Kalkulacje niepełne

Cechą gospodarowania rolniczego jest to, że część kosztów istnieje w gospodarstwie niezależnie od tego, co się w nim produkuje. Nazywamy je kosztami pośrednimi. Można zatem je pominąć w rozważaniach dotyczących wyboru działalności produkcyjnych i skupić się wyłącznie na kosztach bezpośrednich. Kryterium oceny atrakcyjności poszczególnych działalności (np. chów bydła mlecznego, chów trzody chlewnej) jest w tym przypadku tzw. nadwyżka bezpośrednia, stanowiąca różnicę między wartością produkcji z danej działalności produkcyjnej a ponoszonymi na tę działalność kosztami bezpośrednimi, zgodnie z poniższym wzorem:

Nb = P_t-K_b

gdzie:

N_b - nadwyżka bezpośrednia z danej działalności produkcyjnej,

P_t - wartość produkcji potencjalnie towarowej z danej działalności produkcyjnej,

Kb - koszty bezpośrednie poniesione na daną działalność produkcyjną na etapie zaszłości gospodarczych, na etapie planowanie wykorzystujemy koszty zmienne.

W celu zapewnienia porównywalności nadwyżek bezpośrednich z poszczególnych działalności należy je przeliczyć na 1 ha powierzchni, na godzinę nakładów pracy, albo na 1 zł kosztów bezpośrednich. Przy wyborze różnych wariantów technologicznych, sposobów żywienia czy poziomów intensywności produkcji dla danej działalności produkcyjnej można się posłużyć nadwyżką bezpośrednią na 1 sztukę zwierząt, na 1 stanowisko dla zwierząt, lub na 1 hektar głównej powierzchni paszowej.

Mając informację o wysokości porównywalnych nadwyżek bezpośrednich z różnych działalności produkcyjnych, sposobów produkcji, czy poziomów intensywności produkcji wybieramy te warianty decyzyjne, które zapewnią maksymalną sumę nadwyżek bezpośrednich w gospodarstwie. Taki wybór zapewnia równocześnie maksymalny poziom dochodu rolniczego. Maksymalizując sumę nadwyżek bezpośrednich (suma Nb) z poszczególnych działalności zapewniamy bowiem maksymalizację dochodu rolniczego (D_r), ponieważ koszty pośrednie nie zależą od tego co się w gospodarstwie produkuje i mają często charakter stały.

Dr = Σ(Nb - K_b) - K_p

gdzie K_p - koszty pośrednie, zaś na etapie planowania koszty stałe

Przedstawiony sposób podejścia jest łatwy do zastosowania, a jednocześnie wystarczający do oceny względnej opłacalności poszczególnych działalności produkcyjnych.

Kalkulacje niepełne uwzględniają tylko niektóre rodzaje kosztów, np. koszty bezpośrednie, czy koszty zmienne.

Dla celów porównania atrakcyjności ekonomicznej działalności z produkcji roślinnej i produkcji zwierzęcej nadwyżkę bezpośrednią w produkcji zwierzęcej możemy odnieść do 1 ha głównej powierzchni paszowej, na godzinę nakładów pracy, czy na 1 zł kosztów zmiennych. Wybór podstawy odniesienia nadwyżki bezpośredniej zależy od kryterium oceny opłacalności i sytuacji gospodarstwa. Na przykład, w gospodarstwie o niedoborach zasobów pracy kryterium oceny opłacalności działalności produkcyjnej może być nadwyżka bezpośrednia na godzinę pracy, z kolei w gospodarstwach o małych zasobach ziemi nadwyżka bezpośrednia na 1 ha. Oznacza to, że przy wyborze kryterium odniesienia nadwyżki bezpośredniej należy kierować się tym czynnikiem, który występuje w gospodarstwie w niedoborze. Może to być ziemia, praca, czy kapitał.

Produkcja roślinna	Produkcja zwierzęca
Wartość produkcji potencjalnie towarowej z uprawy danej rośliny ……..	Wartość produkcji potencjalnie towarowej z chowu danej grupy zwierząt ……………………………………………..
Koszty zmienne poniesione na uprawę danej rośliny:	Koszty zmienne utrzymania zwierząt:
nasiona i sadzeniaki ………….	zakup inwentarza …………….
nawozy mineralne ……………	pasze własne ……………
środki ochrony roślin ………….	pasze z zakupu …………….
usługi …………………………	inseminacja ………………
nakłady siły pociągowej ……	opieka weterynaryjna …………..
inne koszty zmienne ……………	inne koszty zmienne ……………
Razem koszty zmienne ………………….	Razem koszty zmienne ………………….
Nadwyżka bezpośrednia:	Nadwyżka bezpośrednia:
razem	razem
na 1 ha	na 1 ha głównej powierzchni paszowej* ………………
na 1 robotnikogodzinę	na 1 robotnikogodzinę
na 1 zł kosztów zmiennych	na 1 zł kosztów zmiennych

*Główna powierzchnia paszowa oznacza powierzchnię roślin uprawianych na paszę w plonie głównym

Kalkulacje rolnicze

Kalkulacje rolnicze są to rachunki umożliwiające określenie efektów, jaki mogą dać poszczególne działalności produkcyjne w gospodarstwie rolniczym, w zależności od tego jak są prowadzone. Odpowiadają one na pytanie: co będzie jeżeli?, lub co by było gdyby? Na przykład, co będzie jeżeli zamiast chowu bydła mlecznego przejdziemy na chów bydła opasowego, lub jeżeli zamiast żywienia tuczników pasami własnymi wprowadzimy żywienie paszami pełnoporcjowymi, albo zamiast tuczyć świnie do masy 115 kg, zakończymy tucz na 105 kg wagi żywej. W odróżnieniu od rachunku kosztów, gdzie wykorzystujemy dane z przeszłości dla danego gospodarstwa, w kalkulacjach część parametrów rachunku może być ustalona na podstawie przewidywań lub kalkulowana, czy też pochodzić z literatury. W zależności od przedmiotu kalkulacji, czyli tego czego dotyczą, można wyróżnić kalkulacje kosztów, opłacalności i kalkulacje zmian w gospodarstwie rolniczym.

Kalkulacje kosztów związane są z kalkulowaniem różnego rodzaju kosztów w przedsiębiorstwie. Kalkulacje kosztów, zależnie od ich celu, kompletności i szczegółowości posiadanych materiałów mogą być pełne (obejmujące wszystkie składniki kosztów) oraz niepełne (dotyczące tylko kosztów bezpośrednich lub i niektórych kosztów pośrednich).

Kalkulacje opłacalności przeprowadzane są wtedy, gdy mamy odpowiedzieć na pytanie: które produkty w konkretnym gospodarstwie są bardziej opłacalne od innych, np. czy rolnikowi bardziej opłaca się produkować mleko, czy żywiec wołowy lub żywiec wieprzowy?

Kalkulacje skutków zmian w gospodarstwie rolniczym dotyczą najczęściej zmian organizacyjnych: zmniejszenia, czy zwiększenia liczby utrzymywanych zwierząt, zwiększenia powierzchni gospodarstwa (przez dokupienie ziemi lub dzierżawę), uruchomienia nowej działalności produkcyjnej.

W kalkulacjach można uwzględniać wszystkie elementy kosztów i efektów lub tylko niektóre z nich. W zależności od sposobu podejścia wyróżniamy kalkulacje pełne i niepełne.

Kalkulacje pełne obejmują wszystkie składniki kosztów i prowadzą do ustalenia pełnych kosztów produkcji. Przydatność tych kalkulacji w praktyce jest ograniczona, z uwagi na to, że wiele elementów ma charakter umowny, np. sposób ustalenia kosztów pośrednich. Najczęściej koszty pośrednie dolicza się na zasadzie procentowego narzutu na koszty bezpośrednie. Ustalenie wielkości tego narzutu nie jest łatwe i zawsze wzbudza dyskusję. Stąd do kalkulacji pełnych odnoszą się podobne uwagi krytyczne, jak do rachunku kosztów opartych na pełnych kosztach produkcji. Mniej problemów napotykamy wykorzystując kalkulacje niepełne, a w szczególności kalkulacje różnicowe.

Charakterystyczną cechą kalkulacji pełnych jest to, że uwzględnia się w nich wszystkie elementy kosztów. Mówimy w takim przypadku o kompletności kosztów. Kalkulacje pełne obejmują wszystkie grupy kosztów bezpośrednich i pośrednich lub zmiennych i stałych. Prowadzą do obliczania (ustalania) pełnych kosztów produkcji w przeliczeniu na jednostkę produktu, czyli odnoszą się do przyszłości. W zamierzeniu autorów miary doprowadzić do udzielenia odpowiedzi na pytanie: jaka była opłacalność poszczególnych produktów?

Tego typu kalkulacje obarczone są pewnymi "słabościami". Ich podstawę stanowi bowiem podział kosztów na bezpośrednie i pośrednie. Koszty bezpośrednie, zgodnie ze swoim charakterem, mogą być bezpośrednio przypisane poszczególnym działalnościom i są dzięki temu kosztami rzeczywistymi. Inaczej przedstawia się sytuacja z kosztami pośrednimi. Ich rozdział na poszczególne działalności odbywa się przy pomocy odpowiednich kluczy podziałowych. Problem polega na tym, że dotychczas nie znaleziono odpowiedniego klucza podziałowego. Stosowane dotychczas klucze podziałowe w postaci: produkcji globalnej w jednostkach zbożowych lub złotych, kosztów bezpośrednich z uwzględnieniem lub wyłączeniem obrotu wewnętrznego, bezpośrednich nakładów robocizny, prowadzą każdorazowo do różnych wyników. Niemożność właściwego podziału kosztów pośrednich powoduje względność tego rachunku. Kolejną przyczyną powodującą wzrost względności kalkulacji pełnych jest umowna wycena obrotu wewnętrznego, pracy rolnika i członków jego rodziny w gospodarstwach rodzinnych.

Istnieje tylko jeden przypadek, gdy pełne koszty produkcji odzwierciedlają rzeczywisty ich poziom w przeliczeniu na jednostkę produkcji. Występuje on w gospodarstwach wyspecjalizowanych, gdy wytwarza się jeden produkt towarowy. Wykorzystanie kalkulacji pełnych do planowania budzi jesz­cze więcej wątpliwości, zwłaszcza gdy w oparciu o kalkulacje pełne chcemy dokonać wyboru kierunku produkcji. Stąd też przydatność pełnych kalkulacji kosztów jest ograniczona.

Kalkulacje niepełne uwzględniają tylko niektóre rodzaje kosztów, np. koszty bezpośrednie, czy koszty zmienne. Wśród kalkulacji niepełnych wyróżniamy tzw. Kalkulacje różnicowe, w których bierzemy pod uwagę tylko te rodzaje kosztów, które są różne dla porównywanych działalności produkcyjnych. Przykładowo w uprawie kukurydzy, czy mieszanki zbożowej na paszę uwzględniamy koszty nasion, nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, siły pociągowej, ponieważ te kształtują się różnie w przypadku obu działalności, natomiast pomijamy w obliczeniach koszty podstawowej uprawy roli, czy koszty funkcjonowania gospodarstwa jako całości (np. koszty pośrednie), ponieważ te w przeliczeniu na 1 ha, a zatem i dla porównywanych upraw, są takie same. Kalkulacje różnicowe, pozwalają ustalić względną opłacalność porównywanych działalności produkcyjnych, sposobów wykonania prac, systemów żywienia zwierząt, czy poziomów intensywności produkcji. Nie dają one informacji na temat tego, czy coś w ogóle się opłaca czy nie, ale informują o tym, która działalność lub które rozwiązanie jest bardziej opłacalne, a które mniej, dając tym samym możliwość wyboru rozwiązania korzystniejszego.

Istotne jest tu założenie, że rolnik prowadząc gospodarstwo musi coś uprawiać i/lub hodować, musi stosować jakieś technologie, wybierać jakieś poziomy intensywności produkcji. W związku z tym, powinien wybierać rozwiązania korzystniejsze, a zatem takie, które zapewniają większą różnicę między przychodami a ponoszonymi kosztami bezpośrednimi (zmiennymi), to jest większą nadwyżkę bezpośrednią. Ma tu zastosowanie ta sama zasada, co opisana przy omawianiu rachunku kosztów opartego na kosztach niepełnych. Miarą względnej opłacalności w kalkulacjach różnicowych jest nadwyżka bezpośrednia. W tabeli 1 przedstawiono schemat obliczania nadwyżki bezpośredniej dla działalności w produkcji roślinnej i działalności w produkcji zwierzęcej.

W nawiązaniu do przedstawionego sposobu obliczania nadwyżki bezpośredniej w tabeli 2 podano przykład obliczenia nadwyżki bezpośredniej dla uprawy pszenicy ozimej, a w tabeli 3 dla działalności chów bydła mlecznego.

Nadwyżkę bezpośrednią w produkcji zwierzęcej obliczamy w przeliczeniu na 1 sztukę fizyczną lub tzw. strukturalną (zwierzę dorosłe płci żeńskiej z odpowiednim przychówkiem innych grup zwierząt), na 1 hektar głównej powierzchni paszowej (główna powierzchnia paszowa oznacza powierzchnię roślin uprawianych na paszę w plonie głównym), na godzinę nakładów pracy, czy na 1 zł kosztów zmiennych.

Dla celów porównania atrakcyjności ekonomicznej działalności z produkcji roślinnej i produkcji zwierzęcej nadwyżkę bezpośrednią w produkcji zwierzęcej możemy odnieść do 1 ha głównej powierzchni paszowej, na godzinę nakładów pracy, czy na 1 zł kosztów zmiennych. Wybór podstawy odniesienia nadwyżki bezpośredniej zależy od kryterium oceny opłacalności i sytuacji gospodarstwa. Na przykład, w gospodarstwie o niedoborach zasobów pracy kryterium oceny opłacalności działalności produkcyjnej może być nadwyżka bezpośrednia na godzinę pracy, z kolei w gospodarstwach o małych zasobach ziemi nadwyżka bezpośrednia na 1 ha. Oznacza to, że przy wyborze kryterium odniesienia nadwyżki bezpośredniej należy kierować się tym czynnikiem, który występuje w gospodarstwie w niedoborze. Może to być ziemia, praca, czy kapitał.

Kalkulacje niepełne charakteryzują się tym, że nie uwzględnia się w nich wszystkich elementów całkowitych kosztów produkcji, a tylko ich część. Są one szczególnie przydatne przy rozważaniach dotyczących przyszłości. Podstawę ich stosowania stanowi podział całkowitych kosztów w gospodarstwie na koszty stałe i koszty zmienne.

W pierwszym etapie tych kalkulacji należy wydzielić koszty, które w przyjętym zakresie planowania będą miały charakter kosztów stałych. Należy zatem rozstrzygnąć, które z trwałych zasobów gospodarstwa (ziemi, środków trwałych, pracowników) nie będą ulegały zmianom. Najbardziej charakterystyczne są kalkulacje niepełne wykorzystywane przy wyborze działalności produkcyjnych. Dla każdej z rozpatrywanych działalności roślinnych sporządza się kalkulacje w odniesieniu do 1 ha. Kryterium wyboru stanowi, różnica między wartością produkcji a kosztami zmiennymi. Różnica ta dotychczas nazywana była zyskiem brutto (w gospodarstwach państwowych, gdzie w kosztach zmiennych uwzględniano koszty robocizny) lub dochodem bezpośrednim (w gospodarstwach rodzinnych, bez kosztów robocizny). Wobec wprowadzenia kategorii zysku brutto, na szczeblu całego przedsiębiorstwa, jako różnicy między przychodami przedsiębiorstwa a kosztami uzyskania przychodu i stratami lub zyskami nadzwyczajnymi, proponuję różnicę tę określić mianem nadwyżki bezpośredniej.

Rozstrzygnięcia wymaga przyjęcie odpowiedniej kategorii produkcji, jako podstawy obliczania przychodów z danej działalności. Wątpliwość dotyczy zaliczania do tych przychodów oprócz produktu głównego (nasion, korzeni, bulw) także produktów dodatkowych np. słomy, liści buraczanych. Tę wątpliwość należy rozstrzygać na miejscu w konkretnych warunkach. Jeżeli w danych warunkach istnieje rynek na słomę i liście buraczane i te produkty zamierza się i można sprzedawać wówczas należy je zaliczyć do przychodów z danej działalności.

Ostatecznie formuła obliczania nadwyżki bezpośredniej z poszczególnych działalności roślinnych przyjmie następującą postać:

Nadwyżka bezpośrednia = wartość produkcji potencjalnie towarowej - koszty zmienne

W produkcji zwierzęcej podstawę odniesienia stanowić może jedna sztuka fizyczna lub tzw. sztuka strukturalna obejmująca sztukę dorosłą płci żeńskiej (krowa, maciora, matka owca, klacz) z odpowiednim przychówkiem wg stanu średniorocznego. Podstawę ustalenia współczynników stanu średniego danych grup wiekowych stanowi modelowy obrót stada.

W celu porównania działalności produkcji zwierzęcej z działalnościami roślinnymi uzyskaną nadwyżkę bezpośrednią od jednej sztuki strukturalnej należy przeliczyć na 1 ha głównej powierzchni paszowej, obejmującą powierzchnię roślin pastewnych uprawianych w plonie głównym. W kosztach zmiennych działalności zwierzęcej należy uwzględnić koszty zmienne produkcji własnych pasz objętościowych.

Kalkulacje różnicowe

Kalkulacje różnicowe stanowią rodzaj kalkulacji niepełnych, które dotyczą wyboru między dwoma rodzajami działalności. Odpowiadają na pytanie: która z działalności lub alternatyw jest bardziej korzystna. Cechą charakterystyczną kalukacji różnicowych jest pominięcie kosztów wspólnych. Przyjmuje się w nich, że obniżenie kosztów daje ten sam efekt co wzrost przychodów. Ogólny schemat kalkulacji różnicowych przedstawia się następująco:

(a + b) - (c + d) = różnica w nadwyżce

Tabela 1. Zastąpienie 1 ha ziemniaków burakami cukrowymi spowoduje

Wyszczególnienie	zł/ha	Rozszerzenie uprawy buraka cukrowego spowoduje
		zmniejszenie dochodów zwiększenie kosztów	zwiększenie dochodów zmniejszenie kosztów
Wartość produkcji buraków cukr 40t x 100 zł . ziemniaków 25t x 200 zł	4000 5000	- -	- -
Różnica	1000	1000	x
Świadczenia uboczne a. bur. cuk. liści i wysłodzi b. ziemniaki	600 -	- -	- -
Różnica	600	x	600
Koszty zmienne buraki cukrowe ziemniaki	1800 2400	- -	- -
Różnica	600	x	600
Razem	x	1000	1200
Różnica		x	200
Różnica bez świadczeń	x	400	x

Koszty w gospodarstwie i przedsiębiorstwie rolniczym według różnych kryteriów

Istnieją dwa terminy, które spotykane są zwykle obok siebie i których znaczenie najczęściej nie jest rozróżniane: koszty i nakłady.

Nakłady to suma wydatkowanych i zużytych w procesie wytwórczym: pracy ludzkiej, trwałych środków produkcji, środków obrotowych i usług.

Nakłady mają charakter materialny i są ściśle związane z produkcją. Ujmowane są najczęściej w formie materialnej i zawsze mają postać rzeczową. Są ściśle związane z działalnością produkcyjną. Pieniądz służy do agregacji różnych form nakładów. Nakłady wyrażone w pieniądzu określone są mianem kosztów.

Koszty obejmują wartość zużytej w danym okresie obrachunkowym pracy żywej i uprzedmiotowionej, związanej z realizowanym procesami produkcyjnymi oraz inne koszty związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Powstaje pytanie: czy każdy nakład jest kosztem i odwrotnie? W przedsiębiorstwach rolniczych nie każdy nakład jest kosztem np. w przedsiębiorstwie rodzinnym, gdzie nie występuje kategoria płacy roboczej, występują niewątpliwie nakłady pracy żywej ponoszone przez rolnika i członków jego rodziny, natomiast nie występuje kategoria kosztów pracy własnej. Ta kategoria występuje w przedsiębiorstwach opartych na najemnej sile roboczej. Inny przykład to nakłady produktów, zwłaszcza ubocznych, wytworzonych w przedsiębiorstwie i ponownie w nim zużytych, np. obornik, pasze. W tym przypadku mamy do czynienia z nakładami pasz i obornika, natomiast nie są to koszty z punktu widzenia danego przedsiębiorstwa.. W sytuacji, gdyby te produkty pochodziły z zakupu, byłyby niewątpliwie kosztami. W przedsiębiorstwie mamy także do czynienia z owrotnymi zależnościami, w których nie wszystkie koszty są rezultatem nakładów, np. koszty ubezpieczeń, oprocentowanie kredytów, podatek rolny. Są to niewątpliwie koszty, natomiast nie mają swojego odpowiednika w nakładach.

Wyjaśnienia wymaga pojęcie zakupu i wydatku. Z wyżej podanej definicji kosztów wynika, że jest to wartość faktycznie zużytych w procesie produkcji pracy żywej i uprzedmiotowionej. Zakup jest to pozyskanie środków (trwałych i obrotowych) przez przedsiębiorstwo. Pozyskanie w drodze zakupu środki mogą być zużyte w procesie produkcyjnym i wtedy stają się kosztami lub złożone w magazynie, wtedy stają się zapasami. Wynika z tego, że zakup nie stanowi kosztu działalności przedsiębiorstwa. Jest wydatkowaniem środków pieniężnych w celu zamiany na inny rodzaj środków. Zakup niepowoduje zmniejszenia wartości majątku przedsiębiorstwa. Może powodować zmiany w jego strukturze, np. zmniejszenie środków pieniężnych w kasie lub banku a zwiększenie zapasów. Występuje szczególny przypadek, kiedy zakup staje się jednocześnie kosztem. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku zakupu usług produkcyjnych. Wydatki natomiast oznaczają wydatkowanie środków pieniężnych związanych z nabywaniem środków produkcji (trwałych i obrotowych) oraz usług, a także pożyczek, darów itp. powodują zmiany w majątku przedsiębiorstwa. Mogą być ponoszone w obrocie bezgotówkowym i gotówkowym. Wydatków jak i zakupów, nie należy utożsamiać z kosztami.

Kryteria grupowania kosztów

Stosujemy następujące kryteria grupowania kosztów:

• wg poszczególnych faz ruchu okrężnego,

• wg okresu, którego dotyczą

• wg zakresu działalności,

• wg tego co wyrażają,

• wg szerokości zakresu, którego dotyczą,

• wg możności lub niemożności ich podziału na miejsca powstania,

• w zależności od rozmiaru produkcji,

• wg różnych kryteriów:

• koszty przeciętne i krańcowe,

• koszty graniczne,

• koszty możliwości lub alternatywne,

• koszty specjalne,

• koszty działalności i koszty bezczynności,

• koszty gospodarcze i koszty majątkowe,

• koszty ruchu,

• koszty aktywności,

• koszty standardowe (wzorcowe).

Koszty według poszczególnych faz ruchu okrężnego środków

P - T …Pr … T¹ - P¹

Są to koszty zaopatrzenie, produkcji i realizacji. Pierwszy i ostatni rodzaj kosztów nie wchodzi w skład kosztów produkcji.

Koszty zaopatrzenia zazwyczaj są wliczane do kosztów produkcji, wychodząc z założenia, że koszt zaopatrzenia musi być poniesiony, aby doprowadzić do uzyskania produkcji.

Koszty wg okresu, którego dotyczą

Z tego punktu widzenia możliwy jest dwojaki podział kosztów. W pierwszym przypadku są koszty dotyczące przeszłości, czy też koszty dotyczące przyszłości, a więc koszty jeszcze nie poniesione; w drugim przypadku chodzi o koszty w zasadzie poniesione, lecz odnoszące się do produkcji już uzyskanej czy też produkcji, która zostanie dopiero uzyskana w przyszłości.

Koszty poniesione oraz koszty, które mają być poniesione

Koszty poniesione obliczane są w oparciu o sprawozdawczość finansową , dotyczą faktów dokonanych. Koszty te ustalane są w rachunku następczym.

Drugi rodzaj kosztów są kosztami kalkulowanymi, a więc przewidywanymi lub planowanymi w oparciu o jakieś informacje, które posiadamy (np. normatywy).

Koszty dotyczące bieżącego okresu sprawozdawczego oraz przyszłych okresów

W każdym z tych dwóch przypadków są to koszty już poniesione, a więc oparte o jakąś sprawozdawczość lub w ostateczności o ustne informacje.

Przy obliczaniu kosztów całkowitych jakiegoś procesu produkcyjnego w rolnictwie, który przebiega w określonym okresie (roku) operacyjnym spotykamy się zwykle z kosztami poniesionymi na tą produkcję nie tylko w bieżącym okresie operacyjnym, lecz także w okresie poprzedzającym ten okres, a nawet z koniecznością przewidywania kosztów, które zostaną poniesione w okresie następującym po tym okresie. Spotykamy się z tego rodzaju sytuacją wtedy, gdy obliczamy koszty produkcji dotyczące całego procesu produkcyjnego, w którym powstaje określony produkt. Stąd też koszt poniesiony przed początkiem bieżącego okresu operacyjnego oraz w bieżącym okresie stanowi łącznie koszt już poniesiony ostatni natomiast stanowi koszt, który zostanie poniesiony.

Koszty okresów przeszłych i okresów przyszłych w pełnej rachunkowości powinny znaleźć się w inwenturze otwarcia i inwenturze zamknięcia.

Koszty wg zakresu działalności

Rozróżniamy według tego kryterium koszty działalności: podstawowej, ubocznej, pomocniczej, inwestycyjnej, wreszcie pozazakładowej.

Działalność podstawową nazywamy najczęściej działalność, która nadaje ton całemu gospodarstwu. Czasem niektórzy autorzy mają jedynie tu na myśli jedynie tę działalność, która wyraża się produkcją towarową, która nadaje kierunek produkcyjny całemu gospodarstwu i stanowi bardzo poważy lub przeważający udział w produkcji towarowej. Np. w gospodarstwach mlecznych produkcją podstawową jest produkcja mleka. Czasem jednak niektórzy uznają za produkcje podstawową przyjmują także produkcje artykułów nietowarowych w całości zużywanych lub przerabianych w gospodarstwie, jeśli artykuły te są zużywane jako surowiec do wytworzenia produktu towarowego. Na przykład jeżeli w gospodarstwie mlecznym podstawową paszą dla bydła jest kiszonka z kukurydzy, to upraw kukurydzy też zaliczana jest do podstawowej, jeżeli produkcja kiszonki z kukurydzy stanowi duży udział w produkcji globalnej.

Działalność uboczną to z kolei ta działalność, która zajmuje bardzo małe miejsce w strukturze produkcji towarowej (lub jak wyże w strukturze produkcji globalnej). Najczęściej stwarzanie produkcji ubocznej ma na celu wykorzystanie jakiś środków, miejsca lub siły roboczej, które nie mogą być wykorzystane przez produkcję podstawową - główną.

Działalność inwestycyjna, w przeciwieństwie do działalności operacyjnej, nazywamy produkcję środków produkcji we własnym gospodarstwie. Kosztami działalności inwestycyjnej są koszty materiałowe, osobowe, pieniężne oraz koszty mieszane. Kosztami mieszanymi są najczęściej koszty usług zawierające zarówno koszty osobowe jak i materiałowe.

Działalność pozazakładową nazywamy działalność nie związaną z produkcją odbywającą się w gospodarstwie rolniczym. Może to być działalność wykonywana dla wygody rolnika czy zatrudnionych.

Koszty wg tego, co wyrażają

Z teoretycznego punktu widzenia istnieją tylko dwa rodzaje kosztów: koszty rzeczowe materialne i koszty siły roboczej, koszty pracy. Koszty materialne dzilą się jeszcze na koszty materiałowe i amortyzację.

W praktyce dochodzi jeszcze jedna grupa kosztów zwana kosztami pieniężnymi. Koszty pieniężne są to koszty, które gospodarstwo musi ponieść, aby móc prowadzić działalność produkcyjną. Koszty te nie przenoszą swojej wartości na nowo wytworzone produkty (podatki, czynsze, odsetki od kredytów, ubezpieczenia).

Koszty według szerokości zakresu

Według tego kryterium rozróżniamy koszty (nie mylić z działalnością) podstawowe, wspólne i ogólne.

Kosztami podstawowymi nazywamy koszty, które są ponoszone całkowicie i jedynie na określone miejsce powstania kosztów, np. na określone pole, na określone stado zwierząt. Należy jednak zaznaczyć, że, pomimo iż koszty podstawowe ponoszone są na określone miejsce powstawania kosztów, to nie oznacza to bynajmniej, aby były one ponoszone na jeden określony produkt lub na jeden określony cykl czy proces produkcyjny. Koszty nawozów poniesione na dane pole nie ponoszone są wyłącznie na daną roślinę, która rośnie na danym polu w chwili obecnej. Koszt te są też (niewiadomo w jakim stopniu) ponoszone na rośliny, które na dane pole przyjdą w okresach następnych. Podobnie ze zwierzętami. Koszty pasz zadanych krowom mlecznym nie obciąża wyłącznie mleka wytworzonego w tym okresie operacyjnym, w którym ta pasza została zużyta, lecz również (niewidomo w jakim stopniu) obciąża np. produkcję cieląt, które urodzą się w następnym okresie operacyjnym.

Kosztami wspólnymi lub ogólnoprodukcyjnymi nazywamy z kolei takie koszty, które są ponoszone dla określonego działu albo gałęzi produkcyjnych, lecz których nie można bez jakiegoś umownego klucza podziałowego rozdzielić na poszczególne miejsca powstawania kosztów, miejscem powstawania tych kosztów jest dział lub gałąź produkcyjna, np. w produkcji roślinnej koszt utrzymania magazynu zbożowego.

Koszty ogólne, inaczej zwane kosztami ogólnogospodarczymi. Do tej grupy kosztów należą koszty, których nie można przydzielić nawet do kreślonych działów, są ponoszone dla całego gospodarstwa, np. utrzymanie budynków czy sprzętu o charakterze ogólnym, koszty łączności itp.

Koszty według możności lub niemożności ich podziału na miejsca powstania kosztów.

Na tej podstawie rozróżniamy koszty bezpośrednie i pośrednie.

Możemy powiedzieć, że wszystkie koszty bezpośrednie to koszty podstawowe. Inaczej jest z kosztami pośrednimi. Nie wszystkie koszty pośrednie są kosztami wspólnymi lub ogólnymi. Mogą do nich też należeć koszty podstawowe, gdy nie można ich wyodrębnić na poszczególne miejsca powstania kosztów lub gdy jest to bardzo pracochłonne albo kłopotliwe., np. koszt wali ze szkodnikami roślin, najczęściej zaliczane są do kosztów pośrednich i rozliczane pomiędzy poszczególne rośliny wspólnym kluczem podziałowym.

Koszty według rozmiarów produkcji

Według tego kryterium wyróżniamy koszty stałe i zmienne. Podział na te dwie grupy kosztów jest szczególnie przydatny dla celów planistycznych.

Koszty stałe to takie koszty, które w określonym czasie nie ulegają zmianie, pomimo zmian w rozmiarach produkcji. Możemy do nich zaliczyć: podatek rolny, odsetki od kredytów, amortyzację, ubezpieczenia budynków ciągników, koszty utrzymania budynków. W produkcji zwierzęcej kosztem stałym jest też koszt paszy bytowej, czy koszt amortyzacji urządzeń udojowych. Koszty te mają charakter kosztów stałych, przynajmniej w sytuacji, gdy nie ulegają zmianie posiadane zasoby produkcyjne. Zmiana wielkości zasobów (np. kupno dodatkowego ciągnika) powoduje jednorazowy, skokowy wzrost kosztów stałych.

Rysunek 1. Koszty stałe i zmienne w zależności od wielkości produkcji

Rysunek 2. Kształtowanie się kosztów stałych w zależności od wielkości produkcji z uwzględnieniem zmian zasobów czynników produkcji (A - koszty stałe działalności, B - koszty stałe na jednostkę produktu)

Koszty zmienne to z kolei koszty, które zmieniają się proporcjonalnie wraz ze zmianami wielkości produkcji (np. produkcji mleka) w gospodarstwie. Do kosztów tych w produkcji zwierzęcej możemy zaliczyć m. In. Koszty zakupu inwentarza do chowu np. prosiąt, koszt pasz, koszt inseminacji, opieki weterynaryjnej. Od pewnego poziomu wielkości produkcji koszty zmienne zaczynają przyrastać szybciej niż produkcja.

Rysunek 3. Kształtowanie się kosztów zmiennych w warunkach wzrostu skali produkcji i skutków prawa malejącej efektywności nakładów

Rysunek 4. Funkcja produkcji dla zwierząt o zróżnicowanym potencjale genetycznym

Z rysunku 4 wynika, że w zależności od potencjału genetycznego zwierzęcia prawo malejącej efektywności nakładu, zaczyna się ujawniać od różnego poziomu wydajności. U zwierząt o niskim potencjale genetycznym wydajności prawo to ujawnia się wcześniej niż u zwierząt o wysokim potencjale genetycznym. Tym samym różnie będzie kształtować się granice intensywności. Można je wyznaczyć za pomocą następującej zależności:

lub

Kształtowanie się kosztów stałych i zmiennych na jednostkę produkcji rolniczej

Koszty stałe i koszty zmienne określa się czasem kosztami względnie stałymi lub względnie zmiennymi. W zależności bowiem od tego, jaka jest podstawa ich odniesienia (czy cała produkcja, czy jednostka produkcji) zachowują się odmiennie. Jeżeli koszty odniesiemy na jednostkę produkcji, to wraz ze wzrostem produkcji koszty stałe będą się zachowywać jak koszty zmienne, z tym że kierunek będzie inny (rysunek 5).

Rysunek 5. Kształtowanie się kosztów stałych i zmiennych na jednostkę produkcji z uwzględnieniem skutków prawa malejącej efektywności nakładów

Wraz ze wzrostem produkcji koszty stałe na jednostkę produkcji zmniejszają się. Prawidłowość ta nazywa się w ekonomii prawem ekonomiki skali lub prawem degresji kosztów stałych. Prawo to dotyczy wszystkich rodzajów działalności.

Działania nakierowane na „oszczędność” kosztów stałych należą obecnie do podstawowych sposobów obniżania kosztów całkowitych i osiągania poprawy efektywności produkcji rolnej. Mniejsze są natomiast możliwości ograniczania kosztów zmiennych, szczególnie wtedy, gdy poszczególne nakłady są stosowane racjonalnie.

Koszty zmienne w przeliczeniu na jednostkę produkcji, wraz ze wzrostem produkcji, zachowują się jak koszty stałe, ale tylko do pewnego momentu, dopóki nie pojawi się działanie prawa malejącej efektywności nakładu. Zgodnie z tym prawem, od pewnego poziomu wielkości produkcji, koszty zmienne na jednostkę produkcji wykazują tendencję rosnącą. Oznaczać to będzie konieczność ponoszenia coraz większych nakładów (kosztów zmiennych) na przyrost produkcji o jednostkę np. na przyrost wydajności krowy o 1 litr mleka dziennie. Jest to związane z jednej strony z koniecznością zmiany struktury dawki paszowej (w miejsce pasz mniej skoncentrowanych, tańszych muszą wejść pasze bardziej skoncentrowane, droższe), z drugiej zaś z pogarszania się wskaźnika transformacji paszy na produkt zwierzęcy.

Koszty według różnych kryteriów

Koszt przeciętne i krańcowe

Kosztami przeciętnymi nazywamy średnią wielkość całkowitych kosztów przypadających w danym okresie lub cyklu operacyjnym na jednostkę produktu lub usługi produkcyjnej.

Kosztami krańcowymi (marginalnymi) nazywamy przyrost kosztów całkowitych spowodowany przyrostem produkcji o jedna jednostkę.

Koszt graniczny

Kosztem granicznym jest, przy rosnących rozmiarach produkcji, koszt ostatniej ilości produktu, dla której koszt produkcji równa się wartości lub cenie uzyskanego produktu.

Wielkość produkcji włączając tę ostatnią jednostkę, wyznaczona przez koszt graniczny, pozwala na osiągnięcie największego dochodu czystego z produkcji tego artykułu, którego dotyczy ten koszt graniczny.

Koszty alternatywne

Koszty alternatywne, są to koszty najczęściej nie ponoszone w rzeczywistości, które jednak należy doliczyć do rachunku kosztów, gdyż istnieją realne możliwości, alternatywnego uzyskania w innym procesie produkcyjnym określonego dochodu.

Koszty specjalistyczne

Koszty specjalistyczne są to koszty, które należy ponieść dodatkowo, aby uzyskać określoną ilość nowych artykułów wytwarzanych w działalności dotychczas nieistniejącej w przedsiębiorstwie.

Koszty działalności i koszty rzeczywiste

Koszty działalności są to koszty związane z działalnością produkcyjną.

Koszty bezczynności nie związane są z żadną działalnością produkcyjną, ale wynikają z faktu posiadania środków produkcji np. amortyzacja, koszty konserwacji, koszty osobowe wynikające z faktu opłacenia pracowników, nawet w okresie przestojów, czy koszt pracy osób dozorujących.

Koszty gospodarcze i majątkowe

Kosztami majątkowymi są te koszty, które wynikają z samego istnienia gospodarstwa, ale nie są związane z produkcją (podatki, odsetki, umowne oprocentowanie kapitału własnego). Wszystkie inne rodzaje kosztów są kosztami gospodarczymi.

Koszty ruchu

Koszty ruchu są to koszty związane z eksploatacją siły pociągowej i napędowej. Wchodzą tu zarówno mechaniczne jak i żywe źródła siły pociągowej i napędowej. Większość z nich ma charakter kosztów podstawowych, część jednak związana z eksploatacją energii elektrycznej oraz transportem pozagospodarczym wchodzi do kosztów wspólnych, a zwłaszcza ogólnych. Do tej grupy kosztów wchodzi amortyzacja maszyn i urządzeń produkcyjnych (bez budynków), koszty remontów i konserwacji maszyn włącznie z kosztem siły roboczej i energii napędowej (paliwo, smary, pasze, energia elektryczna).

Koszty aktywności

Koszty aktywności są to koszty ruchu łącznie z kosztem siły roboczej zużytej na produkcję.

Koszty standardowe (wzorcowe)

Koszty standardowe, wzorcowe, normatywne są to koszty mówiące o tym, jakimi powinny być koszty przy zachowaniu określonych wymogów do jakości produktu, do poszczególnych procesów technologicznych przy utrzymaniu przewidywanych norm wydajności.

Są to koszty uniezależnione od wpływu nieprzewidzianych czynników.

Wykorzystanie rachunku kosztów w wyborze właściwej strategii gospodarowania

Wraz ze wzrostem produkcji danego artykułu rolnego w gospodarstwie (czy stadzie) następuje z jednej strony spadek kosztów stałych na jednostkę produkcji, z drugiej zaś od pewnego poziomu wielkości produkcji, następuje progresywny wzrost kosztów zmiennych na jednostkę produkcji. W rezultacie wraz ze wzrostem produkcji danego artykułu (np. mleka, czy żywca wieprzowego) przeciętny koszt jednostkowy danego produktu początkowo spada, a następnie po osiągnięciu minimum, wzrasta (rysunek 6).

Rysunek 6. Kształtowanie się dochodu w zależności od wielkości produkcji i kosztu przeciętnego

Początkowo wzrost wielkości produkcji danego artykułu powoduje spadek przeciętnego kosztu jednostkowego do wielkości produkcji wyznaczonej przez punkt P₂, a następnie ponownie wzrasta do punktu P₃ i dalej. Wielkość produkcji mniejsza niż P₁ i większa niż P₃ oznacza nieuchronną stratę, ponieważ koszt jednostkowy jest wyższy od ceny produktu. Osiąganie wielkości produkcji między punktami P₁ i P₃ zapewnia przewagę ceny nad kosztem jednostkowym, przy czym poziom opłacalności początkowo rośnie do punktu P₂, a następnie zmniejsza się aż do punktu P₃, w którym koszt jednostkowy zrównuje się z ceną produktu. Powstaje zatem pytanie do jakiego momentu należy zwiększać produkcję danego artykułu? Gdyby zadać takie pytanie producentom rolnym, odpowiedź na nie byłaby najprawdopodobniej następująca: najkorzystniej jest zwiększać produkcję do momentu, przy którym uzyskuje się największą różnicę między ceną a kosztem jednostkowym. Na rysunku 6 punkt taki wyznaczony jest przez poziom produkcji w punkcie P₂. W tym bowiem miejscu osiąga się najniższy jednostkowy koszt przeciętny. Uzyskiwana przez producenta wielkość dochodu z całej działalności produkcyjnej przy takim założeniu zawiera się w polu ACGF. Jest to różnica między obszarem przychodu z działalności wyznaczonym przez pole OACP₂ a obszarem kosztów wyznaczonym przez pole OFGP₂. Należy jednak zauważyć, że producent decydując się na dalszy wzrost produkcji, poza punkt P₂ może zwiększyć poziom realizowanego dochodu z działalności, pomimo tego, iż każda dodatkowa jednostka produktu osiągana jest przy coraz wyższym przeciętnym koszcie jednostkowym. Dla wyznaczenia granicy wielkości produkcji, przy której producent osiągnie największy dochód z działalności niezbędna jest znajomość kosztu krańcowego, zwanego również kosztem marginalnym, i porównanie go z ceną produktu.

Koszt krańcowy jest to koszt, jaki trzeba ponieść, aby .zwiększyć produkcję o jedną jednostkę. Inaczej mówiąc koszt krańcowy jest to relacja przyrostu kosztów (ΔK) do przyrostu produkcji (ΔP):

W produkcji rolnej, w tym produkcji zwierzęcej, od pewnego poziomu produkcji, uzyskanie kolejnych dodatkowych jednostek produkcji jest związane z koniecznością ponoszenia coraz większych kosztów jednostkowych. Oznacza to, że przy pewnym poziomie produkcji, koszt uzyskania dodatkowej jednostki produkcji może być już większy od jej ceny. Po to, żeby nie zwiększać produkcji ponad wielkość, która jest ekonomicznie uzasadniona należy posłużyć się kosztem granicznym. Koszt graniczny jest to taki koszt krańcowy, który jest równy cenie produktu. W formule matematycznej możemy go zapisać następująco:

Kształtowanie się kosztu krańcowego i kosztu przeciętnego wraz ze wzrostem wielkości produkcji przedstawiono na rysunku 7. Wynika z niego, że od poziomu produkcji wyznaczonego przez punkt P₂ dalszy wzrost produkcji powoduje, że koszt krańcowy rośnie szybciej niż koszt przeciętny. Zrównanie się kosztu krańcowego z ceną produktu wyznacza granicę intensyfikacji produkcji, a punkt P₃ wyznacza tę wielkość produkcji, poza którą nie należy jej zwiększać, ponieważ każda dodatkowa jednostka produktu obarczona jest większym kosztem niż uzyskiwana za nią cena.

Z przeprowadzonych rozważań wynika, że ograniczanie wielkości produkcji danego artykułu rolnego do punktu P₂, w którym uzyskuje się najniższy koszt jednostkowy nie jest strategią właściwą z punktu widzenia maksymalizacji dochodu z działalności produkcyjnej, czy gospodarstwa, w szczególności wtedy, gdy producent nie ma ograniczenia po stronie wielkości produkcji, lub po stronie posiadanych w dyspozycji środków produkcji.

W sytuacji występujących ograniczeń wielkości produkcji (np. posiadana wielkość kwoty mlecznej), lub braku środków finansowych na realizowanie zwiększonej produkcji, właściwa może być strategia nakierowana na gospodarowanie po najniższych kosztach (produkcja wyznaczona przez punkt P₂).

Z punktu widzenia dłuższej perspektywy gospodarowania taka strategia jest jednak mało efektywna, ponieważ ogranicza istniejące możliwości dalszej redukcji kosztów stałych i wdrażania postępu rolniczego. Dlatego też w krajach wysokorozwiniętych, nawet w sytuacji kwotowania produkcji rolnej (np. produkcji mleka), wielkości stad zwierząt i wydajności jednostkowe zwierząt w kolejnych latach systematycznie wzrastają. Jest to możliwe, ponieważ słabsi, mniej efektywni producenci wycofują się z produkcji, w tym produkcji podlegającej kwotowaniu, udostępniając swoje limity, poprzez sprzedaż lub dzierżawę, producentom bardziej efektywnym, którzy mogą tym samym zwiększać swoją produkcję. W przypadku ograniczeń wzrostu produkcji wynikających z braku własnych środków finansowych, wielu producentów decyduje się na wykorzystanie środków obcych, zaciągając pożyczki, czy kredyty bankowe na zakup środków do produkcji, umożliwiając tym samym dalszy jej wzrost i poprawę dochodowości. Istotne jest jednak to, żeby koszty obsługi środków zewnętrznych nie były wyższe od efektu ekonomicznego, jaki przy ich wykorzystaniu jest uzyskiwany.

W wielu polskich gospodarstwach stosuje się strategię polegającą na dążeniu do gospodarowania przy najmniejszych kosztach jednostkowych, przez co ogranicza się możliwości generowania większych dochodów z gospodarstwa, czy danej działalności produkcyjnej. Podczas, gdy warto się odwołać do wniosków, jakie wynikają ze stwierdzenia:, „Kto nie wyda dodatkowej złotówki, nie zarobi kolejnych”.

Rysunek 7. Kształtowanie się kosztu przeciętnego i krańcowego w zależności od rozmiarów produkcji

Zastosowanie rachunku marginalnego na przykładzie produkcji mleka

Wzrost wydajności mlecznej krów oznacza z jednej strony zmniejszenie obciążenia każdego kolejnego litra mleka kosztami stałymi (koszty paszy bytowej, koszt amortyzacji stanowiska, koszt robocizny i inne koszty stałe), z drugiej zaś strony wymaga, od pewnego poziomu wydajności, ponoszenia coraz to wyższych kosztów zmiennych w związku z pogarszaniem się efektywności wzrastających nakładów, w tym nakładów paszy. Można zatem powiedzieć, że w procesie intensyfikacji produkcji mleka mamy do czynienia z sytuacją „coś za coś”. Określonym korzyściom towarzyszą na ogół pewne „straty”, czy zjawiska negatywne. W przypadku produkcji mleka warto zwiększać produkcję do tego momentu, dopóki koszt krańcowy produkcji 1 litra mleka nie zrówna się z ceną 1 litra mleka. Dalsze zwiększanie produkcji nie ma uzasadnienia ekonomicznego, ponieważ koszt krańcowy produkcji 1 litra mleka jest już wyższy niż jego cena.

Pewną część produkcji mleka od krowy powinno się uzyskiwać z pasz objętościowych, które w żywieniu przeżuwaczy są niezbędne, a do tego są tańsze niż pasze treściwe. Wielkość tę wyznacza się na około 4 tys. litrów od krowy w roku, choć może się ona różnie kształtować w poszczególnych gospodarstwach. Osiąganiu wyższych wydajności musi na ogół towarzyszyć stosowanie w żywieniu krów pasz treściwych. Proces intensyfikacji produkcji mleka u danej krowy można zatem w uproszczeniu traktować, jako zwiększanie poziomu zużycia pasz treściwych w jej żywieniu. Zwiększając dawkę paszy treściwej na krowę, przy zachowaniu na niezmienionym poziomie pozostałych kosztów (robocizny, amortyzacji stanowiska, zużycia energii elektrycznej, ubezpieczenia krowy, inseminacji itp.), które w ogóle lub w małym stopniu zależą od wydajności krowy (pomijamy tu sytuację nadmiernego forsowania wydajności krowy), można przyjąć, że wzrost wydajności jednostkowej krowy od pewnego jej poziomu jest funkcją wielkości zużycia pasz treściwych w żywieniu krowy. Jeżeli tak, to granicę ekonomicznie uzasadnionej wydajności krowy można wyznaczyć za pomocą następujących wzorów: ł

lub

Zgodnie z przedstawionymi wzorami uzasadniony ekonomicznie jest wzrost wydajności produkcji mleka od krowy poprzez zwiększanie dawki paszy treściwej do tego momentu, aż przyrost kosztów paszy treściwej na 1 litr mleka nie zrówna się z ceną 1 litra mleka, lub dopóki stosunek przyrostu zużycia paszy treściwej na krowę (w kg) do uzyskanego przyrostu wydajności mlecznej krowy (w l) będzie mniejszy, a co najwyżej taki sam jak stosunek ceny 1 l mleka do ceny 1 kg paszy treściwej. W jednym i w drugim przypadku otrzymamy maksymalny dochód na krowę.

Praktyczne wykorzystanie tego sposobu maksymalizacji dochodu na krowę wymaga spełnienia co najmniej dwóch warunków, a mianowicie: gospodarstwo musi dysponować paszą treściwą (lub mieć środki finansowe na jej zakup), zaś producent musi mieć możliwość pomiaru ilości zadawanej paszy i uzyskiwanej produkcji mleka.

Przed zadaniem dodatkowej ilości paszy nie znamy kształtowania się zależności typu „pasza treściwa - mleko”. Zależność tę możemy ustalić następczo. Efekt produkcyjny (dodatkowa produkcja mleka) z dodatkowo zadanej ilości paszy treściwej powinien być znany w następnych dniach. Tym samym ryzyko stosowania nieuzasadnionej ekonomicznie dawki paszy treściwej na krowę jest niewielkie. Jeżeli relacja przyrostu zużycia, paszy treściwej na krowę do przyrostu produkcji mleka od krowy jest mniejsza niż relacja ceny 1 l mleka do ceny 1 kg paszy treściwej to nasze postępowanie było ekonomicznie zasadne. Możemy zatem ponownie zwiększyć poziom zużycia paszy treściwej na krowę, obserwując równocześnie jaki uzyskujemy przyrost wydajności mlecznej od krowy. Jeżeli jednak okazałoby się, że uzyskana relacja przyrostu zużycia paszy treściwej do przyrostu produkcji mleka jest większa od relacji ceny 1 l mleka do ceny 1 kg paszy treściwej, to należałoby powrócić do poprzedniej wielkości dawki paszy treściwej, ponieważ wzrost dawki okazał się nieopłacalny. Przykład wykorzystania takiego rachunku przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 4. Kształtowanie się zależności miedzy kolejnymi nakładami paszy treściwej a wydajnością mleka

Dodatkowe zużycie paszy na krowę dziennie	Dzienna produkcja mleka od krowy w 1	Przyrost zużycia paszy treściwej w kg	Przyrost produkcji mleka w 1	Przyrost zużycia paszy treściwej w kg/ Przyrost produkcji mleka w l	Cena mleka/ Cena paszy treściwej	Dawka uzasadniona (+) Dawka nieuzasadniona (-)
Dawka wyjściowa	20,0	-	-	-	-	-
l kg	22,0	1	2,0	0,5	1,54	+
2 kg	23,5	1	1,5	0,7	1,54	+
3 kg	24,5	1	1,0	1,0	1,54	+
4 kg	25,3	1	0,8	1,3	1,54	+
5 kg	25,8	1	0,5	2,0	1,54	-

Źródło: Obliczenia własne

Dawka wyjściowa oznacza dawkę składającą się z pasz objętościowych i treściwych, przy której uzyskiwano produkcję mleka na poziomie 20 litrów. Następnie kolejno zwiększano dawkę pasz treściwych o 1 kg na dzień obserwując jednocześnie uzyskiwany w wyniku tego przyrost produkcji mleka. Założono cenę mleka w wysokości 1 zł za litr, zaś cenę paszy treściwej 0,65 zł/kg. Przy takich cenach i odnotowanej reakcji krowy w postaci wzrostu wydajności mlecznej na kolejno zwiększane dawki paszy treściwej ustalono, że ekonomicznie opłacalną granicą intensyfikacji jest dawka paszy treściwej zwiększona o 4 kg w stosunku do dawki wyjściowej. Gdyby uległa zmianie cena paszy treściwej lub cena mleka uzasadniony ekonomicznie poziom intensyfikacji produkcji mógłby ulec przesunięciu. Gdyby na przykład koszt paszy treściwej wyniósł 0,50 zł/kg dawka, przy niezmienionej cenie mleka, opłacalna dawka dodatkowa paszy treściwej w stosunku do dawki wyjściowej była by uzasadniona ekonomicznie na poziomie 5 kg. Przy tym poziomie zużycia paszy treściwej relacja ceny mleka do ceny paszy treściwej wynosi 2 i jest taka sama jak relacja przyrostu paszy treściwej do przyrostu produkcji mleka.

Można mieć wątpliwości, czy zaproponowany sposób intensyfikacji produkcji mleka jest możliwy do zastosowania w oborach, gdzie nie ma możliwości automatycznego pomiaru zużycia paszy treściwej i dziennej wydajności mlecznej uzyskiwanej od pojedynczej krowy. Wymagałoby to prowadzenia czasochłonnych pomiarów przez producenta. W takiej sytuacji można założyć inne rozwiązanie, traktując jako przedmiot analizy nie pojedynczą krowę lecz całe stado krów dojnych. Tym razem interesować nas będzie relacja przyrostu zużycia paszy treściwej na całe stado krów dojonych do przyrostu produkcji mleka z całego stada. Tak długo jak długo relacja ta będzie mniejsza od relacji ceny 1 l mleka do ceny 1 kg paszy treściwej proces intensyfikacji produkcji mleka będzie uzasadniony ekonomicznie.

Do tej pory mówiliśmy o uzasadnionym ekonomicznie nakładzie paszy treściwej w dążeniu do wzrostu wydajności mleka od krowy lub całego stada krów. Zgodnie z krzywą laktacji w pewnym momencie wydajność mleczna krów zaczyna spadać. Tym samym trudno liczyć na wzrost produkcji mleka od krowy poprzez zwiększanie zużycia paszy treściwej na krowę. Jednakże zwiększając dawkę paszy treściwej możemy ograniczyć tempo spadku wydajności mlecznej krowy, co też może przynosić poprawę dochodu na krowę.

Dokonując oceny średniej wydajności mlecznej krów w Polsce można przypuszczać, że przedstawiony rachunek nie jest powszechnie wykorzystywany w procesie intensyfikacji produkcji mleka w polskich gospodarstwach. Przy jego wykorzystaniu można by nie tylko zwiększyć wydajność krów i dochód na krowę, ale także lepiej spieniężyć produkowane w gospodarstwie zboża, które często zamiast przeznaczenia ich na paszę dla krów (po uzupełnieniu komponentami białkowymi i mineralno-witaminowymi), są zbywane po niskich cenach. Ich wykorzystanie w żywieniu krów mogłoby dać często o wiele lepszy efekt ekonomiczny niż sprzedaż.

Przedstawioną metodę rachunku oceny efektywności procesu intensyfikacji trudniej jest zastosować w tuczu trzody chlewnej, czy w opasie bydła, głównie dlatego, że wymagałby on systematycznego ważenia zwierząt, co nie tylko może być bardzo czasochłonne, ale także wywoływać niepotrzebny stres u ważonych zwierząt.

KOSZTY JEDNOSTKOWE

Koszty jednostkowe jest to suma kosztów bądź poniesionych na wytworzenie określonej jednostki produktu lub usługi bądź przypadających na jednostkę produktu lub usługi.

Nośniki kosztów:

-jednostka obszaru lub sztuka zwierzęcia

-jednostka produkcji (produktu lub usługi).

METODY OBLICZANIA KOSZTÓW JEDNOSTKOWYCH:

1. Metoda doliczeniowa

W tej metodzie koszt jednostkowy powstaje poprzez obliczanie poszczególnych elementów nakładów. Istotą tej metody jest brak końcowego rozdzielenia sumy kosztów całościowych przez sumę wyprodukowanych jednostek produktu. Z definicji zakłada ta metoda, że ilość produkowanych produktów jest z góry znana.

W rolnictwie metoda ta ma małe zastosowanie. Jeżeli ma zastosowanie to do kosztów podstawowych i na etapie planowania.

2. Metoda rozdzielcza

Właściwością tej metody jest rozdzielenie bez reszty kosztów całościowych na jednostkę nośnika kosztu. Metoda ta wychodzi ze słusznego teoretycznego założenia, że każdy element kosztu całościowego należy odnieść do tego produktu lub tej usługi, na wytworzenie których została poniesiony. To jednak co w teorii jest słuszne i bezsporne, nie zawsze w praktyce da się wykonać. Otóż rzeczą niemożliwą w przeważającej liczbie przypadków dokonać obiektywnego rozdziału lub przydziału poszczególnych jednostek kosztu całościowego do tych produktów, które zostały wytworzone na skutek poniesienia całkowitych kosztów.

Integralną częścią rachunku kosztów jednostkowych są następujące zagadnienia:

- wycena artykułów obrotu wewnętrznego

- wycena pracy osób zatrudnionych w gospodarstwie ale nie pobierających wynagrodzenia za pracę w postaci płacy roboczej

- właściwa ocena i wycena związków oraz wzajemnych świadczeń istniejących między działami, gałęziami i działalnościami

- zasady podziału kosztów pośrednich na miejsca powstawania kosztów lub nośniki kosztów.

WYCENA ARTYKUŁÓW OBROTU WEWNĘTRZNEGO

W obrocie wewnętrznym biorą udział artykuły towarowe jak i artykuły nietowarowe.

1. Artykuły towarowe mogą być liczone w rachunku kosztów po cenach rynkowych, średnich czy

Innych, ale ustalonych niezależnie od procesu produkcyjnego. Proces produkcyjny mógł przebiegać bardziej lub mniej pomyślnie, a więc koszty mogły być niskie lub wysokie.

Inny sposób to operowanie kosztami produkcji: mogą być …. Planowe koszty własne lub rzeczywiste koszty własne obliczone dla tego samego gospodarstwa, w którym prowadzony jest rachunek. Napotyka ten rachunek pewne trudności. Często bywa tak, że do kosztów jakiegoś artykułu wchodzą koszty inne artykułu, których koszt nie został obliczony.

2. Artykuły nietowarowe nie posiadające cen rynkowych lub praktycznie nie posiadających cen rynkowych.

4 metody wyceny art. nietowarowych:

- metoda porównawcza polega na dochodzeniu do cenności lub ceny danego artykułu przez porównanie z podobnymi art. towarowymi, można dochodzić do ceny poprzez porównanie danego artykułu z jako takim artykułem towarowym, bądź poszczególnych elementów składowych wycenianego artykułu z cenami odpowiednich artykułów towarowych.

- metoda przetwórcza polega na wycenie artykułu nietowarowego, będącego w zasadzie surowcem, poprzez cenę lub wartość artykułu towarowego uzyskanego w wyniku biologicznego czy przemysłowego przetworzenia surowca w produkt towarowy.

- metoda kosztów produkcji

- metoda rzeczoznawców polega na określeniu przez specjalistów cenności lub ceny artykułu nietowarowego, nietowarowego. Często stosowana.

WYCENA PRACY OSÓB ZATRUDNIONYCH W GOSPODARSTWIE NIE OTRZYMUJĄCYCH WYNAGRODZENIA W POSTACI PŁACY ROBOCZEJ.

- wg płacy robotników najemnych w rolnictwie

- sam rolnik określić powinien wynagrodzenie, do którego pretenduje.

WŁAŚCIWA OCENA I WYCENA ZWIĄZKÓW ORAZ WZAJEMNYCH ŚWIADCZEŃ ISTNIEJĄCYCH MIĘDZY DZIAŁAMI, GAŁĘZIAMI DZIAŁALNOŚCIAMI.

1. Organiczność gospodarstwa rolniczego wyraża się przede wszystkim w powiązaniu pomiędzy poszczególnymi działami , gałęziami i działalnościami. Produkt wytworzony w gospodarstwie może stać się w tym samym gospodarstwie środkiem produkcji.

2. Następstwo roślin, płodozmian powoduje, że powstają lepsze lub gorsze stanowiska. Nakłady ponoszone pod jedną roślinę wpływają na plon nie tylko tej rośliny, ale też na plon następnych roślin. Nakłady te nie mogą w całości obciążać tylko tej jednej rośliny. Metoda rozdzielcza nie uwzględnia tego.

3. Działanie obornika nie ogranicza się wyłącznie do tej rośliny, pod którą się nawozi. Metoda rozdzielcza przyjmuje obciążenie następnych roślin w stosunku 1 roślina 50%, 2 roślina 30%, 3 roślina 20%.

4. Istnieją tzw. Artykuły sprzężone, których jeden nie może być wytworzony bez drugiego, nakłady są wspólne dla dwóch lub więcej artykułów. Stąd konieczność podziału nakładów między te artykuły.

5. Istnieją pasze bezwzględne, są to pasze które nie mogą być wykorzystane jeżeli w gospodarstwie nie ma zwierząt produkcyjnych np. pastwiska, liście buraczane, słoma, czasem nawet siano.

6. Istnieją koszty majątkowe.

Zasady podziału (rozliczania) kosztów ogólnych oraz pośrednich na mniejsze powstawania kosztów lub na nośniki kosztów.

Ogólną technikę rozliczania kosztów pośrednich jest technika podziału proporcjonalnego, rozlicza się koszty pośrednie proporcjonalnie do liczb ustalonego klucza.

Praktyka zna kilka zasad do ustalania kluczy podziałowych

- wysokość funduszu płac na poszczególnych rachunkach głównych ( produkcyjnych)

- suma dni pracy, dni zużycia siły pociągowej żywej oraz godzin pracy pociągowej i mechanicznej

- wysokość całkowitych kosztów bezpośrednich na rachunkach głównych

- wartość produkcji globalnej na rachunkach głównych

- powierzchnia upraw roślin- zastosowanie w produkcji roślinnej, nie bierze pod uwagę intensywności produkcji

- czas trwania produkcji- zastosowanie w ogrodnictwie gdyż bierze pod uwagę uprawę więcej niż jednej rośliny w roku na tym samym miejscu

- intensywność produkcji- zastosowanie przy podziale kosztów pośrednich między dział roślinny i zwierzęcy, już w obrębie poszczególnych działów stosuje się inne klucze.

Rozliczenie kosztów pośrednich za pomocą klucza podziałowego dokonuje się w sposób przedstawiony na schemacie.

na rachunku:	nr 1	a
	nr 2	b
	nr 3	c
na rachunku:	nr n	n

Sposób obliczania:

Nr rachunku głównego	Klucz podziałowy w odniesieniu do poszczególnych rachunków	Wielkość kosztu pośredniego przypadająca na poszczególny rachunek główny
1
2
3
N

Przedstawiona metoda jest metodą podziału proporcjonalnego (proporcjonalnie do liczb przyjętego klucza), inaczej nazwana jest metodą współczynnikową, ponieważ polega na mnożeniu sumy, którą należy rozliczyć, przez kolejne współczynniki o jednakowym mianowniku, a różnym liczniku.

Schemat obliczania jednostkowych kosztów produkcji metodą rozdzielczą

Nakłady:

Całkowite nakłady poniesione na produkcję według rodzajów; pieniężne oraz wyrażone w jednostkach naturalnych

Koszty:

Po wyrażeniu nakładów w postaci pieniężnej, nakłady staja się kosztami całościowymi produkcji (Kp):

Wynagrodzenie za pracę	(wyn)= wyn^1+wyn^2+wyn^3+wyn^4+wyn^5
Nasiona	(nas)=nas
Inwentarz żywy	(iżo)=iżo
Nawozy	(naw)=naw
Pasze	(pasz)=pasz^1+pasz^2
Paliwo	(pal)=pal^1+pal^2
Materiały	(mat)=mat^1+mat^2+mat^3+mat^4+mat^5
Amortyzacja	(am)=am^1+am^2+am^3+am^4+am^5
Usługi zewnętrzne	(usł)=usł^1+usł^2+usł^3+usł^4+usł^5
Opłaty	(opł)=opł^1+opł^2+opł^3+opł^4+opł^5
Różne	(róż)=róż

Rozliczanie na działalności:

Produkcja artykułu A

Produkcja artykułu B

Usługa I

Usługa II

Koszty ogólne

Wn

Ma

Wn

Ma

Wn

Ma

Wn

Ma

Wn

Ma

wyn^1

KpA

wyn^2

KpB

wyn^3

Usł I^1 Usł I^2

wyn^4

wyn^5

nas

iżo

pasz^2

pal^1

pal^2

naw

pasz^1

mat^3

mat^4

mat^5

mat^1

mat^2

am^3

am^4

am^5

am^1

am^2

usł^3

usł^4

usł^5

usł^1

usł^2

opł^3

opł^4

opł^5

opł^1

opł^2

róż

Usł I^1

Usł I^2

Usł II^1

Usł II^2

Ko^1

Ko^2

Kpa

Kpa

KpB

KpB

Usł I

Usł I

Usł II

Usł II

Ko

Ko

Szacowana wartość produkcji ubocznej przy produkcji artykułu A Ub^a

Szacowana wartość produkcji ubocznej przy produkcji artykułu B Ub^b

Koszty całkowite

Koszt całkowity produkcji artykułu A = Kpa - Ub^a

Koszt całkowity produkcji artykułu B = Kpa - Ub^b

Liczba jednostek artykułu A n^a

Liczba jednostek artykułu B n^b

Koszty jednostkowe:

Koszt jednostkowy produkcji A =

Koszt jednostkowy produkcji B =

Schemat rozdzielczej metody obliczania kosztów jednostkowych przedstawia się w sposób następujący.

Rachunki (konta), na których obliczane są jednostkowe koszty produkcji (lub usług mających charakter towarowy, tj. świadczonych na zewnątrz gospodarstwa za opłatą), noszą nazwę rachunków głównych lub podstawowych. Na nich zbierane są wszystkie koszty bezpośrednie, a w dalszej kolejności koszty usług wewnętrznych (własnych) oraz koszty pośrednie poszczególnych działalności.

Druga grupa rachunków (kont) - to rachunki pomocnicze, na których zbierane są koszty usług wewnętrznych oraz koszty ogólne do czasu zamknięcia tych rachunków i rozdzielenia ich sald debetowych pomiędzy poszczególne rachunki produkcyjne. Od sald debetowych rachunków głównych (produkcyjnych) odejmuje się szacowaną wartość produktów ubocznych, a to co pozostanie stanowi koszt całkowity produktu głównego. Aby uzyskać koszt jednostkowy produktu głównego, należy koszt całkowity produkcji danego artykułu podzielić przez liczbę jednostek artykułu głównego. Liczba kont głównych zależy od liczby artykułów głównych produkowanych w gospodarstwie lub od liczby tych artykułów, których koszt jednostkowy pragniemy obliczyć.

Najczęściej spotykamy się przy obliczaniu kosztów jednostkowych z następującymi rachunkami pomocniczymi:

1. - koszty zaopatrzenia materiałowego

2. - koszt remontów bieżących i konserwacji

3. - koszt remontów głównych

4. - koszt utrzymania budynków

5. - koszt inwentarza martwego

6. - koszt utrzymania melioracji

7. - koszt przygotowania pasz

8. - koszt nawożenia organicznego

9. - koszt pastwisk

10. - koszt siły roboczej

11. - koszt siły pociągowej żywej

12. - koszt mechanicznej siły pociągowej i napędowej

13. - koszt świadczeń dla pracowników

14. - koszt klęski losowe

15. - koszt zbytu produktów

16. - koszt ogólnoprodukcyjne w pr. zwierzęcej

17. - koszt ogólnoprodukcyjne w pr. roślinnej

18. - koszty ogólnogospodarcze.

Metoda rozdzielcza uorganiczniona

Metoda ta urealnia tradycyjny rachunek rozdzielczy poprzez uwzględnienie możliwie jak najbardziej właściwej liczby powiązań wewnętrznych pomiędzy poszczególnymi działalnościami w gospodarstwie rolniczym, a więc idzie w kierunku maksymalnego uwzględnienia organicznego charakteru gospodarstwa rolniczego i produkcji rolniczej.

Różnice pomiędzy tradycyjną metodą rozdzielczą a metodą uorganicznioną polegają na:

1. Wybór zasady do ustalania klucza podziałowego dla kosztów pośrednich.

Zasada uorganiczniona

1. Posługiwanie się takim kluczem podziałowym kosztów pośrednich, aby te koszty obciążały w stopniu możliwe najmniejszym produkcję zwierzęcą, a przede wszystkim przeżuwacze

2. Przyjęcie takiego klucza podziałowego, który powodowałby najmniejsze rozstrzelenie kosztów jednostkowych, tzn. wybór takiego klucza, by „produkt rolniczy” w postaci jednostki zbożowej, miał możliwie jednakowy koszt w różnych produktach wytwarzanych w gospodarstwie.

2. Nieobciążanie produkcji zwierzęcej wartością zjedzonej przez zwierzęta trawy pastwiskowej, a jedynie kosztami utrzymania pastwiska (koszty utrzymania melioracji, uprawy, nawożenia, podsiewu, itp.). Zasada ta obowiązuje do momentu nie uwzględniania renty gruntowej. Jeżeli zacząłby włączać do kosztów rentę gruntową, to do kosztów pastwiska też powinna być włączona.

3. Możliwa wysoka wycena artykułów ubocznych produkcji zwierzęcej, a niska - roślinnych. Stosowanie tej zasady jest uzasadnione, gdyż uboczne produkty roślinne mogą być wykorzystane tylko przez zwierzęta, a więc zwierzęta nadają wartość użytkową tym artykułom. Artykuły roślinne obrotu wewnętrznego nie mogą być wyżej wycenione, niż do poziomu, gdy produkcja zwierzęca dałaby wynik zero, a już na pewno nie mogą artykuły roślinne wprowadzone do rachunku w produkcji zwierzęcej przyczynić się do wystąpienia straty.

4. Wprowadzanie do rachunku kosztów stanowiska. Uorganicznienie metody polega na tym, że należy wycenić wpływ, a nawet wartość tego „lepszego stanowiska” i sumą tą odciążyć roślinny pozostawiające to stanowisko, a obciążyć roślinę korzystającą z tego stanowiska.

5. Uznanie nawożenia organicznego za zabieg podnoszący urodzajność całego zmianowania. Można stosować różne klucze, ale też równomiernie obciążyć kosztem nawożenia wszystkie pola zmianowane, gdyż jest to zabieg podnoszący żyzność wszystkich pól. Podobnie postępujemy przy wapnowaniu.

6. Równomierne obciążenie wszystkich pól polowych kosztem prac uprawowych. Prace uprawowe stanowią stały zabieg niezbędny do utrzymania gruntów uprawnych w kulturze i żyzności. A więc prace polowe mają charakter, jak nawożenie, zabiegów melioracyjnych i można wszystkie rośliny płodozmianu równomiernie obciążyć kosztem upraw proporcjonalnie do zajmowanej powierzchni.

Układ kosztów

Koszty w przedsiębiorstwie rolniczym mogą być dzielone wg różnych kryteriów. Do najważniejszych z nich zalicza się:

• koszty wg rodzajów,

• miejsc powstania,

• reakcji na zmiany w poziomie produkcji.

Podstawowym, jest podział kosztów wg rodzajów.

Koszty prowadzenia przedsiębiorstwa
Koszty robocizny	Koszty materiałowo - pieniężne
Koszty materialne		Koszty majątkowe
Amortyzacja	Koszty materiałowe
Koszty środków obrotowych		Koszty usług produkcyjnych

Rys. 1. Rodzajowy układ kosztów

Koszty robocizny koszty materialne są ściśle związane z procesem produkcji realizowanym w przedsiębiorstwie. Są to w dosłownym znaczeniu koszty produkcji. koszty materiałowo - pieniężne obejmują koszty materialne i koszty majątkowe. Koszty majątkowe związane są z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i są w pewnym stopniu niezależne od działalności produkcyjnej. Wynikają natomiast z faktu istnienia majątku przedsiębiorstwa. Do kosztów majątkowych zalicza się: podatki związane z posiadaniem majątku (podatek rolny, od nieruchomości), inne podatki (np. drogowy), odsetki od zaciągniętych kredytów, ubezpieczenia (majątkowe, komunikacyjne, społeczne), opłaty najmu i czynszu. Koszty materialne obejmują koszty amortyzacji i koszty materiałowe. Koszty materiałowe to koszty środków obrotowych i usług produkcyjnych.

Wykorzystanie rodzajowego układu kosztów w rachunku ekonomicznym w gospodarstwie rolniczym

Produkcja globalna

Na produkcję globalną gospodarstwa rolnego składa się suma całkowitej produkcji uzyskanej w poszczególnych działach, a mianowicie produkcji roślinnej, zwierzęcej, przemysłowej i usługach w przyjętym okresie, zwykle w ciągu roku.

Za globalną produkcję roślinną przyjmuje się zbiory w określonym roku. Dotyczy to zarówno produktów głównych, potencjalnie towarowych jak i ubocznych. Globalna produkcja zwierzęca obejmuje przyrost wartości zwierząt oraz uzyskane produkty zwierzęce (łącznie z obornikiem). Podobnie traktuje się produkty przemysłu oraz usługi. Oczywiście, jeśli wartość zwierząt się zmniejszy, to o ten spadek wartości pomniejszana jest wielkość produkcji globalnej.

Do produkcji globalnej wchodzą wszystkie wytworzone w gospodarstwie produkty zużyte w tym gospodarstwie jako środki produkcji, a więc całe zużycie wewnętrzne, zwane inaczej obrotem wewnętrznym. W ten sposób niektóre produkty liczone są dwa a nawet trzy razy. Im więcej razy te same składniki wytworzone w gospodarstwie trafiają w postaci coraz to innych artykułów do obrotu wewnętrznego tym większa jest produkcja globalna gospodarstwa.

Produkcja globalna obliczana jest metodą „od produkcji”.

Produkcja końcowa brutto (finalna, gotowa, rolnicza brutto, dochód brutto, dochód surowy)

produkcja końcowa brutto = produkcja globalna - zużycie wewnętrzne artykułów własnej produkcji ±różnica remanentów

Ponieważ praktyce produkcja globalna nie jest obliczana, łatwiej jest nieraz obliczyć produkcję końcową brutto metodą wyjścia od obrotu. Liczby dotyczące obrotu są bardziej znane w gospodarstwie.

produkcja końcowa brutto = sprzedaż + spożycie domowe + świadczenia w naturze + różnica remanentów

Produkcja końcowa netto (produkcja finalna, gotowa, rolnicza netto)

produkcja końcowa netto = Pkb - koszty pochodzenia rolniczego z zakupu (nasiona, sadzeniaki, zwierzęta z zakupu, pasze z zakupu, koszty krycia)

Produkcja towarowa brutto i netto

produkcja towarowa brutto = sprzedaż

produkcja towarowa netto = Ptb - koszty pochodzenia rolniczego z zakupu

Towarowość jest to procentowy udział produkcji towarowej w produkcji globalnej.

Produkcja czysta

Produkcja czysta jest to cała nowo wytworzona wartość w gospodarstwie rolnym.

produkcja czysta brutto = Pkn - koszty produktów pochodzenia nierolniczego z zakupu (nawozy mineralne i wapno, środki ochrony roślin, koszty usług w produkcji roślinnej, koszty usług weterynaryjnych, koszty kontroli użytkowości zwierząt, inne koszty hodowli, inne koszty, naprawa i konserwacja budynków i budowli, naprawy konserwacja maszyn i narzędzi, materiały pędne i smary, energia elektryczna, opał, opłata za spółkę wodną)

produkcja czysta netto = Pczb - amortyzacja

Dochód rolniczy netto

Dochód rolniczy = Pczn - koszt najemnej siły roboczej - koszty majątkowe (ubezpieczenia, podatek, czynsz dzierżawny, odsetki, inne koszty)

Dochód rolniczy = wynagrodzenie za pracę i za posiadanie gospodarstwa

Dochód osobisty = dochód rolniczy + dochody spoza gospodarstwa

Dochód z pracy = dochód rolniczy - umowne oprocentowanie kapitału własnego - umowna renta gruntowa

Dochód z ziemi = dochód rolniczy - umowne oprocentowanie kapitału własnego - umowne wynagrodzenie za pracę własną rolnika i jego rodziny

Dochód z kapitału = dochód rolniczy - umowne wynagrodzenie za pracę własną rolnika i jego rodziny - umowna renta gruntowa

Zysk przedsiębiorcy = dochód rolniczy - umowne wynagrodzenie za pracę własną rolnika i jego rodziny - umowna renta gruntowa - umowne oprocentowanie kapitału własnego

Różnica w wartości produkcji w pieniądzu - a

Różnica w wartości świadczeń ubocznych - b

Różnica w kosztach zmiennych rzeczowych - c

Różnica w kosztach zmiennych pracy - d

Koszty

Koszty całkowite

Koszty zmienne

Koszty stałe

Wielkość produkcji

Wielkość produkcji

A

B

Wielkość produkcji

Koszty zmienne

Wielkość produkcji

Koszty zmienne

Wydajność jednostkowa zwierząt

Potencjał genetyczny zwierzęcia

wysoki

średni

niski

Nakład

Koszty

Koszt zmienny na jednostkę produkcji

Koszt stały na jednostkę produkcji

Wielkość produkcji

A

P₁

P₂

P₃

B

F

E

C

G

Koszt/Cena

Wielkość produkcji

A

P₁

P₂

P₃

B

F

E

C

G

Koszt/Cena

Wielkość produkcji

Koszt przeciętny

Koszt krańcowy

Maksymalny dochód

---