BUDŻET I POLITYKA FISKALNA PAŃSTWA

Polityka fiskalna (budżetowa) państwa to ogół działań państwa kształtujących dochody i wydatki budżetu państwa. Polityka fiskalna jest częścią polityki finansowej państwa. Środki na realizację zadań państwa, gromadzone są w budżecie w sposób przymusowy; ten tryb wynika z atrybutu władzy.

Procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów mają charakter nie tylko ekonomiczny, lecz także społeczny, co wyraża się w przejmowaniu części produktu społecznego i dysponowanie nią w taki sposób, aby wpłynąć na sytuację dochodową i socjalną poszczególnych grup społecznych, osób, itp.

Ekonomiczne aspekty polityki fiskalnej (funkcje budżetu):

Redystrybucja dochodu narodowego, która umożliwia zmniejszenie dysproporcji w dochodach różnych grup społecznych oraz zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju różnych regionów. Narzędzia realizacji:

• system podatkowy - progresywne opodatkowanie dochodów, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich;

• wydatki budżetowe, realizowane w formie transferów społecznych: renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe oraz transfery na rzecz budżetów samorządowych.

Alokacja zasobów, która umożliwia dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego. Alokacja, to rozdzielanie czynników wytwórczych między różne cele, konieczna ze względu na zawodność mechanizmu rynkowego. Państwo może przesunąć część zasobów do wytwarzania dóbr publicznych, neutralizacji ujemnych efektów zewnętrznych, prowadzenia prac BR. Ten aspekt polityki fiskalnej pokrywa się w treści ekonomicznej w pewnej części z ww. Ale nie każda redystrybucja wiąże się z alokacją (np. transfery socjalne).

Stabilizacja gospodarki, chodzi tu o wykorzystanie dochodów i wydatków budżetu państwa do łagodzenia wahań koniunkturalnych w gospodarce. Szczególnie dotyczy to:

• ograniczania bezrobocia, bądź łagodzenia jego skutków,

• obniżania inflacji,

• pobudzania (lub hamowania) przyrostu naturalnego,

• kształtowania poziomu inwestycji i konsumpcji,

• pobudzania tempa wzrostu gospodarczego.

Budżet państwa

Budżet państwa, to scentralizowany fundusz publiczny, służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa.

Wg ustawy o finansach publicznych z 30 czerwca 2005 roku:

Budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów:

• organów władzy publicznej, w tym organ*w administracji rządowej, organ*w kontroli i ochrony prawa;

• sądów i trybunałów.

Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku kalen­darzowego zwanego „rokiem budżetowym”.

Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków. Ustawa budżetowa stanowi podstawę gospodarki finansowej państwa w roku budże­towym.

Cele i zadania państwa muszą być z góry określone, stąd też budżet sporządza się ex ante; można go zatem traktować jako plan finansowy państwa.

Dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego przejęcia ich przez państwo od różnych podmiotów, co oznacza, że dochody budżetowe gromadzone są w budżecie bezzwrotnie.

Dochodami budżetu państwa są:

• podatki i opłaty, które nie stanowią dochodów jed­nostek samorządu terytorialnego, przychodów funduszów celowych oraz innych jed­nostek sektora finansów publicznych;

• cła;

• wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jedno­osobowych spółek Skarbu Państwa;

• wpłaty z tytułu dywidendy;

• wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego;

• wpłaty nadwyżek dochodów własnych państwowych jednostek budżetowych, nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz części zysku gos­podarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych;

• dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe,

• dochody z najmu i dzierżawy oraz z innych umów o podobnym charakterze dotyczące składników majątkowych Skarbu Państwa,

• odsetki od środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżeto­wych,

• odsetki od lokat terminowych ustanowionych ze środków zgromadzonych na cen­tralnym rachunku bieżącym budżetu państwa;

• odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych;

• grzywny, mandaty i inne kary pieniężne, o ile zgodnie z odrębnymi przepisami nie stanowią dochodów innych jednostek sektora finansów publicznych;

• spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa;

• dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy, praw,

• środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej przeznaczone na finansowanie program*w i projekt*w realizowanych przez administrację rządową.

Wydatki budżetu państwa są przeznaczone na:

• utrzymanie i funkcjonowanie organów władzy publicznej, kontroli i och­rony prawa;

• zadania wykonywane przez administrację rządową;

• funkcjonowanie sądów i trybunałów;

• subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego;

• dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego;

• środki wpłacane do budżetu Unii Europejskiej, zwane „środkami własnymi Unii Europejskiej”;

• subwencje dla partii politycznych;

• dotacje na zadania określone odrębnymi ustawami;

• obsługę długu publicznego;

• finansowanie program*w i projekt*w, na realizację których uzyskano środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej, zwane „współfinansowaniem”;

• realizację Wsp*lnej Polityki Rolnej.

Z budżetu państwa są finansowane także zadania określone w od­rębnych ustawach i umo­wach międzynarodowych.

Szacunkowe dane o wykonaniu budżetu za rok 2006

(w mln zł)

1. Dochody ogółem 197.673,5

z tego:

- podatki pośrednie 127.608,5

w tym akcyza 42.129,7

- podatek dochodowy od osób prawnych 19.360,9

- podatek dochodowy od osób fizycznych 28.265,7

- dochody państwowych jednostek budżetowych 16.651,0

- pozostałe 5.787,4

w tym wpłaty zysku z NBP 1.158,0

2. Wydatki ogółem 222.757,6

w tym:

- obsługa długu krajowego 23.341,2

- obsługa długu zagranicznego 4.508,4

- dot. dla funduszu emerytalno - rentowego 14.932,7

- dot. Dla funduszu Ubezpieczeń. Społecznych 24.483,4

3. Deficyt -25.084,1

Podatki - są głównym źródłem wpływów , czyli dochodu fiskalnego;

wyróżnia się:

Podatki bezpośrednie - to takie podatki, przy których istnieje ściśle określona zależność pomiędzy płaconym podatkiem (rodzajem, wysokością trybem płacenia) a podatnikiem. Nakładane są na osoby fizyczne i przedsiębiorstwa: np. podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek dochodowy od osób prawnych, podatek od spadków i darowizn, podatek majątkowy.

Podatki pośrednie - obciążają podatnika w sposób nie pozostający w ścisłym związku z jego sytuacją dochodową i majątkową. Płacone są od towarów i usług: np. cło, akcyza, podatek od wartości dodanej VAT (wartością dodaną na każdym etapie produkcji jest różnica między wartością sprzedaży a wartością nabytych czynników produkcji, z wyłączeniem pracy).

Pożądane cechy systemu opodatkowania

(Adam Smith, 1796, Adolf Wagner, 1880)

• Efektywność ekonomiczna - system podatkowy nie powinien kolidować z efektywną alokacją zasobów.

• Prostota administracyjna - system podatkowy powinien być prosty i względnie tani w zarządzaniu.

• Elastyczność - system podatkowy powinien łatwo dostosowywać się do zmieniających się warunków gospodarczych.

• Przejrzystość - system podatkowy powinien być tak skonstruowany, aby podatnicy mogli sprawdzić, ile płacą, i ocenić, w jakim stopniu system ten odzwierciedla ich preferencje.

• Sprawiedliwość - system podatkowy powinien sprawiedliwie traktować wszystkie jednostki, co może oznaczać podobne traktowanie osób znajdujących się w podobnej sytuacji i nakładanie wyższych podatków na tych, którzy mogą udźwignąć większe obciążenia podatkowe; bądź może oznaczać stosowanie wobec wszystkich podatników jednej stawki podatkowej.

• Równość - opodatkowanie każdego w stosunku do wysokości dochodu lub wartości majątku.

• Nienaruszalność majątku podatnika - podatek powinien być pokrywany z bieżących dochodów podatnika.

• Taniość - koszty wymiaru i poboru podatku powinne być możliwie najniższe w stosunku do wysokości wpływów.

• Dogodność - podatek powinien być pobierany w odpowiednim czasie i w sposób dogodny dla podatnika.

Ustawa budżetowa z 2007 roku zakłada:

Łączne dochody: 228.952.516 tys. zł

w tym:

• podatkowe i niepodatkowe 214.266.048 tys. zł

• środki z Unii Europejskiej 14.686.468 tys. zł

Wydatki: 258.952.516 tys. zł

Deficyt - nie więcej niż: 30.000.000 tys. zł

Różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa stanowi odpowiednio:

nadwyżkę budżetu państwa lub deficyt budżetu państwa.

Deficyt budżetu państwa to nadwyżka wydatków budżetu państwa nad jego dochodami.

Deficyt budżetu państwa oraz inne pożyczkowe potrzeby budżetu państwa mogą być pokryte przychodami pochodzącymi z:

• sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagra­nicznym;

• kredytów zaciąganych w bankach krajowych i zagranicznych;

• pożyczek;

• prywatyzacji majątku Skarbu Państwa;

• nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych.

Utrzymywanie się deficytu budżetu państwa powoduje narastanie długu publicznego.

2004 2005 2006

dług publiczny (mld zł) 432,3 467,8 478,5 (tylko dług skarbu państwa)

Na koniec stycznia 2007 roku zadłużenie Skarbu Państwa (SP) wyniosło 490.298,7 mln zł

W porównaniu z końcem grudnia 2006 roku zadłużenie to wzrosło o 11.772,3 mln zł, tj. o 2,5%.

Na deficyt ekonomiczny sektora finansów publicznych składa się:

suma deficytów:

• budżetu państwa, samorządów, jednostek ochrony zdrowia, funduszy celowych i innych jednostek,

• powiększona o wypłaty rekompensat dla emerytów i pracowników sfery budżetowej, a następnie pomniejszona o transfery do drugiego filaru ubezpieczeń społecznych

Większy deficyt sektora finansów publicznych powoduje zmniejszenie krajowych oszczędności, a także zwiększa presję inflacyjną.

Udział łącznego długu publicznego w PKB

Kryteria konwergencji (Maastricht, 1991)

Kryterium inflacyjne

Kryterium inflacyjne jest spełnione, gdy tempo wzrostu cen w danym kraju jest nie wyższe niż tzw. wartość referencyjna, która jest wyznaczana jako średnia inflacja w trzech krajach UE najlepszych pod względem stabilności cen, powiększona o 1,5 pkt proc. Polska spełnia to kryterium.

Kryterium stóp procentowych

Oprocentowanie długoterminowych obligacji rządowych emitowanych przez dany kraj nie powinno przekraczać o więcej niż 2 pkt proc. średniego oprocentowania obligacji w trzech krajach UE o najniższej inflacji. Prawie wszystkie kraje UE, kandydujące do euro, spełniają to kryterium.

Kryterium kursu walutowego

polega na utrzymaniu waluty kraju w systemie ERM II

(Mechanizm Kursów Walutowych II, ang. Exchange Rate Mechanism II - ERM II, to mechanizm, według którego ustalane są kursy między euro a walutami krajów Unii Europejskiej nie będących członkami unii walutowej) przez okres przynajmniej dwóch lat. Waluty kraju kandydującego w stosunku do euro muszą, przez co najmniej 2 lata, mieścić się w przedziale +/- 15 % wokół stałego kursu parytetowego. Waluta danego kraju nie może być dewaluowana w stosunku do walut innych członków UE.

Kryterium budżetowe

Zarówno faktyczny jak i prognozowany deficyt budżetu nie może przekroczyć 3% PKB. Dług publiczny mnie powinien przekroczyć 60% PKB.

• Stan finansów publicznych określony jest głównie przez następujące wielkości:

• stopę podatkową - udział podatków w dochodzie narodowym h = T/Y, gdzie:

T - podatki

Y - PKB w kraju

• wielkość wydatków budżetu - R

• wielkość wytwarzanego dochodu w kraju - Y

Przy T/Y=0,25, T=0,25 Y, R = h x Y

Zależność miedzy stopą podatkową a wpływami budżetu

Krzywa Laffera

Krzywa ta opiera się na założeniu, że wpływy do budżetu (dochód fiskalny) zależą od dwóch wielkości:

• podstawy opodatkowania (wysokości dochodów)

• wysokości stóp podatkowych

Można przyjąć, że istnieją w sensie teoretycznym i praktycznym granice opodatkowania, których przekroczenie wywołuje negatywne następstwa przejawiające się w:

• ograniczeniu aktywności gospodarczej

- zmniejszeniu się dochodów państwa

Ograniczenie aktywności gospodarczej występuje zwykle przy podatkach progresywnych ( stawka podatku rośnie szybciej niż podstawa opodatkowania, w odróżnieniu od podatków proporcjonalnych i regresywnych).

Praktyczne określenie punktu krytycznego stawki podatkowej nie jest łatwe, ze względu na zmianę warunków w poszczególnych okresach. Istotne jest, aby system podatkowy jako całość uwzględniał konsekwencje krzywej Laffera, o czym politycy często zapominają.

• Wpływ podatków i wydatków budżetowych na poziom wytwarzanego dochodu narodowego

Zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami, zależność między

wydatkami na konsumpcję (C ) i inwestycje ( I ) a poziomem

wytwarzanego dochodu narodowego (Y ) bez uwzględnienia podatków

i transferów, przedstawia się następująco:

Y = C + I

obecnie uzupełnimy to równanie o wydatki rządowe - G

Y = C + I + G

G - wydatki państwa na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne

Wydatki G tworzą bezpośredni popyt konsumpcyjny i

inwestycyjny w sektorze publicznym i tym samym wpływają

na poziom dochodu narodowego oraz stan zatrudnienia.

Budżetowe transfery „B” nie powiększają globalnego popyt

lecz zwiększają rozporządzalny dochód ludności - Yd.

Wydatki budżetowe G zwiększają globalny popyt i wpływają na wzrost dochodu narodowego, zaś podatki netto (Td - B = Tn) obniżają poziom wydatków na konsumpcję indywidualną. Zmniejszenie wydatków na konsumpcję nie kompensuje jednak w całości dodatniego efektu wzrostu globalnego popytu z tytułu wydatków rządowych.

Przykład

Założenia:

• a = 80,

• c = 0,7

• Yd (Y) = 1000

• C = 780

1. Gdy nie występują podatki Tn, ani wydatki rządowe G :

780C + 220I = 1000Y

2. Gdy wydatki rządowe G = 300 , lecz nie są finansowane podatkami, lecz np. kredytem:

780C + 220I + 300G = 1300Y

3. Gdy wydatki rządowe G=300, finansowane są podatkami Tn= 300:

570Ct + 220I + 300G = 1090

bo:

konsumpcja, po uwzględnieniu podatków przybierze postać:

Ct = a + cY - cTn 780 - (0,7x300)

Wpływ wydatków rządowych i podatków netto na poziom realnego dochodu narodowego

Czyli wzrost wydatków państwa, prowadzi do wzrostu Y, gdyż dochodowy efekt wydatków budżetowych jest większy niż gospodarstw domowych.

Połączony efekt wydatków rządowych i podatków netto przekłada się na przyrost globalnego popytu i tym samym przyrost dochodu narodowego, mierzony odcinkiem Y3 - Y1. Efekt ten przypisuje się działaniu mnożnika wydatków budżetowych.

Mnożnik wydatków budżetowych

mg = 1 : (1 - c ) = 1 : (1-0,7) = 3,333

tzn. dodatkowe wydatki państwa np. 10 mln, dają przyrost dochodu o 33,3 mln.

Gdy budżet jest zrównoważony, to znaczy przyrost wydatków rządowych jest równy przyrostowi dochodów budżetowych (∆G = ∆Tn), to mnożnik wynosi 1.

Mnożnik zrównoważonego budżetu, to mechanizm polegający na tym, że wzrost wydatków państwa, którym towarzyszy taki sam wzrost podatków, powoduje zwiększenie produkcji równe wzrostowi wydatków budżetowych.

Przykład

- wzrost wydatków budżetowych ∆G - 10 mln

- spadek popytu konsumpcyjnego [wywołany wzrostem podatków o 10 mln zmniejszy popyt konsumpcyjny o 7 mln ( 0,7x10)]

- w sumie globalny popyt konsumpcyjny wzrośnie o 3 mln, co przy mnożniku wydatków rządowych - 3,333 da przyrost dochodu ∆Y w wysokości 10 mln zł

1 : (1-c) w naszym przykładzie: 1 : (1-0,7) = 3,333

∆Y= mg x ∆G = 3,333 x 3 mln = 10 mln

czyli mg = ∆Y : ∆G = 1

Włączenie podatków do makroekonomicznego mechanizmu rynkowego wprowadza ważną modyfikację do równania inwestycji I i oszczędności S (I = S).

Można ją wyprowadzić następująco:

Y = C + I + G

Y = Yd + Tn

zatem:

C + I + G = Yd + Tn

ponieważ:

Yd = C + S

C + I + G = C + S + Tn

lub:

I + G = S + Tn

Oszczędności prywatne S, jako źródło finansowania wydatków inwestycyjnych I w sektorze prywatnym, zostają powiększone o sumę podatków Tn jako źródło finansowania wydatków rządowych G. Łącząc składniki sektora prywatnego po jednej stronie i sektora publicznego po drugiej stronie równania otrzymujemy:

S - I = G - Tn

Jeśli ma być zachowana równowaga ogólna, to deficyt budżetu państwa, wyrażający się nadwyżką wydatków G nad dochodami Tn , może być finansowany nadwyżką oszczędności S nad inwestycjami I. Podmioty dysponujące oszczędnościami kupują wówczas obligacje rządowe i uzyskany stąd dochód jest wykorzystywany do finansowania deficytu budżetu państwa.

Wydatki rządowe G działają jak automatyczny stabilizator, który podtrzymuje aktywność gospodarczą i powoduje, że poziom dochodu narodowego oraz zatrudnienia jest wyższy w porównaniu z poziomem możliwym do osiągnięcia bez wydatków rządowych.

Automatyczne stabilizatory - instrumenty działające samoczynnie, bez potrzeby ingerencji państwa (państwo je jedynie ustanawia).

Ważniejsze automatyczne stabilizatory koniunktury:

• podatki,

• świadczenia socjalne

• programy pomocy dla rolnictwa

19

1300

1090

1000

780

Y0 Y1 Y3 Y2 Y max

E0 = 780C

E1 = 780C+220I =1000

E3 = 570Ct+220I+300G= 1090

E2 = 780C+220I+300G = 1300

E0

E1

E3

E2

Popyt globalny

---