WYKŁAD 10
20.XII.05
Budowa morfologiczna
Głowotułów
U skorupiaków składa się z tagmy głowowej i części segmentów tułowia- cephalothorax
u szczękoczułkowców składa się z tagmy głowowej i tułowiowej- prosoma
Odnóża
U prymitywnych stawonogów w każdym segmencie występują odnóża z wyjątkiem acronu i telsonu
Odnóże dwugałeziste jest prymitywniejsze pod względem filogenetycznym niż odnóże jednogałeziste
Odnóża zestawione są z członów połączonych stawowo i połączone ruchomo z ciałem
Wewnątrz występują grupy mięśni
U prymitywnych skorupiaków prostowane następuje hydrostatycznie a zginanie mięśniowo
Odnóża dwugałeziste są zróżnicowane morfologicznie i funkcjonalnie
Czułki (anteny)
2 pary czułek występują u skorupiaków (na II segmencie - antenule, i na III segmencie- anteny)
1 para czułek u tchawkodysznych (na II segmencie)
Narządy gębowe (przysadki gębowe)
3 pary przysadek gębowych u skorupiaków osadzone są poza otworem gębowym
na IV segmencie- żuwaczki (mandibule)
na V segmencie- szczęki I pary (maxillule)
na VI segmencie- szczęki II pary (maxillae)
do rozdrabniania pokarmu służą endity
funkcje związane z pobieraniem pokarmu pełnią szczękonóża (maxillipendes)
u wijów i owadów jednogałęziste żuwaczki pełnią funkcje rozdrabniające
u szczękoczułkowców występują 2 pary
szczękoczułki (chelicery) na II segmencie
nogogłaszczki (pedipalpy) na II segmencie
Odnóża:
odnóża tułowiowe
funkcje lokomotoryczne (kroczne, pływne)
dwugałęziste u skorupiaków i jednogałęziste u pozostałych
odnóża odwłokowe
występują tylko u skorupiaków i staroraków
funkcje oddechowe, płciowe i lokomotoryczne
u pozostałych gdy występują pełnią inne funkcje i są silnie przekształcone (np. kądziołki przędne)
Szkielet
funkcje ochronne i przyczep mięsni
każdy segment składa się z 4 płytek (sklerytów) elastycznie (cienki oskórek) ze sobą zespolonych
płytka grzbietowa -tergit
płytka brzuszna- sternit
2 płytki boczne- pleury
parzyste odnóża ustawione są na tułowiu między sternitem i pleurą
pokrycie ciała
oskórek składa się z epikutikuli i protokutikuli
epikutikula składa się z 4 warstw
cementowej (lipoproteiny)
woskowej
polifenolowej
lipoproteinowej kutikuli
epikutikula jest barierą przed wysychaniem, szkodliwym promieniowaniem, substancjami trującymi i mikroorganizmami
protokutikula stanowi ochronę mechaniczną oraz przyczep dla mięśni
rezerwuar metabolitów, które są uruchamiane w czasie linienia i głodowania
zbudowana z wielocukru- chityny
egzokutikula- sztywna zesklerotyzowana
endokutikula- elastyczna i miękka (buduje połączenia między sklerytami)
oskórek jest poprzebijany otworami przez które wychodzą wypustki celoplazmatyczne komórki naskórka
Linienie
okresowo występujący proces odrzucania i odtwarzania oskórka
linieniu podlegają wszystkie części ciała pochodzenia ektodermalnego: oskórek, jelito, tchawki, płucotchawki
linienie reguluje układ hormonalny
grupy prymitywne filogenetycznie i długo żyjące linieją przez całe życie (skorupiaki, pająki, wije, owady, bezskrzydłe)
młodsze filogenetyczne grupy linieją w okresach dojrzewania, stadiów larwalnych
formy linienia
przedlinka- wzrost aktywności metabolicznej, produkcja enzymów rozpuszczających endokutikuli
rozmiękczanie i upłynnienie endokutikuli (enzymy proteolityczne i chitynolityczne)
pęknięcie starego oskórka (parcie płynów)
produkcja substancji na nowy oskórek
twardnienie nowego oskórka
nabłonek (hipoderma)
jednowarstwowy, zbudowany z komórek kostnych lub cylindrycznych
między komórek nabłonka występuje wielo- lub jednokomórkowy gruczoł (np. gruczoły linienia) komórki zmysłowe połączone z włoskami czuciowymi
naskórek jest zawieszony na błonie podstawowej, oddzielającej od hemocelu
Zabarwienie
pochodzi z pigmentów (melanina, lipochromy) zdeponowanych w oskórku, komórkach barwnikowych nabłonka lub ciele tłuszczowym
barwę może taż nadać hemolimfa lub chlorofil pochodzący z roślin, zmagazynowany w ciele tłuszczowym
Mięśnie
brak wora powłokowo- mięśniowego
występują zespoły mięsni
u owadów jest ponad 2000 odrębnych zespołów
podział na grupy zespołów mięśni
trzewiowe (narządy wegetatywne)
segmentalne
odnóży (odnóża, przysadki gębowe, czułki)
mięsni poprzecznie- prążkowanych
w odróżnieniu od mięsni kręgowców mają wiele płytek nerwowych, co pozwala im na częste skurcze
Układ nerwowy
schemat zbliżony do pierścienic- wyżej zorganizowany
parzysty zwój mózgowy (mózg) położony jest w hemocelu tagmy głowowej w części nadprzelykowej
u niższych skorupiaków mózg składa się z 2 płatów protocerebrium i deuterocerebrium
protocerebrium unerwia zmysł wzroku
deuterocerebrium- czułki tchawkodysznych lub czułki I pary u skorupiaków
u pozostałych występuje dodatkowo III płat tritocerebrium
tritocerebrium- II para czułków u skorupiaków, wargę górną u tchawkodysznych i szczekoczułki u szczękoczułkowców
u szczękoczułkowców występuje płat I i III
obrączka okołoprzełykowa łączy mózg konektywą ze zwojem podprzełykowym
unerwia przysadki gębowe skorupiaków i tchawkodysznych i nogogłaszczki szczękoczułkowców
brzuszny łańcuszek nerwowy
unerwia mięśnie ruchowe, narządy zewnętrzne tułowia i odwłoka
odchodzą nerwy obwodowe
układ nerwowy sympatyczny (unerwia trzewia)
Narządy zmysłów
oczy proste (ocelle)
reagują na natężenie światła
oczy złożone
złożone z oczek (ommatidiów) izolowanych przez pigment
i stożek krystaliczny tworzą aparat dioptryczny (załamujący światło)
w rombodanach zachodzą zjawiska fotochemiczne przekazywane do nerwów wzrokowych
powstaje obraz złożony z wielu punktów (mozaikowy)
statocysty
występują u skorupiaków
narządy strunowe (chordotonalne)
narządy słuchowe u tchawkodysznych
narządy informujące o napięciu mięsni i sklerytów
narządy węchowe
narządy dotykowe
włoski oskórkowe na powierzchni ciała
zwierzęta lądowe mają narządy wrażliwe na wibracje powietrza oraz czułe na poziom wilgotności w powietrzu
Jama ciała -miksocel
połączenie blastocelu z celomą
hemocel jest częścią układu krwionośnego- hemolimfy
w rozwoju zarodkowym zawiązuje metamerycznie worki celomy, które później otwierają się i łączą z blastocelem
celoma zachowuje się tylko w światłach metanefrydiów
Układ pokarmowy
jelito trzyodcinkowe
nabłonek jelita tylnego pokryty jest mikrokosmkami które tworzą rąbek szczoteczkowy (brak nabłonka orzęsionego)
jelito nie jest zawieszone na krezce (przegrodach trzewnych)
Układ oddechowy
skrzela
cienkościenne wyrostki osadzone na tułowiu, odwłoku lub odnóżach
płucotchawki
wpuklenia komór ze sfałdowanymi blaszkami ( -> dyfuzja gazów)
tchawki
długie wpuklone jamy ciała wysłane cienkim oskórkiem, uchodzące na zewnątrz przetchlinkami
gwieździste komórki oddechowe połączone z cienkimi tchawkami
skrzelotchawki
układ krwionośny
otwarty
krew krąży w naczyniach i wylewa się do hemocelu
serce
u bardziej prymitywnych w postaci długiego grzbietowego naczynia z kilkoma parami ostii
u innych naczynie skraca się, występuje 1 para ostii
krew z zatoki okołosercowej (połączonej z hemocelem ostiami) wpływa do serca
otwory boczne serca mają zastawki
dzięki skurczom serca krew wypływa do aorty do przodu ciała i dalej do tętnic i do hemocelu
brak naczyń włosowatych
krew
osocze, amebocyty i hemocyty
barwniki oddechowe- hemocjanina lub ewentualnie hemoglobina
Układ wydalniczy
metanefrydia
brak twardych do celomy orzęsionych lejków
metanefrydia są zamknięte cienkim nabłonkiem, który płynne metabolity pobiera na drodze osmozy
gruczoły czułkowe (antenalne)
gruczoły szczękowe (skorupkowe)
gruczoły biodrowe (koksalne)
cewki Malphigi'ego
występują u stawonogów lądowych
u pajęczaków- cewkowate uwypuklenia końcowego jelita środkowego
u tchawkodysznych uwypuklenia początkowej części jelita tylnego
produkty przemiany materii pobierane są a drodze osmozy z jamy ciała i z odchodami wydalane na zewnątrz
Układ dokrewny
występuje powszechnie
kieruje metabolizmem, linieniem, rozrodem
Układ rozrodczy
zwierzęta głownie rozdzielnopłciowe
zaznaczony dymorfizm płciowy
występuje para gonad i gonowoduktów różnie rozmieszczonych
Rozmnażanie
rozmnażanie płciowe i wegetatywne (niektóre pasożyty)
bruzdkowanie
skorupiaki- spiralne
u innych- równomierne, nierównomierne, powierzchniowe
gastrulacja na drodze migracji epibolii
w rozwoju osobniczym zwykle występują larwy
Systematyka
podtyp: Trilobitomorpha- trylobitokształtne
podtyp: Chistacea- skorupiaki
podtyp: Chelicerata- szczękoczułkowce
gromada: staroraki
gromada: pajęczaki
gromada: kikutnice
podtyp: Tracheata- tchwakodyszne
gromada: wije
gromada: owady
TRILOBITOMORPHA- TRYLOBITOKSZTAŁTNE
Arthropoda
Coelomata
Występowanie
Stawonogi wymarł, znanych jest 5 000 gatunków z ery paleozoicznej- rozkwit w sylurze, wymarłe w permie
Występowały w morzach, prowadząc głównie przydenny tryb życia
Budowa:
Wielkość 0,5 mm- 1m
Homonomiczność segmentów
3 tagmy: część głowowa, tułowiowa i ogonowa
ciało okryte szkieletem zewnętrznym
na każdym segmencie para odnóży- z wyjątkiem I i ostatniego segmentu
głowa składa się z 5 segmentów
u najstarszych form występują granice miedzy segmentami
ciało pokryte chitynowym oskórkiem, wzmocnionym częściowo węglanem wapnia
na segmentach znajdują się dwugałęziste odnóża gębowe nie wyspecjalizowane, podobne do innych odnóży
tylko I para jest jednogałęzista- porównywalna z I parą czułków skorupiaków i czułkami tchawkodysznych
II para= II para czułków skorupiaków
III para= żuwaczki
IV-V para= I i II para szczęk
Nad otworem gębowym jest warga dolna
Część tułowiowa
Segmentowany(2-40 segmentów)
Odnóża dwugałęziste, skrzela na prepodicie
Część ogonowa
Wydłużony telson u form prymitywnych
Tarcza ogonowa (pygydium) złożona z telsonu i kilku połączonych segmentów podobnych do segmentów odwłoka
Z jelitem środkowym łączyły się uchyłki przypominające uchyłki trzustkowo- wątrobowe u skorupiaków
Rozwój
Złożony
Larwa zbudowana z odcinka przedgębowego, zagębowego i telsonu
W trakcie rozwoju przyrost liczby segmentów w strefie między głową i telsonem (anamorfoza)
Ewolucja
Znane ze skamieniałości ery paleozoicznej
Charakterystyczni przedstawiciele formy kambryjskiej
Rozkwit w okresie sylurskim (400 mln lat temu) gdzie występowały w morzach sylurskich obok graptolitów, ramienionogów, mszywiołów oraz koralowców i liliowców
Zanikają w permie
ZOOLOGIA- WYKŁAD
56