Narratologia - dział nauki poświęcony badaniom nad opowiadaniem fabuł (literackim - ustnym bądź pisanym, filmowym, komiksowym i każdym innym). Badania narratologiczne oparte są na metodzie strukturalnej. Centralne dla narratologii jest rozróżnienie treści fabularnej danego tekstu od jego struktury formalnej. Badania narratologiczne szczególny nacisk kładą na drugi z tych komponentów, podkreślając, że to właśnie struktura jest elementem każdorazowo generującym sens (treść fabularną). Badanie struktury formalnej jest tu rozumiane jako wyodrębnienie zestawu pewnych elementów fabularnych (postaci, wydarzenia) i relacji, które zachodzą między nimi (chronologia i inne zależności), a także analiza występowania w tekście pewnych kategorii gramatycznych (np. czasu) i ich wpływu na znaczenie (fabułę). Do tak rozumianej analizy nie należą np. badania nad stylem. Narratologia jest często błędnie tak właśnie rozumiana - jako nauka o stylach, o formie językowej, o tym, co po polsku nazywa się "narracją" (ang. narration) - podczas gdy w istocie jest ona nauką o "fabule" czy też "opowiadaniu" (ang. narrative).
Za najważniejszego prekursora narratologii uważa się na ogół Władimira Proppa - jego Morfologia bajki jest przykładem klasycznej analizy narratologicznej. Na podstawie dużego korpusu tekstów Propp wyprowadza zestaw reguł rządzących uporządkowaniem wewnętrznym rosyjskiej bajki magicznej. Drobiazgowa analiza narratologiczna (avant la lettre) doprowadziła Proppa do rozpoznania stałego, skończonego zestawu 39 elementów ("morfemów"), z których można zbudować każdą bajkę. Sens bajki, jej ostateczna "tożsamość" wynika wyłącznie z tego, w jaki sposób składniki te zostaną uporządkowane i shierachizowane - przy czym możliwe są pewne wariacje, tzn. pomijanie niektórych elementów. Jedynym niezmiennikiem okazuje się tu porządek: określone wydarzenia muszą zawsze zachodzić w pewnej kolejności, nawet jeśli niektóre zostaną pominięte. Także opis znaczenia postaci można dalece uprościć. Okazuje się, że ze względu na sens bajki nie jest np. istotna szczegółowa charakterystyka postaci, a jedynie ich funkcja - przede wszystkim to, czy pomagają, czy też przeszkadzają głównemu bohaterowi.
Inną prekursorką narratologii była Olga Frejdenberg, której precyzyjne analizy fabuł tekstów antycznych oparte były na założeniach podobnych do Proppowskich. Kontynuatorem Proppowskiego myślenia o literaturze oralnej jest Claude Lévi-Strauss, którego analizy mitów są kolejnym klasycznym przykładem badań narratologicznych. Również typologie fabuł Arystotelesa są w jakiś sposób narratologiczne, bowiem Arystoteles ściśle oddziela warstwę zdarzeniową (typologia fabuł oparta na binarnej opozycji szczęście-nieszczęście) od językowej. Tym, co wyróżnia nowoczesną narratologię na tle dokonań jej rozmaitych prekursorów, jest dążenie do ścisłej formalizacji wyników (nawiązywanie do logiki matematycznej i semiotyki logicznej) oraz do wyczerpującego opisu danego korpusu tekstów.
Sławnymi narratologami są (lub bywali) także: Claude Bremond, Roland Barthes, Gérard Genette, Algirdas Julien Greimas, Tzvetan Todorov, Christian Metz, Umberto Eco, Seymour Chatman, Gerald Prince, Jonathan Culler, Mieke Bal, Roger Fowler, Shlomith Rimmon-Kenan.
Narratologię uznaje się za poddziedzinę semiotyki. Termin "narratologia" (franc. narratologie) ukuł w 1969 roku Tzvetan Todorov.
Analiza bajki Proppa
Postaci
Działa w niej kilka typów postaci:
bohater
przeciwnik
donator (osoba poddająca bohatera próbie)
pomocnik
królewna lub jej ojciec
osoba wysyłająca
fałszywy bohater
Są to określenia umowne, na podstawie najczęściej występujących przypadków. W jakiejś konkretnej bajce może to być np. ktoś inny niż królewna czy jej ojciec, ale pełni tę samą funkcję.
Funkcje
Postaci te dokonują w narracji pewnych konkretnych posunięć decydujących o tym, że są właśnie postacią danego rodzaju. Te działania, formy aktywności, to funkcje:
odejście
zakaz
naruszenie zakazu
wywiadywanie się przeciwnika
udzielenie mu informacji o bohaterze
podstęp
wspomaganie
szkodzenie (lub brak kogoś albo czegoś)
pośredniczenie
rozpoczynające się przeciwdziałanie
wyprawa
pierwsza funkcja donatora i reakcja bohatera
przekazywanie środka magicznego
przemieszczenie przestrzenne
walka
naznaczenie bohatera znamieniem
zwycięstwo
likwidacja wcześniej zaistniałego braku czegoś
powrót bohatera
pościg
ocalenie
nie rozpoznane przybycie
roszczenia fałszywego bohatera
trudne zadanie i wykonanie go
rozpoznanie i zdemaskowanie
transfiguracja
ukaranie
wesele
Nie wszystkie są równie niezbędne, zdarzają się bajki bez niektórych, zdarzają się pewne różnice w kolejności funkcji, ale niektóre, najważniejsze funkcje, występują zawsze.
Znaczenie odkryć Proppa
Obecnie analiza Proppa jest wykorzystywana do różnorodnych badań nad różnymi systemami kultury, zwłaszcza nad kulturą masową. Stanowi podstawę wielu analiz narracji filmowych i telewizyjnych, np. seriali kryminalnych a także podstawę lub punkt wyjścia innych teorii narratologicznych.
1