatywnych (obyczajów, religii), wzrost poczucia chaosu i próżni aksjologicznej i normatywnej
ŚWIAT NOWOŻYTNY - PRZEDMIOT KRYTYKI EKONOMICZNEJ - GLOBALIZACJA
1. Rozwój społeczeństwa post-industrialnego
2. Zanik ekonomii narodowej na rzecz gospodarki kierowanej przez korporacje międzynarodowe
3. Homogenizacja technologiczna, informacyjna, ekologiczna i kulturowa, rozwój kultury konsumeryzmu, macdonaldyzacja świata
4. Podważenie autonomii (suwerenności) państw przez międzynarodowe instytucje i mechanizmy rynkowe
5. Konflikty „cywilizacji” (kultura Zachodu kontra Dżjihad), spór o „westernizację” i „amerykanizację” świata
POSTMODERNISTYCZNA WIZJA ŚWIATA
1. Indeterminizm - nieprzewidywalność i niespójność całości, przypadkowość świata (contingency) zamiast determinizmu
2. Anarchizm metodologiczny („anything goes”), podważenie ideału wiedzy pewnej, „bliskośc do prawdy” i pragmatyzm
2. Pluralizm i różnorodność, potrzeba tolerancji dla odmienności
3. Postęp jako proces nieliniowy, ale efekt krzyżujących się trendów
4. Antylogocentryzm - niewiara w obiektywność tekstu i działanie reguł, sympatia dla hermeneutyki, kontekstowość
5. Społeczeństwo jako bazar idei, a nie klub gentlemanów
GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE
FILOZOFII POSTMODERNISTYCZNEJ
1. Michael Foucault (modernizm jako utopia)
2. Jacques Derrida (dekonstrukcja przeciwko logocentryzmowi)
3. Jean-Francois Lyotard (pluralizm kondycji ponowoczesnej)
4. Richard Rorty (nowy pragmatyzm)
5. Zygmunt Bauman (koniec epoki człowieka pielgrzyma, utopia rynku i nauki jako źródło marnotrawstwa)
GŁÓWNE KIERUNKI POSTMODERNISTYCZNEJ FILOZOFII PRAWA*
(* względna odrębność filozofii prawa od filozofii ogólnej)
1. Krytyczne studia prawnicze (Critical Legal Studies)
2. Feministyczna teoria prawa
3. Etniczna (rasowa) teoria prawa
4. Ekologiczna teoria prawa
5. Prawo i literatura (Law and Literature)
CRITICAL LEGAL STUDIES
JAKO PRZYKŁAD: ZAŁOŻENIA
1. Antyliberalizm, delegitymizacja systemu społecznego - obdarcie ze złudzeń „fałszywej świadomości”, prawo na usługach interesów i konwencji społecznych;
2. dekonstrukcja - odrzucenie obiektywnego znaczenia tekstu, ustalanie znaczeń to przemoc, narzucanie sensu
3. formalizm - źródło niesprawiedliwości, konstrukcja prawa podmiotowego ukrywa taką przemoc
4. odrzucenie mitu racjonalności prawodawcy
5. pozytywizm i realizm to tylko rodzaje dyskursu, które kształtują prawo, a nie opisują
6. kontekstowość prawa - bariera reform i teorii prawa
POSTMODERNISTYCZNE WĄTKI
W FILOZOFII PRAWA I TEORII PRAWA
1. Policentryzm społeczny zamiast teorii suwerenności i państwa narodowego
2. Krytyka prawa i etyki jako narracji mających na celu uprawomocnienie własnych reguł
3. Krytyka teorii racjonalnego tworzenia prawa, koncepcja rozumu jako źródło represji
4. Dekonstrukcja - w stronę hermeneutyki i poszukiwania „jedynie słusznej odpowiedzi” (w danym przypadku)
5. Wykładnia jako poprawianie błędów prawodawcy
6. Filozofia prawa - demontaż wcześniejszych teorii
ONTOLOGICZNE KONCEPCJE PRAWA
TEORIE PRAWA NATURY O NIEZMIENNEJ TREŚCI
Ontologiczne ujęcie prawa - wywodzenie prawa z bytu, czyli tego co jest.
FILOZOFIA PRAWA STAROŻYTNOŚCI.
TEORIE PRAWA NATURALNEGO
1. Od teorii bytu do prawa naturalnego
2. Podstawa świata, pra-tworzywo (arche)
i pra-zasada (logos) w jońskiej filozofii przyrody
3. Parmenides - jedność i stałość bytu
4. Sofiści - przeciwstawienie prawa naturalnego i prawa stanowionego (nomos)
a) Hippiasz, Trazymach: prawo pozytywne jako instrument rządzących, narzędzie tyranii
b) Kallikles: obrona słabszych
c) Lykofron: porządek prawny jako gwarancja życia i dobytku obywateli
d) Idea umowy (thesei)
PRAWO NATURALNE (PRAWO NATURY) JAKO IDEA FILOZOFII PRAWA
1. Znaczenie myśli prawnonaturalnej w filozofii prawa
2. Główne kierunki myśli prawnonaturalnej (typologia):
a) kierunki ontologiczne (w tym dynamiczne teorie prawa nat.) i gnoseologiczne (teoriopoznawcze)
b) absolutystyczne (niezmienność reguł i ocen) i relatywistyczne (reguły porządku naturalnego odniesione do konkretnych kultur i czasu)
c) naturalistyczne (źródłem: natura, przyroda, człowiek, kultura) i nadnaturalistyczne (źródłem istota nadprzyrodzona, Bóg)
c) materialne (formułują wartości podstawowe dla prawa) i proceduralne (formułują warunki tworzenia porządku)
ŚW. TOMASZ Z AKWINU -
ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE
1. Niesprzeczność wiary i rozumu
2. Rzeczywistość (akt) i możliwość (potencja) jako postacie bytu
3. Materia i forma jako składniki substancji (wielość i jedność bytu)
4. Doskonałość Boga i Jego tworów - tożsamość bytu i dobra, zło jako brak dobra
ŚW. TOMASZ Z AKWINU -
ZAŁOŻENIA ANTROPOLOGICZNE
1. Natura człowieka w chrześcijaństwie:
a) związek z Bogiem transcendentnym
b) racjonalność (odbicie Boskiego planu)
c) wolność (wolna wola i moralność)
d) naturalna równość
2. Człowiek jako osoba, jedność duszy i ciała (konsekwencja dwojakiej natury Chrystusa)
3. Godność (dignitas) jako cecha ontyczna (różna od zasługi, cnoty lub urzędu), indywidualność i „niezłączalność” z drugim człowiekiem
ŚW. TOMASZ Z AKWINU -
ZAŁOŻENIA ETYCZNE
1. Wolna wola a moralność i prawo
2. Ius - iustitia: rzeczy sprawiedliwe same w sobie
3. Dobro godziwe (bonum honestum) nie może być sprowadzone do dobra użytecznego (bonum utile), ani dobra przyjemnego (bonum delectabile)
HIERARCHIA PRAW
WEDŁUG ŚW. TOMASZA
1. Prawo wieczne (lex aeterna)
2. Prawo naturalne
a) (lex naturalis) jako uczestniczenie prawa odwiecznego w rozumnej naturze ludzkiej
b) od inklinacji naturalnych do sądu praktycznego
c) podstawowy nakaz: czyń dobro i unikaj zła
d) niezmienność podstawowych zasad
3. Prawo ludzkie (lex humana) i jego związki z prawem naturalnym
ONTOLOGICZNE TEORIE
PRAWA NATURALNEGO
1. Prawo naturalne jako zbiór norm
2. ... kategorialnych (nakaz a nie ocena moralna, hierarchia i konkluzywność norm, znaczenie Dekalogu)
3. ... obiektywnych
4. ... powszechnych i niezmiennych (absolutnych)
5. ... które uzdatniają podmioty rozumne
6. ... do spełniania aktów dobrych a unikania aktów złych
PERSONALIZM TOMISTYCZNY
Jacques Maritain - humanizm integralny
a) dwa aspekty natury człowieka, ale prymat osoby
b) ontologiczny i gnoseologiczny aspekt prawa naturalnego
c) prawo odwieczne jako źródło
d) czyń dobro ... ale w kontekście historycznym
e) dynamizm prawa naturalnego (społeczny kontekst zasad prawa naturalnego, wiele kultur - jedno prawo)
f) rola ius gentium
g) idea dobra należnego (bonum debitum)
WSPÓŁCZESNE DYNAMICZNE KONCEPCJE
PRAWA NATURALNEGO
1. Karol Wojtyła (Jan Paweł II) - Osoba i czyn: hermeneutyczna interpretacja osoby
2. Jacek Salij OP - nihilizm jako konsekwencja bałwochwalczej wiary w rozum
3. Ks. Józef Tischner - człowiek i prawo po czasach pogardy (sceptycyzm wobec tomizmu). „zło dobrem zwyciężaj”
4. Ernst Wolfgang Böckenförde - dobro wspólne jako rezultat społecznego dyskursu
5. John Finnis (Oxford) - prawo naturalne i uprawnienia naturalne
KAROL WOJTYŁA - JAN PAWEŁ II
„Najtrwalszym fundamentem wszelkiego prawa, strzegącego wolności i nietykalności człowieka, jest fakt, że został stworzony na obraz i podobieństwo Boże (por. Rdz. 1,27). ... Oderwanie wolności od obiektywnej prawdy uniemożliwia oparcie praw człowieka na solidnej bazie racjonalnej. ... Konstytutywne elementy prawdy o człowieku i o jego godności są głęboko zakorzenione w ... etyce i w prawie naturalnym, są to wartości uprzednie wobec wszelkiego stanowionego porządku prawnego i dlatego praworządne państwo powinno ich bronić w swoim ustawodawstwie przed samowolą jednostek i arogancją możnych.”
1. Aspekt personalistyczny (godność osoby ludzkiej)
2. Boskie, a nie racjonalistyczne źródło godności człowieka (wolność człowieka jako warunek realizacji wolnej woli)
3. Związek wolności i prawdy o człowieku - prawa człowieka to nie kompromis, czysta konwencja (np. legislacyjna lub dyplomatyczna)
4. Aspekt praktyczny - filozofia praw człowieka to przełożenie filozofii prawa naturalnego na język praktyki społecznej (wymiar prawa wewnętrznego i wymiar międzynarodowy)
JOHNA FINNISA - PRAWO NATURALNE
I UPRAWNENIA NATURALNE
1. Koncepcja praw jako „zagwarantowanej możliwości wyboru” zbyt wąska, gdyż nie dotyczy życia, bezpieczeństwa, godności
2. Istotą praw nie są „interesy” lecz fundamentalne ludzkie potrzeby
3. Dobro publiczne jest granicą praw indywidualnych - sfera definiowania (idea praktycznej rozumności)
4. Prawa człowieka są absolutne, nie podlegają rachunkowi kosztów - sfera stosowania praw
POZYTYWIZM PRAWNICZY: JEGO ZWOLENNICY I KRYTYCY
POZYTYWIZM PRAWNICZY - EWOLUCJA
1. Pierwotny („twardy”) pozytywizm prawniczy
np. J. Austin, R. Ihering, K. Bergbohm
2. Pozytywizm prawniczy - wersja marksistowska („urzędowa teoria prawa”) np. A.J. Wyszynski
3. Wyrafinowany („miękki”) pozytywizm prawniczy np. H.L.A. Hart
4. Krytyka prawnonaturalna - L.L.Fuller
5. Krytyka fundamentalna - R. Dworkin
6. Instytucjonalna teoria prawa (N. MacCormick, O.Weinberger), pozytywizm społeczny (J. Raz), formalizm amerykański (R.S. Summers) - współczesne postacie pozytywizmu prawniczego
POZYTYWIZM PRAWNICZY -
PODSTAWOWE TEZY
1. Teza społeczna - prawem są normy pochodzące od suwerena (państwa) i zabezpieczone przymusem
2. Teza o rozdziale - nie istnieje konieczny związek między prawem i moralnością
PIERWOTNY („TWARDY”) POZYTYWIZM PRAWNICZY:
ROZWINIĘCIE TEZY SPOŁECZNEJ
1. Prawa ludzkie są rozkazami, ogólność rozkazów
2. Porządek prawny jest wyłącznie porządkiem prawa stanowionego (pozytywizm kontynentalny)
3. Formalny „test pochodzenia” jako kryterium obowiązywania [w tradycji kontynentalnej: jedynym źródłem prawa jest ustawa]
4. Prawo [ustawa] jest przejawem nieograniczonej woli suwerena (większość społeczeństwa ma nawyk posłuszeństwa, suweren - nie)
5. Sankcja jako konieczny element prawa
6. System prawa jest „zamknięty logicznie” -
konkretna decyzja może być wyprowadzona z ogólnych i abstrakcyjnych reguł prawnych za
pomocą środków logicznych; sylogizm prawniczy - podstawą stosowania prawa
7. Tworzenie prawa i stosowanie prawa poddane jest idei racjonalności instrumentalnej
8. Egzegeza tekstu prawnego podstawową metodą poznania prawa (wykładni)
WYRAFINOWANY („MIĘKKI”) POZYTYWIZM PRAWNICZY
(INTERPRETACJA H.L.A.HARTA)
1. Definicja prawa a centralny przypadek prawa
2. Prawo stanowione i inne postacie prawa
(a) prawo międzynarodowe
(b) prawo sędziowskie i prawo zwyczajowe
3. Prawo a wola suwerena
(a) reguła uznania (kryterium ważności reguł pierwotnych) i instytucjonalne poparcie
(b) społeczny „test pochodzenia” (rodowód) reguły i kwestia marginesu niepewności
(c) współczesne spory o suwerenność
4. Język jako społeczne narzędzie komunikowania się, wpływ filozofii analitycznej, m.in. L.Wittgensteina
5. Prawo jako zespół reguł pierwotnych i wtórnych
(a) obowiązek prawny a przymus bandyty
(strach albo szacunek dla autorytetu a posłuch jako efekt postawy krytyczno-refleksyjnej adresata)
(b) obowiązywanie jako relacja między regułami a nie stan metafizyczny
(c) sankcja jako rozwiązanie pomocnicze
(d) reguły nakładające kompetencje i odrzucenie sankcji nieważności
6. Prawo jako zbiór reguł
- otwarta tekstowość (open texture) prawa przeciwko „mechanicznemu prawoznawstwu”, sylogizmowi prawniczemu i koncepcji prawa jako zamkniętego systemu norm
- spór o zakres dyskrecjonalnej władzy sędziego
7. Minimalna treść prawa natury w prawie pozytywnym jako podstawa posłuchu (ludzka słabość, przybliżona równość, ograniczony altruizm ludzi, ograniczone zasoby, ograniczona siła woli i zdolność rozumienia)
INTEGRALNA TEORIA PRAWA RONALDA DWORKINA
1. Prawo to nie tylko reguły, ale również zasady i wymogi polityki:
(a) reguły (rules) - konkluzywny (definitywny) charakter: “wszystko albo nic”
(b) zasady (principles) - mają być przestrzegane ponieważ tego domaga się sprawiedliwość, uczciwość lub inny aspekt moralności
(c) wymogi polityki (policies) - wyznaczają cele do osiągnięcia, zwykle jest to postęp w zakresie jakiegoś ekonomicznego, politycznego czy społecznego aspektu życia zbiorowości
2. Ustalenie obowiązywania prawa nie ogranicza się do pozytywistycznego testu formalnego (reguła uznania Harta), lecz obejmuje proces rozpoznawania prawa przez sędziego Herkulesa.
(a) “instytucjonalne poparcie” szersze niż reguła uznania;
(b) najlepsze wyjaśniania i uzasadnianie “ustalonego” prawa wymaga przełamania rozdziału prawa i moralności;
(c) “trudne przypadki” - przykład zastosowania zasad (Riggs v. Palmer)
3. Tworzenie prawa przez sędziów to nie zwykła praktyka, to wyjątek od reguły, quasi-precedensy
to nie jest tworzenie prawa
4. Wykładnia i stosowanie prawa: zawsze istnieje
“jedna właściwa odpowiedź” (one right answer), sędzia nie ma prawa do w pełni swobodnej decyzji
INSTYTUCJONALNA TEORIA PRAWA
(POZYTYWIZM INSTYTUCJONALNY)
SYSTEM NORM
↓
FAKTY INSTYTUCJONALNE
↓
DZIAŁANIE CZŁOWIEKA
1. Fakt instytucjonalny - konsekwencja obowiązywania reguł (prawo jako system norm ściśle związanych z rzeczywistością społeczną)
2. Ograniczenie woluntaryzmu decyzyjnego prawodawcy przez fakty społeczne
3. Dopuszczalność racjonalnej analizy wartości i polityki prawa mimo niemożności ostatecznego uzasadnienia wartości
4. Stosowanie prawa: analiza logiczna uzupełniona analizą aksjologiczną
TEZA MORALNA (TEZA O ROZDZIALE) POZYTYWIZMU PRAWNICZEGO
1. Prawo i moralność to dwa odrębne systemy normatywne
2. Nie istnieje żaden konieczny związek między moralnością i prawem
3. Normy prawne nie tracą mocy obowiązującej z powodu niezgodności z normami moralnymi (niesłuszności, niesprawiedliwości)
4. Pozytywistyczna idea rządów prawa - prawo pozytywne implikuje obowiązek posłuchu, tylko norma (reguła) prawa pozytywnego może zwolnić adresata z takiego obowiązku
TEZA O ROZDZIALE I JEJ KRYTYCY
1. H.L.A. Hart: minimum treści prawa natury w prawie pozytywnym
2. L.L. Fuller: wewnętrzna moralność prawa jako warunek obowiązywania, a nie tylko dobrego prawa
3. R. Dworkin: reguły, zasady i standardy jako zerwanie z pozytywistyczną tezą o rozdziale
4. Interpretacje instytucjonalne (instytucja prawna obejmuje „normatywne jądro” oraz założenia ocenne)
5. Idea niezbywalnych uprawnień (iuris cogentis) jako argument antypozytywistyczny
EWOLUCJA POZYTYWIZMU PRAWNICZEGO
TEORIE PRAWA PIERWOTNY POZYTYWIZM FILOZOFIAANALITYCZNA
NATURY
DWORKIN: KRYTYKA HART: MIĘKKI FILOZOFIA HERMENEUTYCZNA
HARTA POZYTYWIZM
KELSEN: RAZ: SPOŁECZNY POZYTYWIZM
NORMATYWIZM POZYTYWIZM INSTYTUCJONALNY
POZYTYWIZM PRAWNICZY
MIĘDZY PRAKTYKĄ A FILOZOFIĄ (PRZYPADEK WYKŁADNI PRAWA)
DOMINUJĄCY MODEL WYKŁADNI PRAWA W POLSCE
1. Przepis prawny i norma prawna
2. Doktryna claritas: zwężenie zakresu przypadków wymagających wykładni
3. Wierność tekstowi prawnemu i prymat wykładni językowej (uzasadnienia ustrojowe i filozoficzne)
4. Ustrojowe ograniczenia procesu wykładni:
dziedzictwo Monteskiusza - zakaz wykładni twórczej
ograniczenia konstytucyjne: wykładnia ścisła w prawie karnym i prawie podatkowym
5. Ograniczenia de facto procesu wykładni:
a) przekonanie o zgodności polskiego modelu wykładni prawa z kanonami przyjętymi w innych krajach
b) gwałtowność przekształceń politycznych i społecznych w III RP - chwiejność lub zakwestionowanie “zasad systemu prawa”, niepewność wykładni dynamicznej
c) oportunizm decydentów - “byle tylko nie uchylili”
NOWE IDEE I NOWE DOŚWIADCZENIA WOBEC PROCESU WYKŁADNI
1. Prawo europejskie - zmiana preferencji
2. Bezpośrednie stosowanie Konstytucji
3. Doświadczenia innych porządków prawnych
4. Odkrycie komunikacyjnego charakteru prawa - rola uzasadnień orzeczeń sądowych
5. Przenikanie nowych idei filozoficznych i teoretycznoprawnych
PROBLEMY WYJŚCIOWE W ROZWAŻANIACH O WYKŁADNI PRAWA
1. Interpretacja prawa a interpretacja innych wytworów kultury (literatura, teksty religijne)
2. Obiektywność tekstu prawnego czy “językowa otwartość” prawa
3. Problem kontekstów w procesie wykładni prawa
4. Spory o twórczy charakter wykładni prawa
5. Sylogizm prawniczy jako wzorzec nie wyłączny
6. „Pre-rozumienie” a przesądy i uprzedzenia
PROBLEM KONTEKSTÓW
“interpretacja prawa jest zjawiskiem dynamicznym. O wyborze metody interpretacji może decydować zmienna ocena kontekstu pozanormatywnego. Dlatego istnieją różniące się dynamiczne i statyczne interpretacje i odpowiadające im wyniki, odbiegające od siebie”
[Wyrok TK z 9 czerwca 2003 r., SK 12/03]
“rozważanie przez Sąd Najwyższy, w ramach dozwolonej kasacji, określonych zagadnień prawnych, czy też dokonywanie wykładni przepisów, nie może mieć charakteru abstrakcyjnego, oderwanego od przesłanek orzekania w danej sprawie”
[Wyrok SN z 13 listopada 2002 r., I CK 213/02]
“wśród dóbr osobistych, wymienionych przykładowo w art. 23 k.c. nie zostało wymienione dobro określone jako swoboda sumienia i wyznania, nie może jednak budzić wątpliwości, że w granicach dobra nazwanego swobodą sumienia pozostaje także swoboda wyznania. ... Można zauważyć, że ustawowy katalog dóbr osobistych nie jest zamknięty, a praktyka “odkrywa” inne jeszcze dobra, jak np. tzw. kult zmarłych (m.in. wyrok ... z 28 listopada 1980 r. ...), czy prawo do intymności i prywatności (wyrok ... z 11 marca 1986 r. ...). ...
Ustalenie zakresu pojęcia swoboda sumienia i wyznania możliwe jest przy uwzględnieniu treści aktów prawnych, które tymi pojęciami operują, a także przy uwzględnieniu ... orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.”
WYKŁADNIA JĘZYKOWA - ZASADY, REGUŁY I WSKAZÓWKI
1. Pierwotność wykładni językowej (chronologia, delimitacja czy wyłączność?). Argumenty na rzecz wykładni językowej.
2. Nieudane zastosowania wykładni językowej
3. Unikanie wykładni ad absurdum
4. Domniemanie języka naturalnego, rola słowników
5. Definicje legalne.
PIERWSZEŃSTWO WYKŁADNI JĘZYKOWEJ
„Truizmem jest stwierdzenie, że pierwszoplanową metodą wykładni tekstu prawnego jest metoda językowa. Zawsze punktem wyjścia w procesie wykładni powinna być analiza kontekstu językowego danego przepisu; jeżeli przepis jednoznacznie formułuje normę postępowania, to tak właśnie należy ów przepis rozumieć. Pierwszeństwo językowych reguł wykładni jest wręcz podstawowym warunkiem funkcjonowania prawa w państwie prawnym. (...) Jeśli wbrew jasnemu pod względem językowym sformułowaniu przepisu, nadawałoby mu się jakieś inne znaczenie, aniżeli to oczywiste znaczenie językowe, wówczas rola ustawodawcy byłaby li tylko pozorna”
[Uchwała SN z dnia 20 czerwca 2000 r., sygn. akt I KZP 16/00]
DOPUSZCZALNE ODSTĘPSTWA
OD WYKŁADNI JĘZYKOWEJ
1. wynik wykładni prowadzi do przyjęcia absurdalnego lub niedorzecznego znaczenia przepisu [uchwała SN z 8 lutego 2000 r., I KZP 50/99]
2. zakres zastosowania normy “niewątpliwie wskazywałaby na zbyt wąski lub zbyt szeroki zakres jej stosowania” [uchwała SN z 11 stycznia 1999 r., I KZP 15/98]
3. posłużenie się wyłącznie wykładnią językową prowadziłoby do “zniekształcenia lub wypaczenia treści przepisu” [wyrok SN z 8 kwietnia 2002 r., V KKN 281/00; uchwała 7 sędziów SN 18 października 2001 r., I KZP 22/01
JĘZYK JAKO GRANICA WYKŁADNI PRAWA
“w państwie prawnym interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu jest jasne, wówczas - zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda - nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni”
[Wyrok TK z 28 czerwca 2000 r., sygn. akt K 25/99]
WYKŁADNIA SYSTEMOWA
1. Zasady systemu prawa a zasady systematyki prawa
2. Wykładnia systemowa a porównawcza
3. Wykładnia prawa “zgodna z konstytucją”
4. Wykładnia “pro-europejska”
5. Wykładnia prawa a prawa człowieka
WYKŁADNIA CELOWOŚCIOWA I FUNKCJONALNA
1. Ratio decidendi a ratio legis.
2. Typy uzasadnień i polityczny charakter wymiaru sprawiedliwości.
3. Wartości społeczne i polityczne a wykładnia prawa
4. Granice wykładni rozszerzającej i zwężającej
5. Wykładnia prawa: czy istnieje „jedna właściwa odpowiedź?”
WYKŁADNIA FUNKCJONALNA
warunkiem zastosowania obligatoryjnego nadzwyczajnego złagodzenia kary jest przekazanie organowi powołanemu do ścigania przestępstw przez sprawcę przestępstwa popełnionego we współdziałaniu “wszystkich istotnych w sprawie posiadanych przez niego informacji o osobach współdziałających z nim w popełnieniu tego przestępstwa oraz o okolicznościach jego popełnienia, niezależnie od tego, czy informacje te były już organowi ścigania znane, a także [niezależnie] od tego, na jakim etapie postępowania przygotowawczego, prowadzonego w tej sprawie, nastąpiło przekazanie takich informacji”.
[Uchwała SN z dnia 25 lutego 1999 r., sygn. akt I KZP 38/98]
ANALITYCZNA FILOZOFIA PRAWA:
ŹRÓDŁA, POSTACIE I ZNACZENIE DLA NAUK PRAWNYCH
PARADYGMATY FILOZOFII PRAWA
1. Ontologiczne ujęcie filozofii prawa (od Platona, Arystotelesa i Św. Tomasza: prawo jako postać bytu, dostępność poznania świata zewnętrznego, nierozłączność wartości i prawa)
2. Teoriopoznawcze ujęcie prawa: od Kanta po Kelsena i teorie prawa natury jako prawa kultury
3. Filozofia (w tym filozofia prawa) po „zwrocie językowym” (linguistic turn) - język a nie świat zewnętrzny jako przedmiot poznania
ASPEKT METODOLOGICZNY
1. Filozofia prawa jako część filozofii: myślenie o prawie w kręgu „wielkich systemów” filozoficznych
2. Teoria prawa jako „rodzeństwo” dogmatyki prawniczej (od połowy XIX w., tzw. szkoła historyczna w naukach prawnych, opozycja wobec metafizycznie ujmowanej filozofii prawa i odpowiedź na potrzebę zbudowania „ogólnej nauki o prawie”)
3. Filozofia prawa i teoria prawa jako kontinuum: A.Kaufmann: „pytania zadaje prawnik, a odpowiedzi udziela filozof”
„ZWROT JĘZYKOWY”
1. Język jako przedmiot zainteresowania filozofii od czasów najdawniejszych
2. Język jako sposób przedstawiania („reprezentacji”) świata (Księga Rodzaju i sofiści)
3. „Zwrot językowy” - uznanie samodzielności języka, poznanie świata poprzez poznawanie języka a nie poprzez rozumowe lub doświadczalne badanie rzeczywistości zewnętrznej
„MAPA” OSÓB I KIERUNKÓW
1. Angielski empiryzm czasów Oświecenia jako źródło filozofii analitycznej (Locke, Hume)
2. Ludwik Wittgenstein (1889-1951):
a) „Traktat logiczno-filozoficzny” (1919)
b) „Dociekania filozoficzne” (1953)
3. Empiryzm logiczny („Koło Wiedeńskie”)
4. Szkoła lwowsko-warszawska
5. Oksfordzka filozofia języka potocznego
PIERWSZA FILOZOFIA WITTGENSTEINA („Traktat ...”)
1. Twierdzenia filozofii nie są fałszywe, ale bezsensowne
2. Genezą problemów filozoficznych jest niezrozumienia logiki języka
3. Filozofia jest krytyką języka, ale nie w sensie filologicznym
4. Filozofia nie jest nauką lecz działalnością
5. Działalność filozoficzna nie prowadzi do zdań lecz do jasności zdań
1. Atomizm logiczny (związek z filozofią Bertranda Russella)
2. „Obrazkowa teoria znaczenia” („teoria odwzorowania”, picture theory of meaning): sens zdania polega na tym, że zdania są obrazami logicznej struktury faktów („pomyślmy o pismie hieroglificznym”)
3. Bezsens filozofii i antynomia: uniknąć bezsensu można przez milczenie, a pokazać sens przez powiedzenie bezsensu
DRUGA FILOZOFIA WITTGENSTEINA:
„DOCIEKANIA FILOZOFICZNE”
1. Analiza jako terapeutyka filozoficzna
2. Krytyka tradycyjnej teorii znaczenia („weź pięć gwoździ i szybko przybij deskę”)
3. Teoria zmienności języka: problem nieostrości językowej, twarde jądro i „cień semantyczny” (open texture - otwartość tekstowa języka) - od Wittgensteina po H.L.A. Harta i J. Finnisa
3. Teoria gier językowych („mieć czas, cierpliwość, Ochotę, prawo” itp..)
DRUGA FILOZOFIA WITTGENSTEINA A PRAWO
1. Otwarta tekstowość prawa - H.L.A. Harta sceptycyzm wobec reguł, przeciwko tekstualizmowi (założeniu o istnieniu obiektywnego znaczenia tekstu)
2. Kontekstowość prawa: znaczenie w procesie wykładni prawa
3. Reguły prawne jak reguły gry w szachy (Z.Ziembiński)
3. Rozumienie jako wiedza praktyczna i jako konsens wspólnoty komunikacyjnej (L. Morawski o sędziowskim „ius interpretandi)”
FILOZOFIA ANALITYCZNA - INNI AUTORZY
1. G.E Moore: teoria błędu naturalistycznego (niedopuszczalność wywodzenia norm i ocen z faktów); filozoficzny argument przeciwko koncepcjom prawnonaturalnym
2. Karl Popper: krytyczny racjonalizm, idea fallibilizmu w nauce i w polityce, idea sprawiedliwości a otwarte społeczeństwo (Platon, Rousseau, Hegel i Marks: wrogowie open society), demokracja liberalna jako proces poszerzania sfery wolności
JOHN L. AUSTIN
3. How to do things with words? - teoria wypowiedzi performatywnych (dokonawczych); odrzucenie koncepcji języka jako „reprezentacji” rzeczywistości, słowa są rzeczywistością
4. Teoria aktów mowy:
- funkcja lokucyjna języka (orzekanie)
- funkcja illokucyjna języka (czynienie czegoś)
- funkcja perlokucyjna (oddziaływanie na kogoś)
5. Performatywność języka jako zjawisko powszechne
CZY ANALITYCZNA FILOZOFIA PRAWA MUSI BYĆ WSPARCIEM DLA POZYTYWIZMU PRAWNICZEGO?
JOHN FINNIS (OXFORD) - PRAWO NATURALNE
1. Zdroworozsądkowa koncepcja poznania filozoficznego: jak rozwinąć myśl Św. Tomasza i uniknąć zarzutu „grzechu” metafizycznego
2. Prawo naturalne jako zbiór dóbr podstawowych; „oczywistość” jako źródło wiedzy etycznej (praktyczna rozumność - podstawa kognitywizmu)
3. Rights - między formalizmem a antropologią
4. Wykorzystanie teorii „znaczenia ogniskowego” w przypadkach nieostrości znaczenia (blisko Harta)
SZKOŁA LWOWSKO-WARSZAWSKA
1. Oryginalność polskiej myśli miedzywojennej (K.Ajdukiewicz, T. Czeżowski, T. Kotarbiński, W. Witwicki, W. Tatarkiewicz)
2. K. Ajdukiewicz: język i poznanie, dyrektywalna teoria znaczenia, spory o sprawiedliwość jako przykład zastosowania
3. J. Kotarbińska: rekonstruktywizm i deskrypcjonizm jako dwie postawy wobec pojęć prawnych (rekomendacja)
POLSKA TEORIA PRAWA - INSPIRACJE FILOZOFII ANALITYCZNEJ
1. Cz. Znamierowski: teoria układu prawnego (prekursor koncepcji norm pierwotnych i wtórnych)
2. J. Wróblewski: zasady wykładni prawa jako konsekwencja przyjęcie dyrektyw sensu w odniesieniu do języka prawnego
3. Minimalizm filozoficzny polskiej teorii prawa po 1945 r. (1956 r.) - obrona przed ideologią marksistowską, skłonność do formalizmu
4. Teoria języka prawnego i prawniczego (Br. Wróblewski - Wilno i następcy)
WSPÓŁCZESNA POLSKA TEORIA I FILOZOFIA PRAWA - ODEJŚCIE OD FILOZOFII ANALITYCZNEJ?
1. Kierunek socjolingwistyczny (T. Gizbert-Studnicki, K. Płeszka, R. Sarkowicz) - badanie wpływu kontekstu [sytuacji użytkowników języka] na język prawa
2. Pragmatyczna interpretacja prawa (Z. Ziembiński, M. Zieliński, S. Wronkowska) - teoria czynności konwencjonalnych, krytyka norm dozwalających, teoria uprawnień, derywacyjna teoria wykładni prawa, aksjologia
3. Kierunek hermeneutyczny (M. Zirk-Sadowski, J.Stelmach)
4. Kierunek dyskursywno-komunikacyjny (L. Morawski, J. Jabłońska- Bońca)
CZY W NAUKACH HUMANISTYCZNYCH DOSTRZEGAMY POWRÓT „WIELKICH TEORII”?
1. Hans Georg Gadamer
2. Jacques Derrida
3. Michel Foucault
4. John Rawls
4. Jürgen Habermas
FILOZOFIA KANTA I FILOZOFIA PRAWA
FILOZOFIA CZŁOWIEKA
I FILOZOFIA PRAWA
1. Dwa bieguny człowieczeństwa:
- animalność (cielesność, zmysłowość, skończoność)
- duchowość, podmiotowość, samoświadomość.
2. Koncepcje filozoficzne (przykłady):
a) Arystoteles - człowiek: rozumne i społeczne zwierzę
b) Chrześcijaństwo: racjonalność i wolność (wolna wola)
c) Antropologia czasów Oświecenia: m.in. rozumność
człowieka: Locke - homo economicus, Kant - „obywatel
dwóch światów”, Bentham, J.S. Mill - utylitaryzm
RACJONALIZM - PRZYKŁADY STANOWISK
1. Rozum (a nie zmysły) jako źródło poznania świata [np. Parmenides, Platon]
2. Arystoteles - racjonalność jako podstawowa cecha człowieka, ale człowiek to też „tabula rasa”
3. Św. Tomasz - harmonia rozumu i Objawienia
4. Kartezjusz - teoria idei wrodzonych (aprioryzm)
5. Kant - krytyka czystego rozumu: od danych naocznych, przez pojęcia do idei
6. Jaspers - dochodzenie do jestestwa (Da-sein) przez poznawanie egzystencji i bytu empirycznego
PARADYGMATY FILOZOFII PRAWA
1. Ontologiczne ujęcie filozofii prawa (od Platona, Arystotelesa i Św. Tomasza: prawo jako postać bytu, dostępność poznania świata zewnętrznego, nierozłączność wartości i prawa)
2. Teoriopoznawcze ujęcie prawa: od Kanta po Kelsena i teorie prawa natury jako prawa kultury
3. Filozofia (w tym filozofia prawa) po „zwrocie językowym” (linguistic turn) - język a nie świat zewnętrzny jako przedmiot poznania
INSPIRACJE FILOZOFICZNE
IMMANUELA KANTA (1724 -1802)
1. Idee epoki Oświecenia
2. Logika Arystotelesa
3. Racjonalizm Kartezjusza
4. Sceptycyzm epistemologiczny i etyczny Hume'a
IDEE EPOKI OŚWIECENIA
1672/1690 - teoria światła (Newton, Huygens)
1687 - dynamika i mechanika teoretyczna Newtona
1718 - teoria ruchów własnych gwiazd Halleya
1738 - wykopaliska w Herkulanum i Pompejach
1748 - zasada zachowania masy w reakcjach chemicznych (Łomonosow, Lavoisier)
po 1750 - fizjokratyzm
po 1750 - szkoła klasyczna w ekonomii (Smith, Ricardo)
IDEE SPOŁECZNE EPOKI OŚWIECENIA
1625 - teoria praw natury (ius gentium) Grotiusa
1670 - teoria prawa natury Puffendorfa
1690 - „Dwa traktaty o rządzie” Locke'a
1739 - „Traktat o naturze ludzkiej” Hume'a
1748 - teoria podziału władz Monteskiusza
1794 - teoria postępu Condorceta
FILOZOFIA KRYTYCZNA KANTA -
PRZEWRÓT W FILOZOFII
1. Celem filozofii nie jest poszerzanie naszej wiedzy o świecie, lecz pogłębianie wiedzy o człowieku. Analizując ukryte możliwości umysłu ludzkiego dowiemy się, do czego człowiek jest zdolny, co może wiedzieć, jak powinien postępować i dlaczego.
2. Prace:
- Krytyka czystego rozumu (1781)
- Uzasadnienie metafizyki moralności (1785)
- Krytyka praktycznego rozumu (1788)
- Krytyka władzy sądzenia (1790)
RODZAJE SĄDÓW WEDŁUG KANTA
1. Sądy analityczne i syntetyczne:
a) prawdziwość jako konsekwencja znaczenia słów
b) prawdziwość jako efekt zgodności treści sądu z rzeczywistością
2. Sądy a priori i a posteriori
a) rezultat poznania rozumowego
b) rezultat doświadczenia (poznania zmysłowego)
3. Sądy syntetyczne a priori (np. 5 + 7 = 12) - klucz do naszej wiedzy
FILOZOFIA POZNANIA KANTA
1. Empiryzm Hume'a: impresje (wrażenia: postrzeżenia zmysłowe i wewnętrzne) Ⴎ idee proste (odbicia wrażeń i przetworzenie w drodze namysłu, przypomnienia) Ⴎ idee złożone.
2. Kanta filozofia transcendentalna:
a) intelekt i myślenie sylogistyczne, pojęcia - kategorie aprioryczne zawarte w intelekcie,
np. ilość, jakość, przyczyna, także: czas i przestrzeń
b) rozum - nakierowany na rzeczy same w sobie
3. Świat zjawisk (fenomenów) i rzeczy pomyślanych, rzeczy samych w sobie (noumenów)
4. Poznanie - dostosowanie przedmiotów do podmiotu
5. „Przewrót kopernikański” Kanta - to nie w teorii bytu należy szukać źródeł poznania pewnego, lecz w podmiocie poznającym
6. Rozum teoretyczny - poznanie wykraczające poza zmysły
7. Odsłanianie rozumowych podstaw moralności: „wszystkie pojęcia moralne mają swoje źródło całkowicie w rozumie ”
ANTROPOLOGIA KANTA
1. Racjonalizm, Bóg jako postulat rozumu
2. Człowiek jako homo phaenomenon i homo noumenon)
3. Wolność (autonomia) jako założenie, idea rozumu praaktycznego:
- absolutna wolność jako nieuwarunkowanie światem zmysłowym
- wolność od uczuć (zracjonalizowanie pragnień)
- wolność: samostanowienie i odpowiedzialność
4. Wola jako rozum praktyczny; wolne działanie jako postępowanie zgodnie z prawem przez siebie określonym, rozum praktyczny - źródło obiektywności w etyce
ANTROPOLOGIA I
KONCEPCJA ETYKI KANTA
1. Homo noumenon twórcą wyższego świata
2. Nacisk na poczucie obowiązku (deontologia)
- dobroć nie zależy od efektów
- przeciwko eudajmonizmowi (wolność od poszukiwania szczęścia)
- społeczna natura człowieka - podstawą jego godności
3. Imperatyw hipotetyczny (czyny środkami do celu) i imperatyw kategoryczny (wskazuje cel sam w sobie, obowiązek uzasadniony sam przez się)
FORMUŁY IMPERATYWU KATEGORYCZNEGO
1. formuła prawa powszechnego: postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała stać się ogólnym powszechnym prawem
2. imperatyw praktyczny: postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego używał zawsze jako celu, nigdy jako środka
3. formuła państwa celów: postępuj tak, żeby twoja wola mogła uważać samą siebie za powszechnie prawodawczą
PRAWO POZYTYWNE I PRAWO NATURALNE
1. Prawo pozytywne - przymus konieczny w świecie fenomenów, efekt niedostatku dobrej woli (rozumności) człowieka
2. Prawo pozytywne związane z państwem, ale i imperatywem kategorycznym
3. Celem - ochrona wolności zewnętrznej w świecie obecnym
4. Prawo natury - nakazy rozumu praktycznego, formalny a nie treściowy charakter
5. Społeczeństwo obywatelskie - wszyscy podmiotami rozumnej wolności, przyszły cel prawa pozytywn.
NEOKANTOWSKA FILOZOFIA PRAWA - HANS KELSEN
I CZYSTA NAUKA O PRAWIE
1. Gnoseologiczny dualizm sfery bytu (tego co jest, das Sein) i sfery powinności (das Sollen)
2. Prawoznawstwo jako nauka normatywna (analiza powinności i powiązania warunku i konsekwencji)
3. Tekst prawny a norma prawna (idealna forma)
4. Metodologiczna i etyczna czystość nauki o prawie
5. System prawa: hierarchia statyczna i dynamiczna (kompetencyjna)
6. Norma podstawowa - kategoria transcendentalna
NEOKANTOWSKA FILOZOFIA PRAWA - INNE NURTY
1. G. Del Vecchio: rozwój osobowości przez prawo do samotności, poszanowanie osoby i jej nieinstru-mentalne traktowanie w stosunkach politycznych
2. G. Radbruch: świat idei (jakby noumenów), obok świata kultury, religii i przyrody; ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo
3. J. Rawls - sprawiedliwość jako bezstronność (justice as fairness) racjonalnych uczestników kontraktu społecznego, „kurtyną niewiedzy”, leksykalna pierwotność zasady wolności, racjonalizm „obywatelskiego nieposłuszeństwa”
KONCEPCJE PRAWA NATURY O ZMIENNEJ TREŚCI
ONTOLOGICZNE TEORIE PRAWA NATURALNEGO - np. Św. Tomasza filozofia prawa naturalnego
1. Prawo naturalne jako zbiór norm (nakazów i zakazów postępowania)
2. ... kategorialnych (nakaz a nie ocena moralna, hierarchia i konkluzywność norm, znaczenie Dekalogu)
3. ... Obiektywnych (pr.nat. jako uczestniczenie prawa odwiecznego w rozumnej naturze ludzkiej)
4. ... powszechnych (obowiązują wszystkich)
5. ... i niezmiennych (absolutnych)
6. ... które uzdatniają podmioty rozumne
7. ... do spełniania aktów dobrych a unikania aktów złych
PRAWO NATURALNE (PRAWO NATURY) JAKO IDEA FILOZOFII PRAWA
Główne kierunki myśli prawnonaturalnej (typologia):
a) kierunki ontologiczne (w tym dynamiczne teorie prawa nat.) i gnoseologiczne (teoriopoznawcze)
b) absolutystyczne (niezmienność reguł i ocen) i relatywistyczne (reguły porządku naturalnego odniesione do konkretnych kultur i czasu)
c) naturalistyczne (źródłem: natura, przyroda, człowiek, kultura) i nadnaturalistyczne (źródłem istota nadprzyrodzona, Bóg)
d) materialne (formułują wartości podstawowe dla prawa) i proceduralne (formułują warunki tworzenia porządku)
PRAWO POZYTYWNE I PRAWO NATURALNE
WEDŁUG KANTA
1. Prawo pozytywne - przymus konieczny w świecie fenomenów, efekt niedostatku dobrej woli (rozumności) człowieka
2. Prawo pozytywne związane z państwem, ale i imperatywem kategorycznym
3. Celem - ochrona wolności zewnętrznej w świecie obecnym
4. Prawo natury - nakazy rozumu praktycznego, formalny a nie treściowy charakter
RUDOLF STAMMLER -
PRAWO SŁUSZNE JAKO PRAWO NATURY O ZMIENNEJ TREŚCI
1. Krytyka rozumu prawnego - nawiązanie do przewrotu kopernikańskiego Kanta,
2. Odrzucenie ontologicznych koncepcji prawa, prawo jako dzieło rozumu, „prawo ... stworzone przez samo myślenie”, odrzucenie „oczywistości a priori jakiejkolwiek zasady prawnej”
3. Prawo natury: bezwzględnie ważna, stała forma naszego myślenia o prawie pozytywnym, mimo zmienności treści prawa
4. Słuszność - zgodność zasady prawa z celem (ideą) prawa; historyczne i empiryczne sprawdzenie słuszności zasad prawa, zgodność z obiektywnymi prawidłowościami życia społecznego; odrzucenie perspektywy psychologicznej
5. Prawo pozytywne - suwerenna i wiążąca wola „wspólnoty ludzi wolnej woli (Gemeinschaft)”, prawo elementem określającym oraz jednoczącym całokształt życia społeczno-gospodarczego
LEON PETRAŻYCKI: TEORIA PRAWA INTUICYJNEGO - EMPIRYCZNE UJĘCIE SPRAWIEDLIWOŚCI
1. Problem sprawiedliwości jako przedmiot psychologicznej teorii prawa
2. Prawo jako dwustronna, imperatywno-atrybutywna (nakazowo-roszczeniowa) emocja psychiczna
3. Prawo pozytywne (jako zjawisko psychiczne) a prawo oficjalne
4. Prawo pozytywne (heteronomiczne) i prawo intuicyjne (autonomiczne)
5. Sprawiedliwość jako prawo intuicyjne
GUSTAW RADBRUCH - MIĘDZY POZYTYWIZMEM PRAWNICZYM A FILOZOFIĄ PRAWA NATURY
1. Agnostycyzm epistemologiczy i relatywizm etyczny Gustawa Radbrucha
2. Trzy względnie równoważne elementy idei prawa:
a) sprawiedliwość (wyznacza formę prawa),
b) celowość (wyznacza treść prawa) oraz
c) bezpieczeństwo prawne;
3. Celowość prawa - trzy stanowiska: indywidualizm (absolutem jednostka), supraindywidualizm (absolutem zbiorowość) oraz transpersonalizm (absolutem kultura, dzieła ludzkie jako wartość absolutna)
4. Bezpieczeństwo prawne: pierwsze zadanie prawa i podstawa jego obowiązywania (Radbruch a koncepcja normy podstawowej H. Kelsena)
5. Radruch: od pozytywizmu prawniczego do stanowiska prawnonaturalnego (1945 jako cezura)
6. Pięć minut filozofii prawa - 5 błędów fundamentalnych
a) utożsamienie siły i prawa
b) utożsamienie prawa i interesu narodowego
c) utożsamienie prawa i sprawiedliwości
d) utożsamienie bezpieczeństwa prawnego i sprawiedl.
e) posłuszeństwo ludziom przez Bogiem
7. Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo
8. Formuła Radbrucha: Konflikt pomiędzy sprawiedliwością i bezpieczeństwem prawnym należy tak rozwiązać, aby prawo pozytywne miało również i wtedy pierwszeństwo, gdy jest treściowo niesprawiedliwe i niecelowe, chyba że sprzeczność ustawy pozytywnej ze sprawiedliwością osiąga taki stopień, że „prawo niesprawiedliwe” staje się „ustawowym bezprawiem”. Tam gdzie nie dąży się do sprawiedliwości, gdzie równość odrzucana jest świadomie przez ustawodawcę, tam ustawa traci naturę prawa.
LON L. FULLER - PROCEDURALNA TEORIA PRAWA NATURY
1. Krytyka tradycyjnych (ontologicznych) i gnoseologicznych teorii prawa natury: (1) zarzut dogmatyzmu; (2) zarzut zbytniej wiary w racjonalizm człowieka; (3) zarzut instrumentalnego traktowania prawa naturalnego - wiara że ustawodawca dopasuje prawo pozytywne do aksjologicznych założeń
2. Moralność zewnętrzna jako efekt interakcji społecznych.
3. Odrzucenie tezy o separacji prawa i moralności, polemika z H.L.A. Hartem, „spór o donosiciela”, odrzucenie idei „wierności prawu” (fidelity to law)
4. Prawo jako przedsięwzięcie polegające na poddaniu ludzkiego postępowania rządom reguł: inspiracja filozoficznego pragmatyzmu i realizmu prawniczego
5 Prawo jako powiązanie celów ze środkami (law as mean - goal complex)
6. Odrzucenie prawa jako dzieła ustawodawcy (top to bottom approach)
7. Wewnętrzna moralność prawa - osiem wymogów dobrego tworzenia prawa
JOHN RAWLS - SPRAWIEDLIWOŚĆ JAKO BEZSTRONNOŚĆ („JUSTICE AS FAIRNESS”)
1. Sprawiedliwość społeczna i aspekt proceduralny
2. Bezstronność i kontraktualizm jako warunki racjonalności decyzji co do sprawiedliwości:
a) pierwotna równość praw, zasłona niewiedzy;
b) bezstronność jako odpowiednik stanu natury,
c) strategia minimalnego ryzyka jako najbardziej prawdopodobna w sytuacji niepewności co do własnej pozycji,
d) refleksyjna równowaga.
1. Dwie zasady koncepcji sprawiedliwości proceduralnej:
a) każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych (zasada równej wolności)
b) Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone by: (α) można było rozsądnie spodziewać się że będzie to z korzyścią dla każdego, oraz (β) wiązały się z pozycjami i urzędami na równi dla wszystkich otwartymi („zasada różnicy” i zasada równych szans).
2. Zasada równej wolności - komentarz:
a) sprawiedliwość nie może uzasadnić wykluczenia z procesu podziału, nie można zamienić podstawowych wolności na dobra ekonomiczne;
b) krytyka utylitaryzmu: priorytet sprawiedliwości nad indywidualnym dobrem - interesy wymagające pogwałcenia sprawiedliwości nie zasługują na ochronę;
c) wybór społeczny jest odmienny od indywidualnego,
d) deontologiczny a nie teleologiczny charakter sprawiedliwości (mniejsze znaczenie konsekwencji działania dla oceny jego słuszności)