AIDS, ang. Acquired Immune Deficiency Syndrome, nabyty zespół zaniku odporności, zespół chorobowy obejmujący często współistniejące oportunistyczne infekcje i/lub nowotwory, rozwijający się na skutek upośledzenia ilościowego i jakościowego komórek układu immunologicznego, zwł. wspomagających limfocytów T (T-helper cells) oraz monocytów lub makrofagów w wyniku infekcji tych komórek wirusem HIV (ang. Human Immunodeficiency Virus); chorobę wykryto na pocz. lat 80. XX w. w USA, na Haiti i w kilku krajach Afryki Równikowej, obecnie epidemia AIDS objęła kraje na wszystkich kontynentach. Wirus HIV (wyizolowany 1983-84) należy do RNA-retrowirusów; przenosi się drogą kontaktów seksualnych (gł. homoseksualnych, obecnie coraz częściej także heteroseksualnych), poprzez przetaczanie zakażonej krwi lub od zakażonej matki do płodu; chorują homoseksualiści, narkomani wstrzykujący dożylnie niesterylnymi strzykawkami i igłami środki uzależniające, heteroseksualni partnerzy osób zakażonych, hemofilicy, biorcy transfuzji krwi, dzieci rodziców z grup ryzyka; objawy kliniczne AIDS rozwijają się po okresie utajenia (1-5 lat) i obejmują kolejno uogólnione powiększenie węzłów chłonnych, zespół związany z AIDS oraz pełnoobjawowy AIDS; choroba charakteryzuje się ciężkimi i nawracającymi zakażeniami wywoływanymi przez tzw. patogeny oportunistyczne, nie wywołujące objawowych klinicznie infekcji u osób bez stanu upośledzenia odporności; do najczęstszych zalicza się zakażenia pierwotniakowe oraz bakteryjne; do obrazu klinicznego należy mięsak Kaposiego (stwierdzany u 1/3 osób chorych), chłoniaki mózgu, a także nowotwory złośliwe wargi i okolicy odbytu; stwierdza się również objawy neurologiczne wynikające z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Choroba prowadzi w ciągu kilkunastu miesięcy do wyniszczenia organizmu na skutek stanów gorączkowych, niedożywienia, uporczywych biegunek, a w końcu do śmierci (okres przeżycia do 3 lat); ze względu na brak skutecznego leczenia przeciwretrowirusowego gł. nacisk kładzie się na zapobieganie zakażeniu, są prowadzone akcje informujące o drogach szerzenia się AIDS i sposobach uniknięcia zakażenia; wyeliminowane zostało zakażenie drogą przetaczania krwi dzięki badaniom wszystkich dawców na obecność przeciwciał anty-HIV; prowadzone są badania nad wynalezieniem szczepionki przeciw HIV.
AIDS, czyli zespół nabytego niedoboru odporności, to choroba zakaźna przenoszona przez ludzkiego wirusa niedoboru odporności (HIV). Niszczy on pewne typy białych krwinek, co obniża skuteczność układu chroniącego człowieka przed zakażeniem i sprawia, że jest on mniej oporny na rozmaite zakażenia i pewne typy nowotworów.
AIDS rozpoznano po raz pierwszy w USA w roku 1981 jako chorobę, atakującą homoseksualnych mężczyzn na terenie Kalifornii i Nowego Jorku. Dwa lata później wykryto, że jej przyczyną jest wirus, wyodrębniony przez grupę badawczą we Francji i USA; dziś nosi on międzynarodową nazwę HIV.
Pochodzenie wirusa pozostaje nieznane, jednak ustalono, że ludzie ulegali zakażeniu już na początku lat 70. lub nawet wcześniej, zanim jeszcze badacze odkryli sposób modyfikowania wirusów na drodze inżynierii genetycznej. Jednym z niewielu pewnych faktów dotyczących wirusa HIV jest to, iż nie został on wytworzony sztucznie przez człowieka. Naukowcy wciąż nie są pewni, gdzie doszło do pierwszych zakażeń człowieka, wiadomo jednak, że wirus jest bardzo podobny do tego, który zakaża małpy żyjące w warunkach naturalnych. Od 1980 r. choroba zaczęła się gwałtownie szerzyć w USA, Europie i Afryce, a pod koniec tej dekady Światowa Organizacja Zdrowia doliczyła się ponad 250000 przypadków, z czego ponad połowa występowała w obu Amerykach. W pewnych rejonach Afryki zakażona wirusem jest aż 10% osób dorosłych.
Wirus HIV namnaża się wewnątrz jednego typu białych krwinek, a mianowicie limfocyta CD4, zwanego T-helper (limfocytem wspomagającym). Po wniknięciu wirus przejmuje substancję jądrową komórki i wykorzystuje ją do wytworzenia kolejnych egzemplarzy wirusa. Komórka ginie, a nowe wirusy są uwalniane do krwi i zakażają więcej komórek CD4. Stopniowo następuje zmniejszenie liczby komórek CD4 i w związku z tym zakażona osoba staje się bardziej podatna na infekcje i pewne nowotwory, bardzo rzadko spotykane u osób nie zakażonych HIV. Właśnie pojawienie się wielkiej liczby zakażeń tymi rzadkimi chorobami u młodych mężczyzn po raz pierwszy zwróciło uwagę na nową jednostkę chorobową.
HIV jest przekazywany głównie podczas stosunków analnych i pochwowych. Istnieje możliwość przeniesienia wirusa na kobietę podczas sztucznego zapłodnienia zakażonym nasieniem, na równi z zakażeniem jej nienarodzonego dziecka. Wszystkie porcje nasienia od dawców (którymi nie mogą być osoby z grup wysokiego ryzyka) są obecnie poddawane badaniu na obecność przeciwciał HIV.
Podobnie jak kiła i zapalenie wątroby, wirus HIV może być przenoszony przez krew i jej przetwory. Wszystkimi tymi chorobami można zatem zarazić się wskutek przetaczania krwi lub wspólnego posługiwania się igłami lub strzykawkami podczas dożylnego wstrzykiwania środków odurzających. W skali świata AIDS i zakażenia HIV szerzą się najczęściej podczas stosunków heteroseksualnych. W Europie i USA są one (podobnie jak zapalenie wątroby typu B i C) częstsze wśród homoseksualnych mężczyzn oraz u osób uzależnionych od narkotyków, które wspólnie korzystają z igieł i strzykawek. Częstość występowania infekcji HIV jest również wysoka u prostytutek obojga płci. Pod koniec lat 70. i na początku 80. wiele osób uległo nieświadomie zakażeniu HIV podczas przetaczania krwi i jej przetworów zainfekowanych wirusem. Do osób szczególnie zagrożonych należeli pacjenci cierpiący na hemofilię, którzy wymagali regularnych przetoczeń pewnych przetworów krwi, a także chorzy poddawani operacjom z przetaczaniem krwi. W większości krajów zachodnich ryzyko takie właściwie wyeliminowano, gdyż obecnie krew i jej przetwory są badane i poddawane specjalnej obróbce, która uniemożliwia przekazanie zakażenia tą drogą.
AIDS nie szerzy się drogą zwykłych kontaktów międzyludzkich, takich jak wspólne mieszkanie, wspólna praca, opiekowanie się nosicielem, a nawet całowanie go; choroby nie przenoszą także owady ssące krew (na przykład komary).
Objawy
Przy pierwszej infekcji HIV u wielu ludzi nie występują żadne objawy, a w pewnej grupie dochodzi do krótkotrwałej choroby gorączkowej, przypominającej mononukleozę zakaźną, z podwyższeniem temperatury i obrzmieniem węzłów chłonnych. Czasem wirus może wywoływać objawy zapalenia opon mózgowych, które cofają się bez leczenia w ciągu paru tygodni. Wiele osób zakażonych HIV zachowuje dobry stan zdrowia nawet przez 10 lat, nie wykazując żadnych cech choroby, jednakże po tym czasie u około 75% z nich pojawiają się charakterystyczne objawy AIDS.
Najczęściej jako pierwsze obserwuje się powiększenie węzłów chłonnych, zwłaszcza na karku i pod pachami. Stan ten nosi nazwę uporczywej uogólnionej limfadenopatii (uul); poza tym pacjenci mogą być w dobrym stanie ogólnym. Potem jednak, tak osoby z uul, jak i bez tych zmian, mogą odczuwać objawy w rodzaju gorączki, chudnięcia, biegunki i rozwoju drożdżycy (pleśniawek) w jamie ustnej. Taki przebieg zakażeń nosi nazwę zespołu związanego z AIDS. Pacjenci ci są zagrożeni wystąpieniem pełnoobjawowego AIDS w ciągu mniej więcej kolejnego roku.
AIDS oznacza pojawienie się jednej lub kilku chorób typowych dla tego schorzenia u osoby, u której uzyskano laboratoryjne potwierdzenie obecności HIV. Zalicza się do nich szereg rzadkich infekcji bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych lub pierwotniakowych, guz skóry zwany mięsakiem Kaposiego (który powoduje wystąpienie niebolesnych purpurowych piętn na twarzy, kończynach i tułowiu), pewne postacie nowotworu limfatycznego, a także szczególny typ zapalenia płuc powodowanego przez drobnoustrój Pneumocystis carinii. Zakażenie układu nerwowego wirusem HIV prowadzi niekiedy do postępującego otępienia (demencji), natomiast u pacjentów z AIDS może też dojść do zapalenia opon mózgowych, spowodowanego przez różne drobnoustroje, takie jak grzyb Cryptococcus (zob. AIDS a układ nerwowy).
Leczenie
Naukowcy poświęcaja obecnie ogromne wysiłki opracowaniu sposobu leczenia AIDS lub wynalezieniu szczepionki przeciwko HIV; bada się też najróżniejsze możliwe leki. Na razie dostępne są dwa sposoby leczenia: pierwszy zwalnia postępowanie zakażenia wirusowego, drugi zwalcza powikłania AIDS i chorób związanych z AIDS.
Pierwszym lekiem, który spowalnia mnożenie się wirusa, była zydowudyna (AZT), nadal jednak prowadzi się badania kliniczne nad ustaleniem optymalnego czasu rozpoczęcia takiego leczenia. AZT wywiera nieprzyjemne i potencjalnie groźne działania uboczne, lekarze są więc ostrożni w zalecaniu tego środka osobom, u których nie występują objawy zakażenia HIV; zdaniem wielu ekspertów jednak wcześniejsze podanie leku zwiększa szanse jego działania długoterminowego. U osób rozpoczynających leczenie przeciwwirusowe najlepiej kojarzyć AZT z innymi lekami przeciwwirusowymi, takimi jak dideoksyinozyna (ddi) lub dideoksycytozyna (ddc). Takie zestawienia przynoszą znacznie dłuższe korzyści niż podawanie samego AZT, a w wielu przypadkach prowadzą nawet do opanowania choroby.
W odróżnieniu od samego AIDS, infekcje i nowotwory rozwijające się równocześnie z AIDS w całości poddają się leczeniu. Na przykład zmiany skórne zwane mięsakiem Kaposiego dobrze reagują na radioterapię, a wiele innych zakażeń, charakterystycznych dla AIDS, skutecznie leczy się antybiotykami i środkami przeciwwirusowymi. Pacjentów z AIDS z reguły poddaje się też zapobiegawczemu leczeniu przeciwko pneumocystowemu zapaleniu płuc. Skojarzenie leczenia przeciwwirusowego i objawowego wydaje się znacznie wydłużać potencjalny okres przeżywania osób zakażonych HIV.
Kwestią do tej pory nie rozwiązaną jest natychmiastowe podjęcie leczenia AZT u ludzi, którzy przebyli ekspozycję na wirusa (przez kontakt z zakażoną krwią, w następstwie zgwałcenia itp.). Zarówno ten problem, jak i wiele innych związanych z leczeniem nadal stanowią przedmiot wielu badań klinicznych.
BIAŁACZKA, leukemia, choroba rozrostowa układu krwiotwórczego, której istotą jest niekontrolowana, nieprawidłowa i samoistnie nieodwracalna ekspansja prekursorów krwinek białych (leukocytów) z ich następowymi ilościowymi i jakościowymi zmianami w szpiku kostnym, krwi obwodowej, śledzionie i węzłach chłonnych; powstaje w wyniku działania co najmniej kilku czynników, m.in. natury wirusowej (prawdopodobnie RNA-retrowirusy), predyspozycji genet. oraz czynników zewn., którymi są najczęściej związki chem., promieniowanie jonizujące, zaburzenia składu środowiska, a tym samym organizmu człowieka, zakażenia. Ze względu na rodzaj komórek i przebieg kliniczny wyróżnia się białaczki szpikowe (ostre lub przewlekłe) i białaczki limfatyczne (ostre, zw. białaczkami limfoblastycznymi, lub przewlekłe). Przebieg białaczki ostrej jest gwałtowny, z gorączką, bólami stawów, wrzodziejącym zapaleniem jamy ustnej i zmianami we krwi; rokowanie bardzo poważne; w białaczce przewlekłej, oprócz zmian we krwi, występuje powiększenie węzłów chłonnych (gł. w białaczce limfatycznej), śledziony, wyniszczenie i niedokrwistość; rokowanie nieco pomyślniejsze; choroba trwa latami; leczenie (obecnie w wielu przypadkach skuteczne) zależne od rodzaju białaczki. W niektórych chorobach zakaźnych obserwuje się odczyn białaczkowy w obrazie krwi, zw. niekiedy białaczkę rzekomą. Choroba ta jest spowodowana przez zmiany nowotworowe w rozwijających się leukocytach obojętnochłonnych (neutrofilach), pewnym rodzaju krwinek białych, wytwarzanych przez szpik kostny. Wadliwe krwinki białaczkowe zaczynają się mnożyć w sposób niekontrolowany, wskutek czego ich liczba gwałtownie rośnie. Stopniowo zapełniają one szpik kostny, zaburzając nie tylko wytwarzanie prawidłowych neutrofilów, ale i innych komórek, które powinny tu powstawać - włącznie z krwinkami czerwonymi i płytkowymi.
Wreszcie białaczkowe neutrofile przedostają się do krążącej krwi, w której ich zawartość stale wzrasta. Zajmują one rozmaite narządy i tkanki - zwłaszcza węzły chłonne, śledzionę i wątrobę, które ulegają powiększeniu.
Objawy
Głównym objawem choroby jest obniżenie oporności na infekcje (szczególnie w obrębie jamy ustnej i gardła), owrzodzenia na wargach i wewnątrz ust, zwiększona skłonność do powstawania sińców i krwawień, a także niedokrwistość, objawiająca się bladością, uczuciem stałego zmęczenia, dusznością oraz kołataniem (mocno odczuwanym biciem) serca.
Choroba często przebiega w sposób nagły, z objawami narastającymi w ciągu tygodnia lub dwóch; rzadziej trwa to 2-3 miesiące. Niekiedy u osób starszych występuje białaczka “podostre”, rozwijająca się bardzo powoli.
Częstość występowania
Ostra białaczka mieloblastyczna jest chorobą rzadko występującą. W Wielkiej Brytanii umiera z tego powodu jedna na 40000 osób rocznie; większość przypadków dotyczy ludzi powyżej 60 roku życia.
Postępowanie
Wystąpienie opisanych wyżej objawów jest wskazaniem do szybkiej wizyty u lekarza. Gdy nie podejmie się leczenia, choroba grozi śmiercią już w ciągu kilku tygodni, a w pewnych przypadkach rozwija się tak gwałtownie, że zgon następuje zanim jeszcze rozpocznie się kurację. Po zbadaniu lekarz zleci odpowiednie badania krwi, a czasem również biopsję szpiku kostnego. W razie podejrzenia o ostrą białaczkę mieloblastyczną konieczne staną się kolejne badania.
Leczenie
Natychmiast po potwierdzeniu rozpoznania pacjenta umieszcza się w szpitalu celem przetoczenia krwi, włącznie z podawaniem specjalnych preparatów płytek, by zapobiec krwawieniom i wylewom podskórnym. Zwykle stosuje się też antybiotyki dla zmniejszenia ryzyka zakażenia. Czasem konieczne są także przetaczania prawidłowych granulocytów, gdy występuje gorączka lub inne cechy infekcji.
Możliwości pełnego wyleczenia tego typu białaczki stworzyło przeszczepianie szpiku kostnego. Pozwala ono zastąpić zmienione komórki szpiku zdrowymi, które zwykle uzyskuje się od rodzeństwa pacjenta. Zaraz po przeszczepie liczba krwinek białych u biorcy spada praktycznie do zera, trzeba go więc chronić przed wszelkimi zakażeniami. Po zagnieżdżeniu się nowego szpiku działania takie stają się niepotrzebne.
Przeszczepienie szpiku stwarza duże szanse wyzdrowienia; ponad połowa leczonych tą metodą pacjentów przeżywa co najmniej 5 lat.
ALERGIA [gr.], termin wprowadzony 1906 przez K. von Pirqueta na określenie stanu zmienionej i nadmiernej odpowiedzi immunologicznej organizmu; obecnie używany zwyczajowo jako synonim nadwrażliwości. W praktyce alergię uważa się za zjawisko chorobowe, niekorzystne, polegające na zbyt łatwym wytworzeniu przeciwciał i zbyt burzliwej reakcji na ponowny kontakt z alergenem; pojęcie alergia ma dwojakie znaczenie: jako objaw naturalnego lub sztucznego (szczepienia ochronne) kontaktu z alergenem, co jest na ogół związane z odpornością, oraz jako stan chorobowy (np. dychawica oskrzelowa, katar sienny, choroba posurowicza), czasem nawet groźny dla życia (np. wstrząs anafilaktyczny).