BIZANCJUM
WSTĘP: Sztuka bizantyjska (lub bizantyńska)
sztuka chrześcijańska Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Bizantyńskiego) i kręgu jego oddziaływania.
Za jej początek uważa się założenie Konstantynopola (330), podział Cesarstwa w 395 roku lub czasy Justyniana (VI wiek), za koniec - rok 1453.
Sztuka ta stanowiła przedłużenie greckiej sztuki starożytnej i wypowiadała się głównie w architekturze, przede wszystkim sakralnej.
Istotną rolę odgrywało również malarstwo pod postacią malowideł ściennych, mozaik i obrazów (ikon). Rozwijało się rzemiosło, rzeźba natomiast (zwłaszcza figuralna) pełniła funkcję marginalną.
Rozwój sztuki bizantyjskiej
był związany z dziejami państwa.
Była związana z ideologią chrześcijańską oraz cesarską, podporządkowana była bowiem władcy.
Czas jej panowania dzielony jest na kilka okresów, odpowiadających wydarzeniom historycznym i panującym dynastiom:
okres wczesnobizantyński trwający do 843; obejmował kształtowanie się sztuki, jej rozkwit za panowania Justyniana oraz ikonoklazm (726-843);
okres średniobizantyński, złote czasy sztuki; trwał od 843 do 1261, w jego ramach wyróżnia się tzw. renesans macedoński (od panującej wówczas dynastii macedońskiej), manieryzm Komnenów (od dynastii Komnenów) i czasy Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261);
okres późnobizantyński, rozciągający się od 1262 do zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku; w okresie tym panowała dynastia Paleologów (renesans Paleologów).
Architektura- Wprowadzenie:
Architektura bizantyjska jest gałęzią sztuki chrześcijańskiej rozwiniętej w Bizancjum i na terenach sąsiednich, na Półwyspie Bałkańskim i na leżących naprzeciw niego wybrzeżach.
Sztuka bizantyjska rozwinęła się w rezultacie ewolucji kultury hellenistycznego Wschodu w zetknięciu z kulturą chrześcijańską i późnego cesarstwa rzymskiego.
Jej złożony charakter był wynikiem oddziaływania różnych narodów wchodzących w skład imperium.
Sztuka ta przeżywała czasy wspaniałych wzlotów i upadków związanych z losami państwa.
Dynamiczny rozwój cesarstwa wschodniego sprzyjał budownictwu. Budowano wspaniałe pałace, fortyfikacje, obiekty użyteczności publicznej, jak wodociągi, zapory wodne. Jednak najważniejszą pozycję zajmowała architektura kościelna.
Bizancjum najdłużej pozostało ośrodkiem kultury grecko-rzymskiej.
W głowicach kolumn naśladowano kształty korynckie, lecz charakterystyczne dla sztuki bizantyjskiej są kolumny z głowicą nasadnikową. Powstała ona wskutek wprowadzenia impostu (nasadnika). Był to blok kamienny o kształcie zbieżnym ku dołowi. Dolna płaszczyzna okrągła spoczywała na głowicy, zaś górna - prostokątna podtrzymywała łuk.
Głowice miały dekorację roślinną, geometryczną, z elementami wolut i postaciami zwierząt.
Architektura - budowle sakralne
Najstarsze kościoły bizantyjskie pochodziły z V i VI w., lecz nie dochowały się one do naszych czasów.
Przypuszcza się, że były nimi podłużne, trójnawowe bazyliki, prawdopodobnie z emporami, przekryte drewnianym stropem
Największe i najsławniejsze dzieło architektoniczne epoki Justyniana, zachowany do dziś kościół Św. Zofii w Konstantynopolu (Hagia Sophia 532 h-537), jest bazyliką kopułową.
Budowlę tę projektowali architekci Anthemios z Trallesi Izydor z Miletu.
Budynek podzielono na trzy części: atrium otoczone portykami, narteks i właściwą bazylikę.
Jest ona prostokątem o wymiarach 77 x 72 m, podzielonym na trzy nawy, z których środkowa zakończona jest małą apsydą
Wnętrze oświetla czterdzieści okien umieszczonych u podstawy głównej kopuły i pięć w każdej półkopule.
Wspaniałe mozaiki i kolorowe marmury dopełniają bogactwa wyposażenia. Ta gigantyczna całość sprawia wrażenie lekkości, choć prosta w swej istocie, wymagała wiedzy architektonicznej i znajomości konstrukcji na najwyższym poziomie.
Bazylika kopułowa
stanowi odrębny rodzaj architektury bizantyjskiej;
łączy układ bazyliki - budowli podłużnej z budowlą centralną na rzucie krzyża.
Na skrzyżowaniu nawy środkowej z poprzeczną wznosi się kopuła.
Bazylika kopułowa jest najbogatszym pod względem przestrzennym typem kościoła.
Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny: okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar.
Kościoły bizantyjskie na zewnątrz surowe i proste, oszałamiają bogactwem dekoracji wnętrza.
W architekturze bizantyjskiej rozwija się typ kościoła centralnego na planie krzyża greckiego (np. bazylika św. Marka w Wenecji, świątynie na terenie Rusi i w krajach bałkańskich).
Kościół San Vitale w Rawennie założony jest na planie ośmioboku krytego kopułą. Wnętrze bardzo bogato zdobione mozaikami. Podobnie bogata dekorację ma mauzoleum Galli Placydii w Rawennie
Ikona bizantyjska
Wprowadzenie
Sztuka epoki wczesnochrześcijańskiej reprezentowała w całym basenie Morza Śródziemnego obraz dosyć jednolity.
Sytuacja ta zaczęła się zmieniać za panowania Justyniana, cesarza Wschodu z VI wieku po Chrystusie.
Wtedy to sztuka bizantyjska zaczęła się wyraźnie odróżniać od sztuki innych prowincji dawnego Imperium Romanum.
Rolę grały tu między innymi ciągle jeszcze żywe elementy hellenistyczne.
Teraz były one przystosowywane do obrazowania idei chrześcijańskich.
Ideał piękna zewnętrznego stopniowo zastępowano ideałem piękna duchowego, wewnętrznej światłości.
Najstarsze zachowane ikony bizantyjskie pochodzą z VI wieku n.e. Zaczął się wtedy między innymi kształtować typ Ikony Chrystusa Pantokratora.
Oprócz takiego przedstawienia wśród tych zachowanych wizerunków są też ikony św. Piotra, oraz Matki Bożej ze św. św. Teodorem i Jerzym.
W VIII w. pojawiły się Ikony w Rzymie.
Tradycje bizantyńska przeszczepił do wiecznego miasta papież Jan VII, który był z urodzenia Grekiem.
W tym samym czasie w samym Bizancjum nastąpił regres ikony związany z tak zwanym okresem ikonoklazmu, czyli obrazoburstwa.
Pod wpływem islamu cesarz Leon forsował ideę o bałwochwalczym charakterze przedstawień plastycznych Boga i świętych.
Świątynie miały być odtąd zdobione wyłącznie motywami roślinnymi i zwierzęcymi.
Wprowadzono urzędowy zakaz tworzenia świętych wizerunków, a także zniszczono większość dzieł z epok minionych. Między innymi dlatego niewiele przetrwało wcześniejszych zabytków sztuki ikonicznej.
Większość z zachowanych przetrwała w opactwie św. Katarzyny na Synaju, które znajdowało się podówczas poza granicami cesarstwa, a także wielu ikonoduli (czciciele ikon, przeciwnicy ikonoklastów) znalazła też schronienie w monasterach Grecji, nad Dunajem, w Italii, na Krymie i pośród Koptów.
Miało to też skutek pozytywny, gdyż dzięki temu sztuka pisania ikon rozpowszechniła się w tychże krainach.
Ikonoklazm trwał nieco ponad sto lat. Zakończył go edykt z 843 roku, który uznał go też za herezję i uroczyście potępił. Na tę pamiątkę ustanowiono święto Tryumf Ortodoksji. Od tego momentu sztuka bizantyńska nie zaznała już poważniejszych kryzysów.
Całe późniejsze istnienie ikonopisarstwa w cesarstwie, aż do upadku tegoż w XV wieku, opierało się na zasadach sformułowanych w pierwszych dziesiątkach lat po zwycięstwie nad ikonoklazmem.
W tym czasie ustaliły się i utrwaliły kanony artystyczne dla całości sztuki sakralnej, a więc nie tylko malarstwa, ale także architekturą etc. etc. Etc
Okres IX-XI wieku nazywamy w dziejach ikonopisarstwa renesansem macedońskim. Nazwa ta wzięła się od dynastii macedońskiej zasiadającej w owym czasie na cesarskim tronie
Zachowały się zabytki ze środkowej i schyłkowej części tego okresu, a więc z X i XI wieku.
Wtedy to zaczęto odchodzić od naśladownictwa i kontynuacji malarstwa antycznego na rzecz nowej wizji artystycznej. W tejże wizji większą niż dotychczas rolę zaczął odgrywać duchowy pierwiastek przedstawienia.
Postacie nie są już przedstawione w sposób realistyczny, ale odmaterializowany w pewien sposób i uduchowiony.
Na przykład święci nieraz nie stoją nogami na ziemi, ale niejako unoszą się lekko nad jej powierzchnią. W owalu twarzy dominują oczy, a na szatach wprowadzono rozświetlenia i rozbłyski.
Za czasów dynastii Komnenów, która nastąpiła po macedońskiej, postępowała ewolucja sztuki ikonicznej.
Pierwsze zmiany zresztą było widać jeszcze u schyłku okresu macedońskiego.
Wiązało się to z rozwojem teologii i duchowości prawosławnej
o takowej w sensie ścisłym można mówić od 1054 roku, w którym nastąpiła schizma, a szczególnie z życiem i nauką św. Szymona Nowego Teologa.
Pod jego wpływem sztuka, podobnie jak wszystkie sfery życia duchowego nasycała się atmosferą ascetyzmu i mistycyzmu, tak charakterystycznych dla późniejszego prawosławia, zwłaszcza grecko-bizantyjskiego.
Ta tendencja trwała jednak tylko przez kilka dziesiątków lat. W epoce Komnenów, czyli od 1059 roku można było obserwować częściowy nawrót do wzorców klasycznych.
tym okresie rozwinęło się mozaikarstwo, spychając nieco w cień właściwe ikonopisarstwo.
Zanikł ascetyzm przedstawiania, rysy postaci stały się delikatniejsze i subtelniejsze. Dążono do osiągnięcia wewnętrznej i zewnętrznej harmonii.
W 1204 roku Konstantynopol został zdobyty i splądrowany przez krzyżowców
W tym czasie pojawiły się nowe typy Ikon, na przykład hagiograficzne otoczone scenami narracyjnymi. Ikona taka opowiadała nie jako żywot danego męczennika, czy świętego.
Szczególną głębią duchową odznacza się sztuka późnobizantyjska z epoki Paleologów, mającej miejsce w czternastym stuleciu.
Cechuje ją kreatywność, poszukiwanie nowych rozwiązań, dążenie do wypracowania nowego sposobu obrazowania i nowego stylu, z równoczesnym odwołaniem się do tradycji i wskrzeszeniem tego, co było najlepsze w przeszłości.
Kolejne zmiany były znów wywołane ewolucją życia religijnego. Na soborze w 1351 roku w pełni zatriumfował Grzegorz Palamas i jego doktryna hezychazmu.
Doktryna ta w zakresie teologii głosiła istnienie w Bogu niepoznawalnej istoty i poznawalnych niestworzonych energii. W praktycznym zaś życiu nawoływała do ascezy i głębokiej modlitwy.
Nie pozostało to bez wpływu na sztukę ikonopisarską. Zniknęły wytworne obrazy, I
kona została pozbawiona wszelkich elementów dekoracyjnych
Końcowym etapem sztuki bizantyjskiej jest pierwsze połowa XV wieku. Ikona tej epoki jest w zasadzie kontynuacja poprzedniej. Cesarstwo upada w 1453 roku.
Barwa ikon
W Bizancjum sensu sztuki upatrywano w pięknie.
Kanon zakładał malowanie czystymi kolorami (nigdy nie mieszano barw) i używanie w dużych ilościach pozłoty.
Barwa była traktowana jako tak samo ważna jak słowo, a ponieważ każde z nich ma znaczenie, również barwy przekładano na język symboli, który nadawał kolorom ściśle określone znaczenie:
Złoto symbolizowało świętość, oddanie czci, nieśmiertelność, Bożą chwałę.
Purpura: władzę i bogactwo.
Czerwień oznaczała życie, krew, piękno i czystość.
Bielą przedstawiano boskość, czystość i niewinność.
Niebieski oddawał niebo, ale też duchowość i mistycyzm.
Zielony: życie, wieczną młodość, płodność, wewnętrzne bogactwo.
Brąz był symbolem ziemi, materii, ubóstwa.
Bizantyjska symbolika koloru została przyjęta na Rusi, ale barwy, osadzone w narodowej tradycji, stały się tam bardziej żywe i jasne.
Rodzaje przedstawień ikon
Ikona Zbawiciela
Najważniejszą ikoną jest ikona Chrystusa.
Kanon przedstawiania Chrystusa przyjęto w IX w.
Ikonografowie wyróżniają Chrystusa nimbem z wpisanym weń krzyżem.
Jego barwy: niebieska i czerwona mają swoją symbolikę, oznaczają boską i ziemską naturę Chrystusa.
Przedstawiany jest on najczęściej jako:
Pantokrator (Wszechwładca), z Pismem św. w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa.
Ułożenie palców nawiązuje do greckiego monogramu Chrystusa: IC XC.
Połączone są dwa palce: kciuk z serdecznym.
Dzięki temu palce wskazujący i zgięty środkowy przypominają litery IC. Skrzyżowane ukośnie kciuk i serdeczny w zestawie z małym palcem tworzą XC.
NIe jest to jedyna interpretacja gestu, według niektórych teologów połączony kciuk z palcem serdecznym są symbolem dwoistości natury Chrystusa: boskiej i ludzkiej.
Natomiast złączenie trzech palców: małego, serdecznego i kciuka symbolizuje Trójcę św. Księga, jaką Jezus trzyma w lewej dłoni, nawiązuje do jego misji nauczania.
Zwykle zamieszczony jest na niej cytat z Ewangelii według św. Jana: Nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy.
Mandylion (Nie ręką ludzką uczyniony) należy do najstarszych przedstawień Zbawiciela na Rusi.
Wyobraża oblicze Chrystusa na tle przymocowanej za dwa górne rogi chusty.
Z powstaniem kanonu związana jest opowieść o królu Abgarze, władcy Edessy: kiedy zachorował na trąd, prosił Jezusa, którego sława uzdrowiciela była już wówczas głośna, aby przybył z Judei. Jezus przesłał królowi odciśnięty na chuście wizerunek swojej twarzy, który przywrócił Abgarowi zdrowie. Mandylion obecny na sztandarach wojsk ruskich, z czasem zajął miejsce centralne w cerkwi, bezpośrednio nad Carskimi Wrotami.
Zbawiciel w siłach przedstawia postać Chrystusa na tle ukośnie rozpiętej czerwonej chusty, symbolizującej świat doczesny, na który Chrystus przyjdzie w dniu Sądu Ostatecznego.
Emmanuel (hebr. "Bóg z nami"), w wieku dziecięcym.
Ikona Matki Bożej
Matka Boża na ruskiej ikonie ma zawsze zatroskany wyraz twarzy. Jej smutek ma jednak różne odcienie: żałości, zadumy, ale zawsze niesie mądrość i wewnętrzną siłę. Przepełniona jest matczynym błogosławieństwem.
Matka Boża ukazywana jest w różny sposób: objawia Dzieciątko światu, czule przytula je, bądź przytrzymuje. Podstawowe rodzaje przedstawień Matki Bożej to:
Eleusa (gr. - czułość, miłosierdzie) czyli Maryja z Dzieciątkiem siedzącym na ramieniu i przytulającym policzek do jej twarzy;
Hodegetria (gr. - przewodniczka, wskazująca drogę), gdzie Matka Boża prawą dłonią wskazuje na Chrystusa Emmanuela, trzymanego przez nią na lewym ramieniu; określenie nawiązuje do nazwy świątyni w Konstantynopolu, ton Hodegon, w którym była przechowywana najstarsza ikona tego typu wizerunku Marii i Dzieciątka.
Oranta jest jednym z najstarszych przedstawień Bogurodzicy, tak malowali ją pierwsi chrześcijanie. Kanon tej ikony nawiązuje do starożytnego wzoru człowieka pobożnego, dlatego Matka Boża w modlitwie wzosi ręce ku górze. Zgodnie z tradycyjnymi wierzeniami w prawosławiu, jeśli Maryja opuści dłonie, nastąpi koniec świata.
Ikona Trójcy Świętej
Uważano, m.in. tak sądzili św. Cyryl Aleksandryjski i św. Ambroży Mediolański, że Stary Testament w tym miejscu nawiązuje do Trójcy św. J
ej przedstawianie niosło ikonografom wiele problemów, wynikających z trudności w ujęciu tak abstrakcyjnego pojęcia, jakim jest Bóg w Trzech Osobach.
Umieszczano krzyż w nimbie środkowego anioła, uważanego wówczas za Chrystusa, lub nad głowami wszystkich trzech.
Mozaika bizantyjska często była układana z drobnych szklanych płytek, tworzące swą nierówną powierzchnią refleksy światła, które poprzez migotanie ożywiały mozaikę na przykład - postacie świętych. Tą cechę posiada właśnie szkło weneckie - smalta.
1