Sekularyzm
Twórcy myśli społecznej XIX wieku Auguste Comte i Herbert Spencer, Emile Durkheim, Max Weber, Karol Marks, Zygmunt Freud- twierdzili iż religia stopniowo będzie uważana za coraz mniej ważną i straci swoje znaczenie z nadejściem społeczeństwa przemysłowego. „Śmierć Religii” to pogląd, który panował w XX wieku. Opiera się na nim główny model badań socjologicznych, gdzie sekularyzacja na równi z biurokratyzacją, racjonalizacją i urbanizacją uważana była jedną z głównych rewolucji przekształcających średniowieczne społeczeństwa rolnicze w nowoczesne przemysłowe.
W ciągu ostatnich dziesięciu lat teza o powolnej postępującej śmierci religii spotkała się z coraz większą krytyką. Obecnie krytycy sekularyzacji zwracają uwagę na wiele czynników świadczących o sile religii w dzisiejszych czasach, począwszy od niesłabnącej powszechności uczęszczania do kościoła w USA, poprzez pojawienie się duchowości New Age, w Europie Zachodniej. Wzrost ruchów religijnych w świecie muzułmańskim oraz odrodzenie ewangelikalizmu w Ameryce Łacińskiej, a skończywszy na nasileniu konfliktów etniczno-religijnych na arenie międzynarodowej. Peter L. Berger, jeden z czołowych zwolenników sekularyzacji w latach 60., odwołał swoje wcześniejsze poglądy słowami:
„ Dzisiejszy świat, z pewnymi wyjątkami, jest tak samo żarliwie religijny jak zawsze, a na niektórych obszarach nawet bardziej niż kiedykolwiek przedtem. Oznacza to, że ogół literatury napisanej prze historyków i przedstawicieli nauk społecznych, których można określić wspólnym pojęciem teorii sekularyzacji, reprezentuje poglądy z gruntu błędne”
Zgodnie ze słownikiem termin sekularyzm oznacza ideologię, system polityczny, program działania lub postawę człowieka postulujące, z jednej strony działania zmierzające do zubożenia, zagrożenia treści wiary, osłabienia więzi religijnych, a w końcu wyłączenia życia religijnego ze świadomości jednostek i ze społeczeństwa. Natomiast z drugiej strony to odrzucenie wszelkiej rzeczywistości transcendentnej wobec świata jako szkodliwej dla człowieka i rozwoju ludzkości ( sekularyzm jako ideologia ateistyczna)
Według słownika Katolickiej Nauki Społecznej sekularyzacja ( Łac. Saecularis- świecki) to termin nie mający dostatecznie sprecyzowanego znaczenia. W znaczeniu ogólnym oznacza proces społeczno-kulturowy dokonujący się w czasach nowożytnych i współczesnych w wyniku którego różne dziedziny życia społecznego wyzwalają się z pod kontroli organizacji wyznaniowych i stają się niezależne od instytucje religijnych i kościelnych. Określany jest także jako proces polityczno-prawny polegający na oddzieleniu kościoła od instytucji państwowych i publicznych. W Polsce i innych krajach Europy Wschodniej używa się raczej terminu „laicyzacja”.
Zdaniem ks. A. Kobylińskiego sekularyzacja rozumiana jest jako fakt „prywatyzowania” religii. Religia nie zanika, ale staje się rzeczywistością osobistą. Sekularyzacja buduje dystans między społeczeństwem, a religią, redukując przez to religie do sfery prywatnej.
Sekularyzm wiązał się dawniej z laickimi ruchami ideologicznymi takimi jak: indywidualizm, liberalizm, komunizm, które zmierzały do reform społecznych z pominięciem czynnika religijnego. Zwalczały one religijną wolność obywateli.
Współcześnie sekularyzm wiąże się z typem mentalności naukowo-technicznej i racjonalistycznym sposobem myślenia, który lansuje obraz świata bez Boga oraz kwestionuje transcendentną wartość samego człowieczeństwa. Sekularyzm stanowi zagrożenie dla religii chrześcijańskiej i kultywowanych przez nie wartości. Sekularyzm ateistyczny propaguje cywilizację konsumpcyjną taką jak, hedonizm, wolę władzy i panowania oraz dyskryminację wszelkiego typu. Sekularyzm i związana z nim cywilizacja konsumpcyjna są wyraźnie odrzucane w nauczaniu społecznym kościoła. Jan Paweł II w swojej adhortacji określa sekularyzm jako zespół poglądów i zwyczajów broniących humanizmu oderwanego od Boga, wypaczonego przesytem konsumpcji i przyjemności, mimo, że nie może nie sprowadzać utraty poczucia grzechu i tego co obraża człowieka.
Sekularyzacja jako proces społeczno-kulturowy dokonuje się zarówno na płaszczyźnie instytucji i organizacji społecznych, jak również na płaszczyźnie ludzkiej świadomości. Natomiast w nauce społecznej Kościoła sekularyzacja wiąże się z autonomią człowieka w sprawach doczesnych. Jest słusznym i prawowitym, nie obcym wierze i religii, usiłowanie odkrycia w stworzeniu w każdej rzeczy i w każdym zdarzeniu praw wszechświata, którymi rządzą się one autonomicznie, aby tylko umysł bazował na wewnętrznym przekonaniu, iż te prawa nałożył im sam Stwórca. Taką autonomią cieszy się kultura i nauka. W tej perspektywie sekularyzacja oznacza rozwój ludzkiej wiedzy racjonalnego myślenia, techniki i kultury oraz zapewnienie wszystkim ludziom wolności i wyznania i działania zgodnie z ich przekonaniami religijnymi oraz uwalnianie się kościoła od powiązań z ideologiami i systemami politycznymi.
Zdaniem Anthony`ego Giddens'a trudno jest zmierzyć sekularyzację, ponieważ dotyczy ona zmian zachodzących w kilku wymiarach:
- na poziomie członkostwa organizacji religijnych( ile osób należy do danego kościoła lub innych organizacji religijnych, czy aktywnie uczestniczy w nabożeństwach lub uroczystościach)
-statusu tych organizacji ( ich znaczenia, majątku, prestiżu)
-osobistej religijności ( przekonań i wartości)
W naukach społecznych termin sekularyzacja występuje w różnych znaczeniach:
- Sekularyzacja jako upadek lub zanik religii- oznacza, że instytucje religijne i kościelne, dogmaty wiary i wartości religijne tracą swój dawny wpływ na społeczeństwo, efektem jest całkowicie niereligijne społeczeństwo.
- Sekularyzacja jako przystosowanie się do świata- dotyczy grupy religijne, która w miarę upływu czasu zatraca swą odrębność w stosunku do „ świata”.
- Sekularyzacja jako desakralizacja świata- odejście od religijno-magicznego rozumienia świata, na rzecz logiczno -przyczynowych wyjaśnień związków między danymi zjawiskami
- Sekularyzacja jako odłączenie społeczeństwa od religii- ogranicza się do dziedziny wewnętrznego i osobistego życia człowieka
- Sekularyzacja jako przenikanie treści religijnych do życia świeckiego- religijne wzory myślenia odrywają się od swojego kontekstu i stają się składową częścią kultury.
Sekularyzm w ujęciu:
-politycznym - to dążenie do wprowadzenia zasady rozdziału religii od państwa, lub gdy taki rozdział jest już faktem dążenie do jego utrzymania.
-społecznym - to dążenie do usunięcia wpływu wszelkich ruchów religijnych na przemiany społeczne takie jak zmiany w obyczajowości, ogólnie uznanych norm moralnych itp.
-socjologicznym -to zjawisko zanikania religijności jak np. zmniejszanie się liczby osób stale uczęszczających do kościołów.
W ujęciu Luckamna i Bergera, sekularyzacja jest stopniową autonomizacją określonych dziedzin społecznych względem dominacji religijnych znaczeń i instytucji. Według B. Wilsona zjawisko to odnosi się do mentalności i zachowań jednostek. Sekularyzacja zatem to społecznie uwarunkowany proces:
- ograniczenia znaczenia religii w operacjach niereligijnych ról i instytucji, zwłaszcza w obszarach nowoczesnego państwa i ekonomii.
-ograniczaniu społecznej pozycji ról i instytucji religijnych
- ograniczania praktyk religijnych i wierzeń na styl życia jednostki
Tradycyjna teza o sekularyzacji wymaga uaktualnienia. Religia nie zniknęła ze świata i nie wydaje się prawdopodobne aby to nastąpiło. Niemniej jednak pojęcie sekularyzacji oddaje istotę znaczącej części zachodzących procesów. Sekularyzacja jest tendencją, a nie żelaznym prawem. Łatwo można wymienić uderzające wyjątki, jak np. Osama Bin Laden, który jest niesłychanie bogaty i fanatycznie religijny. W społeczeństwach względnie bezpiecznych pozostałości religii nie zniknęły. Badania wskazują, że Europejczycy w większości deklarują wiarę w Boga.
Tendencje sekularyzacyjne, które występują w bogatych krajach nie oznaczają, iż cały świat stał się mniej religijny. Wykazuje się, iż:
- Niemal we wszystkich krajach rozwiniętych przemysłowo w ciągu ostatnich 50 lat ogół społeczeństwa zmienia orientacje na bardziej świecką.
- Mimo to na całym świecie żyje więcej osób o tradycyjnych poglądach religijnych niż kiedykolwiek przedtem.
Tradycyjne teorie sekularyzacji
Teorie sekularyzacji można podzielić na dwie grupy:
- teorie popytu- koncentrują się „oddolnie” na całym społeczeństwie. Gdy społeczeństwa się uprzemysławiają, niezależnie od tego, czego będą próbowali dokonać przywódcy i organizacje religijne, zwyczaje religijne stopniowo będą zanikać, a społeczeństwo zobojętnieje na duchowe nawoływania.
- teoria podaży- koncentruję się „odgórnie” na organizacjach religijnych. Zapotrzebowanie społeczne na religię otrzymuje się na stałym poziomie, a jakiekolwiek różnice w duchowości w różnych krajach są spowodowane zakresem jej podaży na rynkach religijnych. Zwolennicy tej teorii utrzymują, że organizację religijne i przywódcy odgrywają dużą rolę w tworzeniu zgromadzeń wiernych i niedopuszczaniu do ich rozpadu.
W teoriach sekularyzacji rozróżnia się trzy poziomy, którymi są:
- sekularyzacja jako rozróżnienie sfery religijnej i świeckiej, państwa i Kościoła,
- sekularyzacja jako ograniczanie religii do sfery ściśle prywatnej
- sekularyzacja jako schyłek i upadek wierzeń religijnych
Całą teorię sekularyzacji powinno się przeformułować tak, aby ukazać jej ideologiczno problemowy, a nie empiryczny charakter, biorący się z krytyki religii, typu oświeceniowego i marksistowskiego.
Przeciwnicy sekularyzacji wskazują na agresywny sekularyzm (laicyzm), który zmierza do eliminacji Kościołów, a nawet religii z życia publicznego. W końcu wydaje
” wyrok śmierci” na religię lub wyrzuca na „śmietnik” historii. Sprawia to iż religia wycofuje się ze sfery życia społecznego i oddziela się od świata codziennych doświadczeń. Coraz więcej ludzi religijnych tylko częściowo identyfikuje się ze swoim kościołem. Religia zinstytucjonalizowana (Kościół), oderwana jest od życia społecznego ponieważ traci moc nadawania indywidualnemu życiu głębszego sensu. Może być uważana nawet za relikt przeszłości i symbol dawnego stylu życia w tradycyjnym społeczeństwie. Dystans wobec Kościoła jest szczególnie widoczny w młodym pokoleniu, co pozwala przypuszczać iż proces odchodzenia od Kościoła będzie się rozszerzał w najbliższym czasie. Sekularyści domagają się uprywatnienia religii i eliminacji z życia publicznego. Religia powinna stać się sprawą prywatną, którą można w dowolny sposób kształtować.
Znaczenie religii zdecydowanie zmalało w nowoczesnych społeczeństwach, jednak w najbliższym czasie nie grozi jej zniknięcie, ponieważ wiara i duchowość odgrywają wciąż ważną rolę w życiu ludzi, nawet jeżeli nie decydują się jej wyznawać w ramach tradycyjnego Kościoła. Tradycyjne religie wprawdzie słabną, ale religia zachowuje swą potężną siłę. Oddziaływanie religii prawdopodobnie pozostanie ogromne, gdyż religia daje wielu ludziom odpowiedź na trudne pytania o istotę i sens życia, wobec których racjonalizm jest bezradny.
P. Norvis, R. Inglehard, Sacrum i profanum. Religia i Praktyka na Świecie, Kraków 2006, s. 27.
P. Norvis, R. Inglehard, Sacrum i profanum. Religia i Praktyka na Świecie, Kraków 2006, s 28.
Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, W. Piwowarski (red.), Warszawa 1993, s 153.
Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, W. Piwowarski (red.), Warszawa 1993, s. 152.
Z. Kobylińska, Moralność jako supermarket w kulturze postmoderny, s. 182.
Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, W. Piwowarski (red.), Warszawa 1993, s. 153.
Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, W. Piwowarski (red.), Warszawa 1993, s. 154.
Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, W. Piwowarski (red.), Warszawa 1993, s 153.
J. . Mariański, Sekularyzacja i desekularyzacja w nowoczesnym świecie, Lublin 2006, s. 15.
Słownik Katolickiej Nauki Społecznej, W. Piwowarski (red.), Warszawa 1993, s 152.
A. Wójtowicz, Współczesna socjologia religii. Założeniami idee i programy. Tyczyn 2004, s. 92-93.
Norvis, R. Inglehard, Sacrum i profanum. Religia i Praktyka na Świecie, Kraków 2006, s 29-30.
Norvis, R. Inglehard, Sacrum i profanum. Religia i Praktyka na Świecie, Kraków 2006, s 30.
Norvis, R. Inglehard, Sacrum i profanum. Religia i Praktyka na Świecie, Kraków 2006, s 32.
V, Possenti, Religia i życie publiczne. Chrześcijaństwo w dobie ponowożytnej, Warszawa 2005, s. 342.
J. Mariański, Sekularyzacja i desekularyzacja w nowoczesnym świecie, Lublin 2006, s. 14.
J. . Mariański, Sekularyzacja i desekularyzacja w nowoczesnym świecie, Lublin 2006, s. 15.
5