1945-48 - dialog, w którym rozmijały się głosy literatury i polityki
spór o realizm:
po stronie zdecydowanych protagonistów: redaktorzy, autorzy „Kuźnicy”
po stronie poszukujących artystycznego uzasadnienia: Wyka, Stefan Kisielewski
dołączyły następne:
sprawa XX-lecia
dyskusja wokół dzieła J. Conrada
emocjonalne zderzenie opinii o oświęcimskich opowiadaniach T. Borowskiego
Wyka podjął na łamach „Twórczości” kwestię bilansu literackiego dorobku XX-lecia; wypowiedzieli się liczni pisarze, choć zostało to przerwane przez socrealizm (wątek oceny XX-lecia powróci od 1955, a następnie w latach 60.)
„spór o Conrada”:
polemiki te były literackim kamuflażem - szło nie o samą twórczość autora, ale o jej przesłanie (powieść ta była ulubioną, pokoleniową lekturą młodych żołnierzy AK. Jej zasadnicze zagadnienie - Conradowskie pojmowanie honoru i wierności przyjętym zobowiązaniom - nie było literacką abstrakcją, lecz kwestią dramatycznych wyborów i dalszych losów)
młody publicysta „Kuźnicy” Jan Kott w głośnym artykule O laickim tragizmie (1945) uczynił z tej etycznej kwestii pretekst do sformułowania tezy o zdradzie przywódców, którzy prostolinijną i ideową młodzież oszukali
tezę tę publicystyka powtarzała coraz częściej (trafiła ona m.in. do Popiołu i diamentu)
interpretacji Kotta sprzeciwiła się Dąbrowska (poważny autorytet)
także i ten spór został szybko ugaszony
dyskusja, jaka wywiązała się wokół publikowanych (1946-48) przez Borowskiego opowiadań (temat obozów koncentracyjnych)
zarzucano mu cynizm, nihilizm, amoralność, chęć epatowania naturalistyczną interpretacją ludzkich zachowań
autor bronił się, atakując inne książki o tej tematyce (zarzucał innym artystyczny konformizm, prostoduszną moralistykę)
dyskusja nie wokół Borowskiego, ale wokół kwestii oceny przeżyć obozowych, przekraczających granice społecznego doświadczenia. Stała się spektakularnym fragmentem zagadnienia realizmu (ciążący na literaturze obowiązek sporządzania świadectw)
I lata po wojnie: proces wieloaspektowej rewizji postaw i estetyk (wg Wyki to „rozrachunki inteligenckie”. Interpretował istotę twórczości powojennej jako autoanalizę przeprowadzaną przez PL inteligencję)
1946 - ingerencja polityki stopniowo przekształcała „rozrachunki inteligenckie” w porachunki z inteligencją
VIII 1948 - triumfalne zwycięstwo: w Wrocławiu zwołano Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju (Pablo Picasso; Irena Joliot Curie - córka M. Curie Skłodowskiej, zdobywczyni Nagrody Nobla z dziedziny chemii; awangardowy poeta Paul Eluard, malarz Ferdynand Léger, architekt Le Corbusier, rosyjski pisarz Ilja Erenburg, Francuz Vercors). Wszystkich połączył rytuał antywojennej demonstracji. Einstein nadesłał memoriał, w którym postulował międzynarodową kontrolę nad energią atomową i powszechne rozbrojenie (okrojony przez cenzurę)
I 1949 - IV Zjazd ZZLP zakomunikowano pisarzom doktrynę realizmu socjalistycznego (pot. socrealizm). Twórczość literacką zobligowano do bezpośredniego odzwierciedlenia rzeczywistości pod 3 warunkami:
partyjności - zgodność z oficjalnym stanowiskiem PZPR (powstała w wyniku wchłonięcia PPS przez PPR - XII 1948)
ideowości - marksizm-leninizm
ludowości - optyka klasowa, dominacja realiów oraz interpretacji bliskich „ludowi pracującemu miast i wsi”; zwrócono się ku wzorom folklorystycznym oraz tematyce wiejskiej w poezji i w prozie, wpisując w nie ideologiczne przesłanie. Upowszechniano literackie przeróbki ludowych baśni/bajek
od dzieł artystycznych wymagano optymistycznej wymowy, walorów dydaktycznych, typowości. Twórczość respektująca te warunki nie mogła być realistyczna (swoisty nadrealizm, propagandowa utopia)
pułapka dla pisarzy: jedni za socrealistyczną kulturą; większość nie
chęć nowej władzy do legitymizowania się intelektualistami (służba dyplomatyczna: Miłosz, Przyboś, Tadeusz Breza, Ksawery Pruszyński, żagaryści: Jerzy Zagórski, Jerzy Putrament)
IV 1948 - opublikowany w „Twórczości” Traktat moralny nadesłany z Waszyngtonu przez Miłosza:
ostentacyjnie, dosadnie opisywał mechanizm narastającej ideologizacji życia w PL
mówił o społecznych i etycznych konsekwencjach zmian
zapowiedź Zniewolonego umysłu i Zdobycia władzy, decyzji o pozostaniu na Zachodzie (1951)
z wojennego wygnania nie wrócili też: Lechoń, Wierzyński, Gombrowicz, Herling-Grudziński, Wańkowicz
inni wracali: K. Pruszyński (1945), Tuwim (1946), Gałczyński (1946), Iłłakowiczówna (1947), Artur Międzyrzecki (1950), Słonimski (1951)
w II połowie XX w. emigracja stała się istotną częścią literackiego losu - nagły jej początek dał wybuch wojny
symboliczna data to 1951 - wrócił ostatni z wojennych wygnańców, Słonimski; na status uciekiniera zdecydował się Miłosz
lata stalinowskie: okres żelaznej kurtyny, dopiero przełom 1956 sprawił, że została ona nieco uniesiona. Na powrót zdecydowali się: Z. Kossak-Szczucka (1957), Michał Choromański (1957), Wańkowicz (1958),Teodor Parnicki (1967)
wyemigrowali: Hłasko (1958), Wat (1963), Leopold Tyrmand (1964)
na długotrwałe stypendia zagraniczne wyjechali: Herbert, Mrożek
emigracja kolejnych:
antysemicki, antyinteligencki kurs w polityce wewnętrznej - cenzuralna konfiskata Dziadów, relegowanie z kilku wyższych uczelni profesorów i studentów Żydów (1968)
wyjechali: Leszek Kołakowski, Arnold Słucki, Grynberg, Jan Kott, Adam Tarn, Wygodzki
1971 - Włodzimierz Odojewski po uporczywych zmaganiach z cenzurą
głównym miejscem oparcia była paryska „Kultura”. Do jej stałych autorów należeli: Gombrowicz, Miłosz, Wat, Wańkowicz, Wierzyński, Jerzy Stempowski, Bobkowski, Tyrmand, Mrożek. W latach 60. zaczęli publikować tu również ci z kraju: Andrzejewski, Stefan Kisielewski. Giedroyc, Zygmunt i Zofia Hertzowie, Józef Czapski + inni (Herling-Grudziński, Jeleński) - stworzyli wydawnictwo, które stało się zwycięską alternatywą dla literatury krajowej
ważnymi ośrodkami życia literackiego: Londyn (emigracyjne instytucje polityczne, oświatowe, kulturalne, domy wydawnicze, redakcje czasopism), Monachium (PL rozgłośnia Radia Wolna Europa - źródło informacji, rola mecenatu i inspiracji)
na obczyźnie tworzyły się grupy pisarzy, którzy przebywali tam od dzieciństwa: grupa poetycka Kontynenty („Nowy Merkuriusz”, „Kontynenty”)
kolejna fala wyjazdów emigracyjnych: po 1980 - część pokolenia tzw. Nowej Fali (Barańczak, Adam Zagajewski, Jacek Bierezin, Christian Skrzyposzek). Powstały nowe czasopisma: „Puls” w Londynie, „Zeszyty Literackie” w Paryżu, „Archipelag” w Berlinie
połączenie się literatury krajowej i emigracyjnej dzięki:
zmianie ustroju politycznego (1989)
otwarciu granic
zniesieniu cenzury
Miłosz, esej Zniewolony umysł:
najważniejsza próba opisania mechanizmu ideologizacji świadomości literackiej
studium powojennej świadomości wschodnio-europejskiej, poddanej działaniu obcych jej reguł politycznej, ekonomicznej organizacji życia
konstrukcyjne elementy: parabola, alegoria
podstawowy aparat pojęciowy: słowa-klucze (tabletki szczęścia z Nienasycenia Witkiewicza oraz pojęcie Ketmanu, sztuki ukrywania prawdziwych poglądów, pochodzące z islamu)
socrealizm nie trwał długo - zainspirował wiele utworów, ale dziś ma wartość tylko dokumentacyjną
okres stalinizmu w literaturze PL to lata 1949-55. Początek to zjazd literatów w Szczecinie, koniec to powstanie kabaretów Bim Bom i STS (1954) oraz przekształcenie „Po prostu” w „Tygodnik studentów i młodej inteligencji” (IX 1955); symboliczna klamra to też: publikacja poematu Broniewskiego Słowo o Stalinie (XII 1948) i ogłoszenie Poematu dla dorosłych Ważyka (VIII 1955)
między tymi granicznymi datami ścierały się 2 tendencje:
deklaracje lojalności składane publicznie przez cenionych autorów (broszura Andrzejewskiego Partia i twórczość pisarza - 1952, niektóre wiersze Tuwima, Gałczyńskiego, Iwaszkiewicza); odebranie „Tygodnika Powszechnego” jefo prawowitym wydawcom i uwięzienie kard. Wyszyńskiego (1953); wzniesienie w W-wie Pałacu Kultury i Nauki im. Stalina
przebijające się przez cenzurę teksty krytyczne i artystyczne: artykuły ucznia Wyki - Ludwika Flaszena; zaczęto nieśmiało krytykować dydaktyzm i schematyzm powojennej twórczości. Na łamach „Nowej Kultury” (1954) ukazały się rozliczeniowe opowiadania: Brandysa (Hotel Rzymski), Dąbrowskiej (Trzecia jesień), Andrzejewskiego (Złoty lis) - ezopowa krytyka zniewalających mechanizmów. Oskarżycielski ton Poematu dla dorosłych zdumiał czytelników i zaskoczył przywódców partyjnych - autor należał do gorliwych inicjatorów socrealizmu w literaturze
1956 przyniósł spektakularną odmianę - znaczne powiększenie swobód twórczych i powrót twórczości do pluralizmu estetycznego i światopoglądowego. Przekształcenia trwały do końca lat 50. - stanowiły część większego procesu politycznego i społecznego (PL Październik, przełom październikowy, odwilż - ostatnia nazwa od tytułu powieści Erenburga, PL przekład: Brzechwa, 1955)
ucieczka Ważyka (głównego i najgroźniejszego „terroretyka” socrealizmu) - zaczęły pojawiać się rozrachunkowe wiersze, opowiadaniach
12 III 1956, Moskwa - zmarł nagle Bierut
IV - wyszedł z więzienia Gomułka
VI - strajki w Poznaniu przeszły w manifestacje, przeciw którym władze użyły milicji i wojska (zginęło ponad 100 osób, ponad 1000 zostało rannych)
X - uwolniona prymasa Wyszyńskiego
XII - wznowiono „Tygodnik Powszechny”
w PL i tzw. obozie socjalistycznym dokonywały się poważne zmiany polityczne
ODZYSKIWANIE GŁOSU
1956 - w dziejach PL kultury przełom tak głęboki, że należy mówić o całkowitej zmianie jej społecznej roli i odzyskaniu wewnętrznej autonomii
daleko jeszcze było do niezależności, starano się nadal kontrolować kształt i treści PL kultury, ale od upadku doktryny realizmu socjalistycznego rozpoczął się proces powiększania intelektualnej swobody
kurczył się monopol państwowy, rosła aktywność obywatelska
powstawały środowiska i grupy intelektualne:
1955, W-wa - Klub Krzywego Koła - dyskusje na zasadnicze tematy polityczne, społeczne, światopoglądowe, artystyczne; T. Kotarbiński, Aleksander Gieysztor, Paweł Jasienica, Edward Lipiński, Leszek Kołakowski, Jan Józef Lipski, Jan Strzelecki, Maria i Stefan Ossowscy. Władze zakazały działalności w 1962
aktywizacja środowisk = nowe czasopisma:
1956, W-wa: „Dialog” (poświęcony dramaturgii, teatrowi), „Od nowa” (studenckie, kulturalne), „Współczesność” (Grupa Młodych Literatów)
1956: „Nowe Sygnały”, „Poglądy” (Wrocław), „Przemiany” (Kraków)
1957, Kraków: „Czarne na Białym” (pismo studenckie, zmienione w „Zebrę”)
1957, W-wa: „Polityka”
1957: grupa pisarzy (Andrzejewski na czele; Juliusz Żuławski, Hłasko, Jastrun, Ważyk) o3mują zgodę na przygotowanie pisma „Europa” (decyzja cofnięta)
to samo z tworzoną przez Przybosia i Sandauera „Rzeczą” oraz „Treścią” (Kraków)
1957, Kraków: reaktywowano „Znak”
1957, Wrocław: „Odra”
1958, W-wa: „Więź” (red. Tadeusz Mazowiecki)
1958, Poznań: „Wyboje”
IX 1957: zamknięte „Po prostu”
koniec 1957, Wrocław: likwidacja „Nowe Sygnały” i „Poglądy”
niektórzy pisarze (Andrzejewski, Jastrun, Kott, Ważyk, Dygat, Hertz, Żuławski) wyrazili swe rozczarowanie i oddali legitymacje PZPR (koniec 1957), bo:
brak zgody na utworzenie nowych czasopism
likwidacja czasopism niedawno powołanych
ograniczanie demokratycznych zmian
czas debiutu nowego pokolenia - przeżycie pokoleniowe: doświadczenie zbiorowe o dużym znaczeniu społecznym/historycznym (tu: poczucie wspólnego uwalniania się z politycznych kleszczy, wytwarzało więź rówieśniczą i konsolidowało generację)
Prapremiera pięciu poetów - prezentacja wierszy Białoszewskiego, Herberta, Bohdana Drozdrowskiego, Jerzego Harasymowicza, St. Czycza, „Życie Literackie” (XII 1955) - jako frontalne wejście do literatury
Marek Hłasko:
symboliczny reprezentant literackiego i światopoglądowego przełomu październikowego
zyskał szybko popularność jako współpracownik „Po prostu” i autor opowiadań Pierwszy krok w chmurach (1956)
szybko stał się legendą pokolenia
Andrzej Bursa:
analogiczna postać jak Hłasko, tylko w poezji
jego wiersze bezpośrednio i ekspresywnie wyrażały negatywistyczny bunt
do zmitologizowania postaci przyczyniła się nagła śmierć 25-letniego poety (1957)
Leopold Tyrmand - 3 z antysocrealistycznych, zbuntowanych „wieszczów” PL Października
elementy kultury literackiej październikowego przełomu:
rodząca się wówczas kultura studencka - akademickie czasopisma, pełne reformatorskiej werwy i powstające kabarety i teatry
ożywienie regionów - w 1956-57 powstały kulturalne pisma w każdym nieomal województwie; pełniły rolę naturalnych ośrodków życia literackiego, sprzyjając wszechstronnej emancypacji i budzeniu tożsamości
uniesienie żelaznej kurtyny - naprawienie zerwanych więzów z Zachodem (PL kultura zwróciła się ku nowym prądom intelektualnym i artystycznym: fascynacją stał się egzystencjalizm)
ruch wydawniczy - pokaźna fala literatury europejskiej i amerykańskiej: II połowa lat 50.: dzieła Prousta, Kafki, Joyce'a (Ulisses - 1969), Faulknera, Hemingwaya, Caldwela, Steinbecka, Manna, Malraux, Mauriaca, Eliota, Becketta, Ionesco; inne przekłady literatury wschodniej: Dostojewski, Mandelsztam, Cwietajewa, Erenburg, Pasternak
rewizja nieodległej tradycji: po raz I po wojnie opublikowano opowiadania Schulza, dramaturgię Witkacego, wznawiano dorobek poetycki międzywojennej awangardy, opublikowano Ferdydurke i Trans-Atlantyk Gombrowicza, wyszły dzieła Miłosza
krytyka literacka:
przybywanie nowych czasopism, pojawienie się literatury w mediach - stąd krytyka uzyskała masowy zasięg
podstawowe gatunki wypowiedzi krytycznej: szkic, recenzja, esej, felieton - publikowane w czasopiśmie, gazecie, radiu, telewizji, książce
największe znaczenie ma krytyka programowa - formułowanie koncepcji literackich w imieniu grupy, pisma, pokolenia, twórczości, zjawiska, prądu
była domeną młodych poetów warszawskich z kręgu „Sztuki i Narodu”
przez tę krytykę było zdominowane I powojenne 10-lecie
projektowała i narzucała twórcom, czytelnikom problematykę, estetykę tzw. realizmu socjalistycznego
znajdowali się tu: Stefan Żółkiewski, Jan Kott, Ryszard Matuszewski (później odstąpili od ideologiczne rozumianej programowości)
w II połowie lat 60. podstawę programową w krytyce odnowiła Nowa Fala (postulat powrotu literatury do funkcji realistycznej)
z nią łączy się krytyka akademicka - związana z miesięcznikami i rzadziej ukazującymi sie periodykami
krytyka etyczna - elitarna odmiana pisarstwa o literaturze - literatura jest środkiem i egzemplifikacją w rozważaniach o charakterze filozoficznym
Wyka - najb. opiniotwórczy krytyk w latach II wś., red. konspiracyjnego „Miesięcznika Literackiego” (szkic o poezji Baczyńskiego)
krytyka opisowa - najczęstsza odmiana po wojnie. Po 1956 pojawiła się grupa utalentowanych krytyków: Janusz Maciejewski, Ryszard Przybylski, Michał Glowiński, Jacek Łukasiewicz, Edward Balcerzan, Henryk Bereza, uczniowie Wyki: Jerzy Kwiatkowski, Andrzej Kijowski, Jan Błoński, Konstanty Puzyna, Ludwik Flaszen
pomiędzy krytyką programową a opiswoą: Sandauer, Zbigniew Bieńkowski (promowali nowatorskie dzieła literatury PL i światowej)
krytycy kształtujący obraz literackiej współczesności - Tomasz Burek, Helena Zaworska, Jan Walc, Andrzej K. Waśkiewicz
krytyka emigracyjna po 1939: w większym stopniu niż krajowa nastawiona na literacką edukację i promocję; tu: Maria Danilewicz-Zielińska, Tymon Terlecki, Miłosz
felieton: popularny w XX-leciu - odrodził się po wojnie. Do klasyków gatunku dołączyli: Iwaszkiewicz (Listy do Felicji, Ludzie i książki), Gałczyński (Listy z fiołkiem), Stefan Kisielewski, Andrzej Kijowski, Krzysztof Teodor Toeplitz, Jan Z. Słojewski
cenzura w powojennej PL:
1 z najb. wpływowych instytucji politycznych
jesień 1944 - w obrębie PKWN powołano Resort Informacji i Propagandy
1946 - cenzura o3mała status ministerialny (Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk)
prewencja: ocena wypowiedzi jeszcze przed oddaniem do druku
decyzje GUKPPiW były arbitralne i niejawne
udzielanie koncesji na działalność wydawniczą
przydziały papieru, dotacje państwowe
cenzura wewnętrzna: redaktorzy, wydawcy sami oceniali teksty pod względem „poprawności politycznej”
autocenzura: prowadziła do przemilczeń i powstawania poetyk symbolizujących i aluzyjnych, tzw. język ezopowy
cenzura podmiotowa: wprowadzanie tzw. „zapisów” (zakaz podejmowania określonych tematów lub eliminowanie z publicznego istnienia wskazanych przez urząd osób). Stąd w latach 70. powstał niezależny obieg
1981 - uchwalono ustawę o cenzurze: ingerencje miały być widoczne przez odpowiednią adnotację
ostatecznie urząd cenzury rozwiązano ustawą z 2 IV 1990
Związek Literatów Polskich:
g