2.4.1. Czynności człowieka

W życiu każdego człowieka istotną rolę odgrywają jego reakcje na różne bodżce, zachowania się, ruchy i czynności. Przez reakcję w psychologii rozu­mie się najczęściej odpowiedź na podnietę. Zależnie jednak od stopnia udzia­łu świadomości i od złożoności podniety reakcje bywają różne. W wypadku zupełnego braku świadomości mamy do czynienia z reakcjami wyłącznie fizjologicznymi (wrodzonymi), z kolei reakcje w pełni świadome nazywa się zwykle poczynaniami, czynami, działaniami itp.39

Zastosowane rozróżnienie prowadzi nas do teorii odruchów bezwarunk­owych i warunkowych, w myśl której:

- odruch jest elementarną czynnością układu nerwowego,

- odruch jest stereotypową reakcją na bodźce, zachodzące na podłożu określonego odcinka układu nerwowego,

39 J. Pieter, Słownik psychologicwy, Wrocław 1963.

112

- wszystkie odruchy dzieli się na wrodzone (bezwarunkowe) i nabyte (warun­kowe)40.

Na określenie reakcji bardziej złożonych używa się terminu "zachowanie się", odpowiednie zaś bodźce złożone nazywa się sytuacją. Można mówić o za­chowaniu się reaktywnym, przebiegającym według schematu S-R (bodziec­-reakcja) oraz o zachowaniu się celowym, tj. ukierunkowanym na osiąganie określonego stanu końcowego. Tadeusz Tomaszewski wyraża to formułą Z-W, w której Z oznacza wyjściową sytuację zadaniową, zaś W - wynik czyn­ności lub sytuację końcową41.

Dla pedagogiki pracy szczególnie ważne, nawet podstawowe, okazuje się pojęcie ruchu, które prowadzi nas do działalności ruchowej człowieka, tj. do motoryki. Chodzi głównie o ruchy proste, stanowiące składowe działania mię­śniowo-motorycznego i wyrażające istotę czynności motorycznych. Żeby jed­nak nie zawężać sprawy, stwierdzić należy, iż: czynnością człowieka przy­jęło się nazywać zachowanie się ukierunkowane na realizację okre­ślonego stanu rzeczy lub na osiągnięcie określonego wyniku.

W nauce utrwaliły się różne klasyfikacje ogółu czynności. I tak:

I. Ze względu na strukturę czynności wyróżnia się:

1. Czynności wegetatywne, gwarantujące przystosowanie się organizmu do środowiska.

2. Czynności ruchowe (motoryczne), w tym:

- czynności lokomocyjne, umożliwiające przemieszczanie się osobników w przestrzeni;

- czynności manipulacyjne, polegające na ruchowym oddziaływaniu na oto­czenie zewnętrzne, na przemieszczaniu przedmiotów i ich przekształcaniu; - czynności sygnalizacyjne, związane z porozumiewaniem się ludzi ze sobą (w tym czynności werbalne).

3. Czynności umysłowe, w tym głównie czynności myślenia. Niekiedy mówi się też o czynnościach świadomych, chociaż to sprawa kontrowersyjna, bowiem już czynności ruchowe są czynnościami świadomymi.

II. Ze względu na ukierunkowanie czynności wyróżnić można:

1. Czynności, których bezpośrednim celem jest oddziaływanie na material­ny świat zewnętrzny; struktura takich czynności obejmuje przyjmowanie in­formacji, podejmowanie decyzji oraz ich wykonanie.

40 Z. Włodarski, Ro.zwój anatomic;:;no-czY1llIOściowego podłoża psychiki, [w:] Psychologia rozwo­jowa dzieci i młodzieży, pod red. M. Żebrowskiej, wiele wydań.

4] T. Tomaszewski, PodstawoweJormy orgallizarji i regulacji zachowania, [w:] Psychologia, pod red. T. Tomaszewskiego, Warszawa 1975.

113

2. Czynności, których celem jest społeczne przekształcanie świata; zwią­zane są one z działalnością społeczną, polityczną, w głównej mierze pedagogi­czną; prowadzą do kształtowania nawyków, postaw i światopoglądu.

3. Czynności, których celem jest oddziaływanie na sam podmiot: w szcze­gólności będą to czynności uczenia się i rozwiązywania problemów.

4. Czynności bezkierunkowe, zbędne, towarzyszące czynnościom ukierun­kowanym, np. czynności spowodowane zaburzeniami układu nerwowego, czynności zautomatyzowane i inne.

T. Tomaszewski podkreśla, że podstawowym kryterium podziału czyn­ności powinien być sam wynik czynności, tj. stan końcowy, do którego ona zmierza; dodaje przy tym, że czynności skierowane na otoczenie, na podmiot, na doskonalenie cech samej czynności i na bezpośrednią regulację stosunków podmiotu z otoczeniem stanowią główny przedmiot rozważań psychologii. Nazywane są one często czynnościami wyższymi lub psychicznymi, jako że ich istota polega na regulacji stosunku: "organizm-świat". Struktura tak poję­tych czynności może być różna. Autor wyróżnia strukturę szeregową, łańcu­chową, hierarchiczną, rozgałęzioną, cykliczną, spiralną, sieciową i inne42.

III. Inni autorzy, nawiązując do schematu cybernetycznego, wyróżniają czyn­ności:

1. orientacyjne,

2. decyzyjne,

3. wykonawcze,

4. kontrolne.

Wreszcie potocznie mówi się o czynnościach teoretycznych i prakty­cznych.

Jak z powyższego wynika, podejście do określenia i klasyfikowania czyn­ności może być różne. Ważne jest to, że za każdym rodzajem czynności kryją się odpowiednie układy reakcji, zachowań się i ruchów.

W pedagogice pracy analiza czynności stanowi m.in. podstawę do określe­nia wymagań psychofizycznych, niezbędnych na danym stanowisku pracy, a szerzej mówiąc - do opracowywania charakterystyk zawodowych, określania prawidłowości procesu kształcenia zawodowego oraz badania przydatności zawodowej pracowników na stanowiskach pracy. Zagadnienie to stanowiło domenę działalności naukowo-badawczej Kazimiery Korabiowskiej-No­wackiej. Interesujące badania i rozważania autorki, przedstawione m.in.

42 Psychologia, pod red. T. Tomaszewskiego, Warszawa 1975.

114

w Metodologii pedagogiki pracy43, mogą stanowić przykład podejścia do analizy czynnościowej na stanowisku pracy. W świetle badań K. Korabiowskiej-No­wackiej, a także innych reprezentantów pedagogiki pracy, jak również w świe­tle przemyśleń własnych można ustalić swoistą dla pedagogiki pracy klasy­fikację czynności zawodowych, w której, w przypadku procesu wytwarzania, na plan pierwszy wysuwają się:

1. Czynności planowania, charakterystyczne dla każdego świadomego dzia­łania, szczególnie w układach daleko posuniętego podziału pracy ludzkiej.

2. Czynności konstrukcyjne, których celem jest określenie kierunku i wa­runków działania zawodowego bądż wytyczenie kształtów materialnej całości i elementów składowych tej całości; są to czynności wykonywane najczęściej przez działy przygotowania produkcji.

3. Czynności przygotowawcze, dotyczące przygotowania samego procesu pracy i jego elementów składowych, w tym: przygotowania stanowiska pracy, przedmiotów i środków pracy oraz czynności związane z przygotowaniem sa­mego pracownika do rozpoczęcia pracy.

4. Czynności wykonawcze, prowadzące do pomyślnego wykonania zada­nia zawodowego, w tym:

- czynności technologiczne, gwarantujące przekształcenie tworzywa i uzyski­wanie założonych produktów;

- czynności organizacyjne, polegające na ustalaniu optymalnych warunków działania.

5. Czynności interpersonalne, zakładające współpracę między pracow­nikami dla pomyślnej realizacji zadań głównych, złożonych.

6. Czynności kontrolno-pomiarowe i oceniające przebieg oraz wynik pro­cesu produkcyjnego.

7. Czynności zakończeniowe, związane z zakończeniem procesu pracy. Tak określona struktura czynności zawodowych na stanowisku pracy sta­nowi zorganizowany układ intelektualno-ruchowy, odpowiadający typowym zadaniom właściwym temu stanowisku.

Do powyższego należy dodać, że:

- kryteria wyodrębniania czynności w zawodach wytwórczych można bu­dować na podstawie charakterystyk zawodowych i taryfikatorów kwalifika­cyjnych;

43 K. Korabiowska-Nowacka, Metodyka badania zadań zawodowych, [w;] Metodologia peda­gogiki p1'Ocy, materiały pod red. T. Nowackiego, Warszawa 1979, a także K. Korabiow­ska-Nowacka, Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych, Wrocław 1974.

115

- układy czynności związane z określonym stanowiskiem pracy winny być przedmiotem ciągłych analiz i punktem wyjścia przy opracowywaniu pro­gramów kształcenia i doskonalenia zawodowego;

- w analizie czynnościowej, prowadzącej m.in. do tworzenia układów porów­nawczych, dobrze jest kierować się wymaganiami technologicznymi, organi­zacyjnymi, współdziałania, intelektualnymi, cybernetycznymi i pedagogi­cznym!.

Wydaje się, że w zbliżony sposób można rozpatrywać wszystkie inne ukła­dy czynnościowe, a więc odpowiadające podstawowym formom działalności ludzkiej. Ważne jest, aby w każdym działaniu człowieka widzieć czynności dla tego działania podstawowe oraz pomocnicze, jak również proste i złożone. Konkretyzacja taka jest możliwa i konieczna zarazem, bowiem od tego zależą wyniki naszego działania.

116

---