Rozdział II.

Zaburzenia zachowania.

1. Zakres pojęcia zaburzenia zachowania………………………………………..20

2. Kryteria diagnostyczne………………………………………………………..21

3. Klasyfikacje zaburzeń zachowania……………………………………………22

3.1. Klasyfikacja według DSM - IV………………………………………….24

3.2. Klasyfikacja według ICD - 10………………………………………… 25

Rozdział III.

Lęk.

1. Zakres pojęcia lęk……………………………………………………………….29

1.1.Lęk jako stan i jako cecha ………………………………………………......31

1.2 Lęk jako zjawisko emocjonalne ………………………………………..........31

2. Teorie……………………………………………………………………………..32

2.1. Funkcje i rodzaje lęku………………………………………………………33

2.2.Lęk w okresie dojrzewania……………………………………………….....38

3. Przyczyny zaburzeń lękowych……………………………………………….......39

Rozdział IV.

Agresja.

1. Geneza agresji……………………………….………………………………….40

2. Źródła i przyczyny agresji oraz formy zachowań agresywnych………………..42

2.1. Rodzaje agresji……………………………………………………………....43

3. Związek lęku z agresją………………………………………………………….47

Rozdział II.

Zaburzenia zachowania.

1. Zakres pojęcia zaburzenia zachowania.

Termin zaburzenia zachowania używany w literaturze przedmiotu psychiatrii, psychologii i pedagogiki określa wszelakie gatunki zachowań, które naruszają ład społeczny, niezależnie od tego, czy zaburzenia już są źródłem konfliktu z prawem czy też nie. Według Sulechowskiej (1989, s.118), zaburzenia zachowania są to „powtarzające się oraz występujące, co najmniej w ciągu ostatnich sześciu miesięcy postępowania antysocjalne, agresywne lub też buntownicze”. W węższym znaczeniu kwalifikacje tą stosuje się w celu określenia „(...) Niepsychotycznego zespołu zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania społecznego”.(Za: Sulechowska 1989, s.118). W kontekście zaburzeń zachowania występuje wiele problemów, a młodzież dotknięta tym zaburzeniem określa się następującą terminologią: „zaburzone pod względem emocjonalnym, zdegenerowanie, wymagające pomocy wychowawczej, sprawiające trudności wychowawcze, stwarzające zagrożenie dla wspólnoty, szkodzące wspólnocie, moralnie niedorozwinięte, niepotrafiące odnaleźć się we wspólnocie, neurotyczne, wykazujące zaburzenia osobowości, psychopatyczne, psychopatologiczne, nieprzystosowane społecznie, upośledzone pod względem zachowania, z zaburzeniami zachowania, zwracające uwagę swoim zachowaniem, zwyrodniałe lub zaniedbane”. (Za: Hillenbard 2007,s. 21). Aktualnie pojawiają się obok siebie, bądź zamiennie są stosowane pojęcia: zaburzenia zachowania, trudności wychowawcze a także nieprzystosowanie (niedostosowanie) społeczne. Terminologiczny chaos powoduje, że niełatwo zestawić do siebie poszczególne pojęcia. Autorzy często posługują się definicjami zamiennie do określenia różnych symptomów oraz zespołów objawowych, te same lub bardzo podobne natomiast objawy przedstawiają i klasyfikują przy pomocy różnych definicji i pojęć. Dotyczy to zarówno terminów ogólniejszych, jak i wyczerpujących typów zaburzeń zachowania. Zgodnie definicją L. Pytki (1995), nieprzystosowanie społeczne to wadliwe przystosowanie osoby do społeczeństwa i jego kultury. Wiąże się to jednocześnie z specyficznym układem postaw bądź stanami usposobienia, które skłaniającymi jednostkę do reagowania w sposób sprzeczny z wytycznymi oraz wymaganiami ról społecznych. Pojęciem stosowanym popularnie, aczkolwiek wywołującym kontrowersje jest pojęcie „trudności wychowawcze”. Zdaniem A. Lewickiego (1974), pojęcie to odnosi się tylko do niektórych symptomów zachowania dziecka, kiedy pozostaje ono w antagonizmie z ogólnymi normami życia społecznego, a równocześnie charakteryzuje się nieugiętością i nie poddaje się popularnym metodom wychowawczym. Zestawiając przytoczoną terminologię trzeba stwierdzić, iż żadna z definicji nie jest rozumiana jednoznacznie. Nie sposób jednak lekceważyć żadnej z nich, ponieważ każdy jest nośnikiem niewątpliwych relacji pomiędzy dzieckiem a jego środowiskiem. (Pytka, 1995).

Powszechnie uważa się, iż zachowanie człowieka, uważane za społeczne przystosowanie powinno spełniać podstawowe dwie funkcje: zaspokajać potrzeby osobiste oraz spełniać wymagania społeczne w akceptowany przez dane społeczeństwo sposób. Wówczas, kiedy zachowanie nie spełnia obydwu bądź tylko jednej z powyższych funkcji, mówi się o zaburzeniach zachowania. Dzieli się je na trzy kategorie zachowań: zachowania, niewykraczające poza granice codzienności ludzkich problemów, które to są wynikiem nerwicowych zaburzeń psychicznych, oraz zachowania wynikające z nieprawidłowej osobowości (osobowość aspołeczna). (Formański, 1998). O specyfice niedostosowania społecznego rozstrzygają wadliwe stosunki, które zachodzą pomiędzy daną jednostką a innymi osobami, jak również jednostką a grupą społeczną. W piśmiennictwie psychologicznym kwestia niedostosowania społecznego rozpatrywana jest w ścisłym związku z wewnętrznymi, indywidualnymi przeżyciami osób- (lękiem, frustracją, cierpieniem czy też złym samopoczuciem). (Formański, 1998).

2. Kryteria diagnostyczne.

Przeprowadzenie właściwego podziału objawów zaburzeń zachowania umożliwia kwalifikowanie jednostek do konkretnego typu trudności wychowawczych. Są to odrębne zbiory, specyficzne dla pewnych grup młodzieży bądź podział na możliwe rodzaje i stopnie nasilenia trudności. Klasyfikacja taka jest nieustannie problematyką otwartą, niemniej jednak podjęto już klasyfikacje. W literaturze przedmiotu znajdują się klasyfikacje dokonane w oparciu o analizę czynnikową, etiologiczne a także klasyfikacje fenomenologiczne. Zasadnicze badania w oparciu o analizę czynnikową przeprowadzili L. E. Hewitt i R. L. Jenkins w efekcie, którego wyszczególnili następujący modele:

• Model agresji nieusocjalizowanej (bójki, przeciwstawianie się autorytetowi, brak poczucia winy adekwatnego do sytuacji, tendencje do atakowania, nadmierna wrażliwość);

• Model nieusocjalizowanej przestępczości (wagary, włóczęgostwo, ucieczki z domu, udział w gangach);

• Model nadmiernego zahamowania (tendencje do odosobnienia, apatia oraz wzmożona uległość, wrażliwość). (Spionek, 1970).

Na zainteresowanie zasługuje stworzony przez Hartmanna (1978), podział zaburzeń zachowania, który wyodrębnił trzy zespoły zaburzeń, które naruszają ogólnie przyjęte normy społeczne:

• Zespół niestabilności ( skłonności depresyjne, skłonność do wycofywania się, słabość więzi społecznych, skłonność do konfliktów, ucieczki) będący niewielkim zagrożeniem społecznym,

• Zespół zachowania aspołecznego ( antypatia do nauki oraz pracy, nadużywanie alkoholu, konfliktowość) będący średnim stopniem zagrożenia społecznego,

• Zespół przestępczości (niebezpieczne dla innych osób, zniszczenia mienia, znęcanie się nad innymi osobami), skłonności przestępcze oraz naruszanie prawa (ujawnione i nieujawnione), ujawnione są bardzo wcześnie (przed 14 rokiem życia) są znacznym zagrożeniem dla porządku społecznego. (Sulechowska, 1989).

3. Klasyfikacja zaburzeń zachowania.

Badacze problemu systematycznie podejmują próby uszczegółowienia pojęć a także wypracowania wskaźników zaburzeń oraz bardziej wielorakiego określenia ich typów oraz rodzajów. Zagadnienie zaburzenia zachowania zostało również uwzględnione w dwóch uwspółcześnionych źródłach klasyfikacji, tj. DSM - IV(Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych sporządzony przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 1994 roku) a także ICD - 10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych obowiązująca w Polsce). (Za: Pecyna, 1998, s.195-196). Często przy ustalaniu norm w zachowaniu pedagodzy a także psycholodzy posługują się nazwą „społeczne przystosowanie dziecka”, w tym za właściwe uważa się zachowanie zaspokajające potrzeby wewnętrzne a także spełniające wymagania społeczne. Przez normę tu rozumie się normy i zwyczaje uznane w danym środowisku. Stadium odchylenia od tej zasady będzie świadczył o natężeniu a także sile danego zjawiska. Nie należy generalizować społecznych konsekwencji zachowania nie uwzględniając zwyczajów danej rodziny, wymagań, jakie stawia najbliższe otoczenie a również wieku dziecka. (Spionek, 1975). Aby prawidłowo rozróżnić zaburzenia od zachowań, które mieszczą się w obrębie normy, to w prawidłowej diagnozie uwzględnić należy przede wszystkim:

• wiek życia dziecka w momencie, kiedy wystąpiły zaburzenia oraz następujące ich kategorie:

• typ dziecięcych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło przed 10 r. ż.);

• typ młodzieńczych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło po 10 r. ż.);

• środowisko rodzinne, gdzie się wychowuje;

• wymagania stawiane dziecku;

• zasady i normy które są przestrzegane przez rodziców oraz wpojone dziecku;

• moralne i kulturowe zwyczaje istniejące w szeroko rozumianym środowisku dziecka ( szkoła, grupa rówieśnicza, podwórko);

• płeć dziecka, ponieważ z stąd wynikają różnice w ocenie zachowania;

• poziom tolerancji rodziców, nauczycieli;

• indywidualne cechy dziecka (M. Pecyna, 1998; A. Kozłowska,1984).

W nasileniu zaburzeń zachowania rozróżnia się trzy stopnie:

• - stopień lekki - zaburzenie nie powoduje wielkich szkód;

• - stopień umiarkowany - parametr zaburzeń zachowania oraz ich wpływ na innych są wypośrodkowane między stopniem lekkim a znacznym;

• stopień znaczny - liczba zaburzeń oraz ich wpływ na innych jest znaczny, a symptomy zaburzeń są ze sobą sprzężone. .

Do rozpoznania należy uwzględnić również kryteria ogólno środowiskowe a także akceptowane w najbliższym środowisku normy zachowania dziecka. (Pecyna, 1998).

Wymienione czynniki jeszcze nie decydują o prawidłowej diagnozie i rozpoznaniu stopnia zaburzenia, ponieważ objawy zaburzeń zachowania jakościowo nie różnią się od symptomów, jakie występują również u normalnie rozwijających się dzieci. Wskaźnikami do prawidłowej diagnozy mogą być:

· trwałość występujących objawów - symptomy trwające najdłużej,

· intensywność objawów - natężenie oraz duża liczba objawów są stanowią kryteria, które wskazywać mogą na realne występowanie zaburzeń zachowania,

· częstość występowania objawów patologicznych - symptomy występujące incydentalnie nie są wskaźnikiem rozpoznania zaburzeń. (Pecyna, 1998).

Podczas diagnozy zaburzeń zachowań u dzieci natrafia się wiele trudności będących wynikiem stanu permanentnego rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego. Trzeba uwzględnić, iż określony przejaw zachowań, nie musi być traktowany jako symptom zaburzeń, lecz z pewnością powinien być wskazówką, że jest istotny problem wymagający rozwiązania. Na przyczyny konkretnego zachowania składa się równocześnie kilka szkodliwych czynników, które charakteryzują się różnorodnością. Można do tego zaliczyć następstwa urazów fizycznych lub psychicznych, a także pragnienie naśladownictwa patologicznych zachowań w środowisku. Nie wyklucza się także uwarunkowań genetycznych. Zachowania agresywne, które polegają na robieniu szkody czy też zadawaniu cierpienia innym, również są symptomem zaburzeń. Najczęściej wymienia się agresję fizyczną i słowną oraz agresję pośrednia bezpośrednią. U dzieci w dużej mierze jest uwarunkowana od stosowanych metod wychowawczych. (Pecyna, 1998).

3.1. Klasyfikacja według DSM - IV.

Według klasyfikacji DSM IV, najważniejszym objawem zaburzeń zachowania jest powtarzający oraz utrzymujący się wzór zachowania, gdzie zasadnicze prawa innych i ważne, normy społeczne i zasady właściwe dla wieku życia są łamane, a demonstrują się wystąpieniem w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy trzech lub więcej spośród poniższych zachowań:

1.„Zachowania agresywne, powodujące zagrożenie fizyczne czy też wyrządzające krzywdę innym osobom lub zwierzętom, jak:

- wymuszanie, grożenie, zastraszanie innych,

- częste inicjowanie walk fizycznych,

- używanie broni, mogącej powodować poważne fizyczne uszkodzenia,

- okrucieństwo fizyczne wobec ludzi,

- okrucieństwo wobec zwierząt,

- dokonywanie kradzieży bezpośrednio od ofiary (wymuszanie, kradzieże kieszonkowe i inne),

- świadome branie udziału w podpaleniu z intencją spowodowania poważnej szkody,

- świadome niszczenie cudzej własności.

2. Oszustwa albo kradzieże, do których zalicza się:

- włamania do domu, budynku lub samochodu,

- kłamstwo w celu uniknięcia zobowiązań lub uzyskania określonych dóbr,

- kradzież rzeczy o większej wartości bez konfrontacji z ofiarą

3. Poważne łamanie zasad, norm oraz reguł, nakazów i praw:

- przebywanie wbrew zakazom rodziców poza domem rodzinnym w nocy przed 13 r. ż.,

- ucieczka z domu bez zamiaru powrotu,

- częste wagarowanie.

Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń wyróżnia się następujące ich kategorie:

- typ dziecięcych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło przed 10 r. ż.),

- typ młodzieńczych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło po 10 r. ż.).” (Za: Pecyna, 1998, s.196 - 197)

3.2. Klasyfikacja według ICD - 10.

W tej klasyfikacji zaburzenia zachowania określa następująco: "Zaburzenia zachowania cechują powtarzające się i utrwalone wzorce zachowania dysocjalnego, agresywnego lub buntowniczego. W skrajnej formie, takie zachowanie powoduje poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku i tym samym jest czymś więcej niż zwykłą dziecięcą złością lub młodzieżową buntowniczością. Izolowane działania dysocjalne lub przestępcze same w sobie nie stanowią podstawy do rozpoznania, które implikuje trwałość wzorca nieprawidłowych zachowań”. Odbiegające od norm zachowania określa się bardzo często mianem "niedostosowania społecznego". Definicja ta została opracowana przez Światowy Związek Opieki Nad Dziećmi i Młodzieżą, a przeszczepiona na grunt polski przez M. Grzegorzewską. (Za: Pecyna, 1998, s.195-196).

Zgodnie z klasyfikacją ICD - 10, zaburzenia zachowania cechuje:

G1. „Powtarzający się i utrwalony wzorzec zachowania, cechujący się gwałceniem albo podstawowych praw innych osób, albo poważniejszych norm i reguł społecznych właściwych dla wieku, trwających, co najmniej 6 miesięcy, w czasie, których występują niektóre z następujących przejawów:

1. Wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie w stosunku do poziomu rozwojowego,

2. Częste kłótnie z dorosłymi,

3. Często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub niespełnienie reguł,

4. Często jakby rozmyśle robienie rzeczy, które budzą gniew u innych ludzi,

5. Częste oskarżenie innych za swoje własne pomyłki lub niewłaściwe zachowanie,

6. Częsta "wrażliwość" i łatwość wprowadzania w złość przez innych,

7. Częste wpadanie w złość lub rozżalenie,

8. Częsta złośliwość lub mściwość

9. Częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów, bądź dla uniknięcia obowiązków,

10. Częste inicjowanie bójek fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem),

11. Używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np.

kij, cegła, rozbita butelka, nóż),

12. Pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców

(rozpoczynające się przed 13 rokiem życia),

13. Przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób,

14. Przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt,

15. Rozmyślne niszczenie własności innych osób,

16. Rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania poważnych zniszczeń,

17. Kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą, zarówno w domu, jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania, fałszerstwa),

18. Częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia,

19. Co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego, albo ucieczka jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania domu w celu uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego),

20. Popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże kieszonkowe, wymuszania, napady),

21. Zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej,

22. Częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran połączone z uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem),

23.Włamanie do cudzego domu, samochodu, budynku”.(Za:Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, 1999, s. 107 - 108).

Aby spełnić kryterium wystarczy przynajmniej jednorazowe wystąpienie objawów przytoczonych punktach 11, 13, 15, 16, 20, 21, 23. (Wciórka, 2000).

Klasyfikacja ICD - 10 rozdziela zaburzenia zachowania na poniższe kategorie:

• „zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego;

• zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji;

• zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji;

• zaburzenie opozycyjno - buntownicze.

Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego:

• Występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania,

• Występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym, co najmniej trzy z punktów (9)-(23),

• Co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował, przez co najmniej sześć miesięcy,

• Zaburzenia zachowania są ograniczone do środowiska (kontekstu) rodzinnego”.

(Za:Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, 1999, s.109).

Do kategorii tej są zaliczane zaburzenia zachowania, które cechuje zachowanie dysocjalne a także agresywne a nie tylko opozycyjne i buntownicze zachowania, albo niszczycielskie są w pełni lub prawie w zupełności ograniczone do środowiska rodzinnego ewentualnie do interakcji z członkami rodziny.

(Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, 1998).

Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji:

• „występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania,

• występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym, co najmniej trzy z punktów (9)-(23),

• co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował, przez co najmniej 6 miesięcy,

• wyraźnie słabe związki osoby z grupą rówieśniczą, przejawiające się izolacją, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem trwałych, bliskich, wzajemnych przyjaźni”. (Za:Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, 1999, s.109-110).

Niniejszy typ zaburzeń cechuje zestawienie kompleksowego zaburzenia dysocjalnego bądź agresywnego z ogólnie nieprawidłową relacją dziecka z innymi dziećmi. Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się odizolowaniem się od innych dzieci, niechęcią otoczenia, odrzuceniem, brakiem przyjaciół oraz empatycznych związków z innymi członkami tej samej grupy wiekowej. Związki z dorosłymi cechują się dysharmonią, wrogością a także pretensjami. Charakterystyczne zachowania to wymuszanie, bójki, używanie siły a także przemocy, nasilone niepodporządkowanie się, nieuprzejmość, brak współdziałania, opór wobec autorytetów oraz ciężkie niekontrolowane napady złości i wściekłości, bestialstwo wobec dzieci i zwierząt, niszczenie własności oraz podpalenia. Zaburzenie ujawnia się w większości sytuacji, lecz ponad wszystko widoczne jest w szkole. (Wciórka, 2000). Do zdiagnozowania zaburzeń zachowania najczęściej używanym narzędziem jest Skala Niedostosowania Społecznego Lesława Pytki, składająca się z sześciu podskal określających rodzaje zaburzeń.

Rozdział III.

Lęk.

1. Zakres pojęcia lęk.

Tematyka lęku od dawna była obiektem zainteresowań wielu psychologów oraz psychiatrów. Mimo, że doczekała się wielu opracowań, idea lęku nie jest zdefiniowana w literaturze psychologicznej jednoznacznie. Jednocześnie nie ma zgodności poglądów na temat podziału reakcji lękowych oraz ich formowania i rozwoju. (Harwas - Napierała, 1987). Lęk jest jednym z najbardziej przykrych stanów emocjonalnych. Może mieć różne nasilenie (od niepokoju do paniki) i przejawiać się różnorako (jako „wolno płynący", fobiczny, występujący wobec pewnych zjawisk). Lęk może również występować jako reakcja na stres, w przebiegu nerwic, psychoz w depresji, w różnych chorobach somatycznych (zawał mięśnia sercowego, wypadanie zastawki dwudzielnej, dusznica bolesna, ostre zaburzenia oddychania, napad dychawicy oskrzelowej, guz chromochłonny nadnerczy, zatrucia: kofeiną, kokainą, sterydami, w padaczce i inne). Lęk przejawia się w kilku płaszczyznach: psychicznej (poczucie zagrożenia, zbliżającej się śmierci, zaburzenia uwagi trudność myślenia), w nadaktywności układu autonomicznego (w zakresie różnych układów i narządów) oraz w sferze motorycznej (zahamowanie lub pobudzenie). (Bilikiewicz, 2006).

Elementy składowe lęku:

• Fizyczny, ( co odczuwam),

• Poznawczy, ( o czym myślę),

• Behawioralny, ( co robię).

Każdy z tych składników odgrywa ważną rolę w powstaniu, utrzymywaniu się i leczeniu lęku. U nastolatków elementy przejawiają się w różnoraki sposób, zależnie od natury samego lęku. Komponentem dominującym oraz powodującym najwięcej cierpienia i zaburzeń jest lęk przed działaniem.(Mattis, Ollendick, 2004). Lęk jest emocją normalną i właściwą a wręcz niezbędną każdemu człowiekowi do zachowania życia. Lęk jest również codziennym doświadczeniem i dopiero wtedy, kiedy zostają spełnione kryteria zaburzenia, ( gdy intensywność i długotrwałość lęku) w dużej mierze ograniczają możliwości rozwoju mówi się o lęku jako zaburzeniu zachowania. Słowo „lęk” (Angst) w języku niemieckim pochodzi od słowa „ciasnota” (Enge) albo „zawężenie”, (Beengung). Z entymologicznego wynika, zatem iż chodzi o przeżycie sytuacji bez życia i bycie zepchniętym w kąt. Lęk oznacza nieprzyjemną reakcję emocjonalną w sytuacji, gdy sądzimy ignam zagraża, Takich sytuacji staramy się unikać. Wyraża się on w różnych zachowaniach jak: uznaniu swojej niższości, małej pewności siebie, zmieszaniu, przygnębieniu oraz łatwości dania się zranić. (Hillebrand, 2007). Według behawiorystów (Watsona, Skinnera), lęk jest wyuczoną odpowiedzią emocjonalną, która w czasie przeżywania jest niemiła, niemniej jednak ma pozytywny sens i jest stosowną reakcją. Reakcje lękowe przeważnie pojawiają się w rezultacie modelowania i bezpośredniego uczenia się, które są później wzmacniane przez powtarzanie ich w myślach i czynach. (Meyer, 2003).

1.1. Lęk jako stan i jako cecha.

Na rozróżnienie lęku jako stanu oraz jako cechy zwrócono uwagę w latach pięćdziesiątych XX wieku, co uwarunkowane było z rozpatrywaniem w klasyfikacjach zaburzeń psychicznych osobowości lękliwej jako odmiennej od nerwicy lękowej. Opracowano wówczas szereg kwestionariuszy służących określeniu, czy jednostka znajduje się w stanie lęku, czy może tylko posiada cechę lęku. Najczęściej stosowaną skalą w Polsce jest skala lęku S.T.Charlesa Spielbergera, która rozróżnia: lęk jako stan, który obejmuje:

• Składowe psychologiczne ( poznawcze, emocjonalne zachowanie),

• Składową fizjologiczną (pobudzenie osi podwzgórzowo- przysadkowo- nadnerczowej). Lęk ten charakteryzuje się według Spielbergera, subiektywnymi, świadomie postrzeganymi uczuciami obawy i napięcia, którym towarzyszy związane z nimi pobudzenie układu nerwowego. Cechą charakterystyczną tego rodzaju lęku jest jego duża zmienność pod wpływem oddziaływania różnego rodzaju czynników zagrażających. Lęk jako cecha definiowany jest przez Spielbergera jako konstrukt teoretyczny, oznaczający nabytą skłonność behawioralną, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie obszernego zakresu obiektywnie nieszkodliwych sytuacji jako niebezpieczne. Jednostka reaguje na nie stanem lęku, nieproporcjonalnie silnym w odniesieniu do wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa. W definicji tej podkreśla się wyuczony charakter lęku. Spielberger kształtowanie osobowości lękowej wiąże z wczesnym cyklem dzieciństwa oraz relacjami zachodzącymi pomiędzy dzieckiem a rodzicami w tym okresie, szczególnie w sytuacjach karania. Lęk jako cecha jest skłonnością lękowej strategii reagowania. Obustronne relacje między lękiem jako cechą i lękiem jako stanem zajmują w koncepcji Spielbergera ważne miejsce. Według tej koncepcji, jednostki o wysokim poziomie lęku jako cechy, w zestawieniu z osobami o niskim jego nasileniu, nie muszą w sposób stały (chroniczny) przejawiać lęku w sytuacjach charakteryzujących się adekwatnie wysokim nasileniem czynników zagrażających. Badania w tego zagadnienia dowodziły, iż bez względu na rodzaj sytuacji - w parze z wyższym poziomem lęku jako cechy idzie wyższy poziom lęku jako stanu.

Lęk jako cecha, która obejmuje:
- stałe, wszechogarniające uczucie napięcia i zagrożenia, częste przeżywanie uczucia zakłopotania, niższości, dominującą potrzebę bycia akceptowanym i lubianym,

- nadwrażliwość na krytykę i odrzucenie, unikanie wchodzenia w bliższe związki z innymi, jeśli nie zapewniają one bezkrytycznej akceptacji, tendencję do przesady w ocenianiu potencjalnych zagrożeń w życiu codziennym oraz unikanie pewnych sytuacji,
- pewne ograniczenia w trybie życia, wynikające z nadmiernej potrzeby bezpieczeństwa. (Leary, Kowalski, 2001). (Leary,Kowalski,2001).

1.2. Lęk jako zjawisko emocjonalne

Większość uważa lęk jako, reakcję emocjonalną lub zbiór takich reakcji, lub też stan emocjonalny. Miano takie jest oczywiste oraz niesprzeczne z codzienną praktyką i ze znaczeniem przypisanym mu przez Freuda. Także Kępiński podobnie określa lęk. Problematyka lęku integruje się z tematyką teorii emocji. Istnieje znaczne zróżnicowanie stanowisk odnoszących się do genezy lęku a także jego charakterystycznych symptomów. Przewaga badaczy twierdzi, że lęk jest zbiorem reakcji emocjonalnych na bodźce działające połowicznie z zewnątrz, natomiast przede wszystkim z wewnątrz organizmu. Działanie lęku może przybierać różnorakie formy a także może stanowić wielorakie kompozycje składników. Na funkcjonowanie lęku składają się z cztery rodzaje elementów, a są nimi:

• Składniki poznawcze ( oczekiwania związane z zagrażającą szkodą);

• Składniki somatyczne (reakcje cielesne organizmu);

• Składniki emocjonalne;

• Składniki behawioralne. (Kępiński, 1986).

2.Teorie.

W literaturze fachowej spotykamy wiele ideologii na temat struktury, podziału a także kształtowania reakcji lękowych, między innymi: psychoanalityczna teoria lęku Freuda, neopsychoanalityczna koncepcja Horney oraz teoria Goldsteina i inne. W przewadze z tych koncepcji lęk definiowany jest poprzez zestawienie z bratnią mu emocją, czyli strachem.(Harwas - Napierała, 1987).

Według teorii Freuda strach powstaje w sytuacji, kiedy pojawia się określony i realny czynnik zagrażający, a lęk zaś jest bezprzedmiotowy i nie wiąże się z realnym oraz konkretnym zagrożeniem. Lęk jest wrażeniem subiektywnym oraz reakcją na nieznane niebezpieczeństwo, źródłem, którego jest sama jednostka. Jest on zagrożeniem dla całej osobowości jednostki, systemu jej wartości, a źródłem jego są wewnętrzne frustracje i konflikty. Ponieważ lęku nie stwarzają czynniki realne, nie może on być ani racjonalny ani celowy. Jest to lęk wrodzony, który związany jest z instynktem samozachowawczym. Uczymy się specyficznych form lęku, a podłożem jest uraz związany z narodzinami, on jest atawizmem pewnych szczególnie ważnych i najwcześniejszych doświadczeń z dzieciństwa. Freud wyodrębnił dwa stany lęku, pierwszy- to rozłąka dziecka z matką dwa rodzaje:

• Obiektywny, czyli występuje gotowość do lęku, reakcja na niebezpieczeństwo zewnętrzne. Ochrania jednostkę przed niespodziewanym atakiem ze świata zewnętrznego, jest to uzewnętrznienie popędu samozachowawczego, uzależniony od wiedzy jak i poczucia mocy w stosunku do świata zewnętrznego;

• Nerwicowy, czyli nieproporcjonalny do zagrożenia (nawet przy braku zagrożenia).(Harwas - Napierała, 1987).

Przedstawicielka nurtu neopsychoanalitycznego K. Horney uważa, że zarazem lęk jak i strach są bardzo nieprzyjemnymi emocjami dla organizmu a wywołanymi przez ustalone niebezpieczeństwo. W przypadku lęku zagrożenie jest ukryte i subiektywne, zaś w przypadku strachu widoczne. Lęk prowadzi do wytworzenia zaburzeń obrazu „ja”, poczucia małej wartości, a jego zasadniczą kwestią jest poczucie bezradności, irracjonalność a także brak poczucia kontroli. Głównym źródłem jest nieprawidłowość stosunków międzyludzkich.(Gerring, Zimbardo, 2006).

Goldstein określa lęk jako podmiotowe przeżycie organizmu znajdującego się w warunkach zagrożenia, gdzie jednostka nie może sprostać wymogom środowiska, w których jest niebezpieczeństwo niezrealizowania fundamentalnych wartości i potrzeb. Autor zaznacza również strach (człowiek wie, czego się boi), który może przechodzić w lęk, kiedy jednostka nie potrafi sprostać sobie z niebezpieczeństwem.(Gerring, Zimbardo, 2006).

Zdaniem E. Hilgarda (2003), lęk jest formą obawy, troski a także niepokoju. Jest pewnym rodzajem strachu, „podczas gdy zwykły strach ma zawsze swój przedmiot, lęk jest strachem o przedmiocie niejasnym lub w ogóle nie ma przedmiotu. Nieokreślony strach będzie, zatem jednym ze znaczeń lęku.” ( Za: Myers, 2003)

J. Kozielecki także poopisuje się za nie utożsamianiem lęku i strachu. „Strach to nieprzyjemny stan emocjonalny sygnalizujące wewnętrzne niebezpieczeństwo. Przyczyny strachu są znane jednostce, może się przed nimi bronić. Natomiast lęk jest sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego, z którego jednostka niedokładnie zdaje sobie sprawę”. (Za: Kozielecki, 1998, s.144).

2.1. Funkcje i rodzaje lęku.

Lęk jako uczucie obawy spowodowane przewidywanym zagrożeniem, mogą wywołać bodźce płynące z otoczenia, ciała lub psychiki człowieka. Jeżeli czynnik niebezpieczeństwa jest konkretny, zwykle używa się definicji strachu, rezerwując pojęcie lęk dla stanów, gdzie jest trudny do sprecyzowania. Lęk nieść w sobie te same elementy, co strach, z odstępstwem jednoznacznie sprecyzowanego poznawczego składnika, odnoszącego się do nazwania źródła zagrożenia. (Sheenhan, 1989). Postacie lęku są niejednolite i różne są jego natężenia.„Przy tym samym charakterze przeżycia i tym samym nasileniu oraz podobnej ekspresji geneza lęku może być rozmaita. Wydaje się słuszne rozbicie przeżyć lękowych pod względem genetycznym na cztery grupy: lęk biologiczny, lęk społeczny, lęk moralny i lęk dezintegracyjny. Wszystkie cztery rodzaje lęku można sprowadzić do lęku zasadniczego, mianowicie lęku przed śmiercią. Śmierć, bowiem jest tym ostatecznym zagrożeniem żywej istoty, która wyzwala sygnał alarmowy w postaci lęku”. (Za: Kępiński, 1987, s.111).

W diagnostyce lęku przydatny jest jego podział na cztery typy:

1. Lęk jako reakcja przystosowawcza lub odpowiedź na bezpośrednie niebezpieczeństwo, konflikt lub stres;

2. Lęk fobiczny (izolowany) - związany z określonym bodźcem lub bodźcami, mający niewspółmiernie duże natężenie i prowadzący do występującego również w fobiach unikania kontaktu z budzącymi zagrożenie bodźcami;

3. Lęk pierwotnie autonomiczny, przynajmniej przez pewien czas niezwiązany z żadnymi wyraźnymi warunkami;

4. Lęk wtórny, występujący jako objaw innych zaburzeń somatycznych i psychiatrycznych lub jako objaw niepożądany stosowanych leków. (Sheenhan, 1989)

Reakcja lęku cechuje się również silnymi składnikami emocjonalnymi. Należą do nich: uczucie przerażenia, przestrachu, przewrażliwienia, wrażenia ogarniającego chłodu, dreszczy przebiegających po ciele, uczucia ciężaru w żołądku. Wyróżnia się dwa rodzaje zachowań z lękiem: działanie o charakterze klasycznych odruchów warunkowych, będące reakcjami mimowolnymi, a także reakcje instrumentalne będące pewnymi próbami radzenia sobie z przedmiotem wywołującym lęk. Podstawowe typy zachowań instrumentalnych pojawiających się w odpo­wiedzi na strach to ucieczka i walka. Do modelów zachowań ucieczkowych zalicza się wycofanie się oraz unikanie. W przypadku wycofania się, jednostka narażona na niebezpie­czeństwo opuszcza pole zagrożenia, zaś w przypadku reakcji unikania jednostka opuszcza niebezpieczną sytuację zanim wystąpi szkodliwe zdarzenie.(Rosenhan, Seligmann, 1994). Lęk stwarza silną mobilizację wegetatywno-endokrynną organizmu, uintensywniony przede wszystkim jest układ adreno-sympatyczny ustroju, a więc układ sterujący metabolizm energetyczny w kierunku procesów katabolicznych. Ucieczka wymaga dużego wydatku energii, więc przewaga tych procesów jest zrozumiała. Pod wpływem lęku często dochodzi do zachowań regresyjnych, ontogene­tycznie wcześniejszych. Osoba pewniej czuje się dawnych formach, sądząc, iż powrót do nich da bezpieczeństwo z okresu dzieciństwa. Wobec zagrożenia często jest bezradny i bezsilny jak dziecko, jego polegające na wyborze struktur czynnościowych utrwalonych w pierwszych latach rozwoju „zdziecinnienie” jest zrozumiałe.(Kępiński, 1987). Typowymi cechami charakteryzującymi myślenie osób przejawiających zaburzenia lękowe są:

- „abstrakcja, gdy osoba wybiórczo koncentruje się tylko na określonych aspektach rzeczywistości w oderwaniu od innych;

- nadgeneralizacja, kiedy odrębne wydarzenia stanowią podstawę do sformułowania wniosków o dużym zasięgu ogólności;

- nadawanie faktom nieumiarkowanego znaczenia bądź zredukowanie ich - polega na ocene pewnych zjawisk, zdarzeń, właściwości w sposób spolaryzowany, np. osoba przesadnie ocenia pewne trudności i nie docenia własnych możliwości poradzenia sobie z nimi;

- personalizacja, czyli tendencja do wiązania zdarzeń zewnętrznych z osobą, podczas gdy nie ma podstaw do tworzenia takich zależności;

- katastrofizacja, czyli przesadne ujmowanie jakiegoś zdarzenia w kategoriach katastrofy; arbitralne wnioskowanie - wysuwanie konkluzji niewynikającej z przesłanek”.( Za:Grzesiuk, 2002, s.340).

Rodzaje lęku:

Lęk biologiczny, gdzie sytuacją wywołującą lęk jest zagrożenie jednego z dwóch podstawowych praw biologicznych: zachowania życia własnego i życia gatunku. W przypadku zagrożenia zachowania życia własnego niebezpieczeństwo może pochodzić ze świata zewnętrznego czy też z wewnątrz. Jeżeli niebezpieczeństwo pochodzi z zewnątrz to mamy do czynienia z lękiem przedmiotowym, gdyż znamy źródło zagrożenia. W przypadku, kiedy źródło zagrożenia nie jest dostrzegane, zazwyczaj nieodczuwalny jest też lęk. Utrzymanie się przy życiu wymaga umiejętności przystosowania się do warunków środowiskowych a tym samym zdolności unikania niebezpieczeństw. Wielu psychologów uważa, iż pewne sygnały grożących niebezpieczeństw zostały genetycznie utrwalone w ciągu ewolucji. Dzięki sygnałom zagrożenia, który antycypuje realną sytuację, żywy organizm ma możliwość uchronić się przed grożącym niebezpieczeństwem. Lęk biologiczny wiąże się także z prawem zachowania życia własnego gatunku. Pomimo tego, iż zachowanie seksualne jednostki nie wpływa na możliwości przeżycia gatunku, drugie prawo biologiczne jest silnie zaprogramowane w strukturę każdego organizmu, więc wszelkie jego naruszenia mogą być znaczące dla czynności ustroju i są sygnalizowane lękiem. Lęk związany ze sferą życia seksualnego występuje najczęściej w postaci niepohamowanych ataków lękowych lub stałego napięcia lękowo-agresywnego. Pomiędzy przebiegiem reakcji lękowych związanych z dwoma wyżej wymienionymi prawami biologicznymi, występuje istotna różnica. W wypadku pierwszego prawa reakcje lękowe są bardziej dynamiczne oraz bardziej krótkotrwałe, natomiast w przypadku drugiego prawa reakcje lękowe są bardziej długotrwałe, mogą trwać nawet przez całe życie, a ich forma jest niejednorodna. ( Kępiński1987).

• Lęk społeczny, gdzie środowisko społeczne pełni wobec jednostki trzy zasadnicze zadania: zapewnia człowiekowi życie, wytwarza zwierciadło społeczne a także zapewnia działanie przepływu informacyjnego. Każde z funkcji otoczenia społecznego są źródłami charakterystycznego lęku, który jest lękiem przed oddzieleniem od społeczeństwa oraz lękiem przed izolacją. Zerwanie więzi społecznej w dzieciństwie grozi śmiercią, natomiast szablony przeżyć z dzieciństwa na ogół utrwalają się na całe życie. Reguła nierozerwalności ze środowiskiem społecznym utrwala się wcześnie a naruszenie jej rodzi okoliczności zagrożenia. Jedną z podstawowych potrzeb psychicznych jednostki, której niezaspokojenie prowadzi do powstania postaw lękowych, jest potrzeba bezpieczeństwa. „Nie tylko rodzice, którzy nie kochają dziecka i zaniedbują je, lecz także kochający, lecz niedoświadczeni działania różnych czynników i sytuacji na psychikę dziecka, mogą doprowadzić do wytworzenia się u niego reakcji i nastawień lękowych, które - przyswojone w pierwszych latach życia - są bardzo trwałe.” (Za: Tyszkowa,1972). Należy zaznaczyć, iż potrzeba bezpieczeństwa jest dominująca biologicznie, a więc tym samym jest silniejsza oraz bardziej gwałtowna niż inne potrzeby. Potrzeba bezpieczeństwa, bycia wolnym od lęków jest również silniejsza od potrzeby poznania, którą w hierarchii Maslowa zaliczamy do potrzeb wyższego rzędu - potrzeb rozwoju. Konsekwencją deprywacji określonych potrzeb, w szczególności potrzeby bezpieczeństwa, uznania i kontaktu emocjonalnego w rodzinie dziecka formuje się lęk. Kształtowanie się osobowości lękowej jest związane z relacjami między dzieckiem i rodzicami, zwłaszcza z sytuacjami karania we wczesnym dzieciństwie oraz określonych postaw wychowawczych rodziców, od nadmiernej ochrony czy też wymagań do niewłaściwego klimatu emocjonalnego rodziny. Środowisko społeczne jest zwierciadłem odbijającym zachowania jednostki, dzięki temu mogą one ulegać korygowaniu. Bodźce płynące od otoczenia pełnią rolę sygnałów zwrotnych, które wzmacniają, osłabiają czy też prze­kształcają dane sposoby zachowania się osoby. Działania otoczenia, mogą wstrzymywać jedne, a pobudzać inne formy aktywności, a w przypadkach skrajnych potrafią w ogóle wygłuszyć wrodzoną tendencję do interakcji z otoczeniem, przez co w emocjonalnej strukturze będzie przeważać postawa ucieczkowo-agresywna. (Maslow, 1986).

• Lęk moralny jest następnym etapem lęku społecznego. Zaczyna się we wczesnych latach dzieciństwa, kiedy dziecko podczas naśladowania postępowania dorosłych, stopniowo dochodzi do internalizacji narzuconych z zewnątrz reguł postępowania. Zaczyna uznawać pewne zasady nie, dlatego, iż życzyć sobie tego dorośli, ale dlatego, albowiem samo uznało ich słuszność. Lęk moralny występuje w tym czasie rozwoju, kiedy jednostka jest już zdolna do oceny swojego postępowania z punktu widzenia norm moralnych. Z lękiem tym ściśle jest uzależniona samoocena jednostki a także kształtowanie obrazu samego siebie według hierarchii przyjętych i realizowanych w życiu wartości. Nieistnienie zbieżności z obrazem samego siebie wiąże się z brakiem akceptacji siebie samego. Wraz ze znajomością samego siebie wiąże się samoocena. W pewien sposób skłonność do określenia samego siebie może wyrazić się w formie przeceniania swoich możliwości czy też ich niedoceniania. Jest to tzw. „zawyżona” albo „zaniżona” samoocena. W przypadku, kiedy ocena możliwości jest zgodna z autentycznymi osiągnięciami jednostki, mamy do czynienia z samooceną adekwatną, w pozostałym razie z samooceną nieadekwatną. Negatywny obraz siebie wyraża się w ujemnej samoocenie. Osoba o negatywnej samoocenie „(...) odczuwa często smutek i przygnębienie; często martwi się o przyszłość; uważa się za człowieka niewydolnego, który wszystko robi źle; nic mu nie daje prawdziwego zadowolenia; często przeżywa wyrzuty sumienia i czuje się winny; uważa, że zasługuje na karę i spodziewa się ukarania; odczuwa do siebie niechęć; stale potępia siebie za popełnione błędy; myśli o samobójstwie; uważa się za nerwowego i rozdrażnionego; nie interesuje się innymi ludźmi; ma duże trudności z podjęciem decyzji; martwi się, że wygląda coraz gorzej i odpychająco; z wielkim wysiłkiem zmusza się do robienia czegokolwiek lub nie jest w stanie nic zrobić; często martwi się stanem swego zdrowia”.(Za: Siek,1984, s.98-105). Obraz samego siebie jest składowym ogniwem osobowości a charakter tego obrazu w dużym stopniu decyduje o samopoczuciu jednostki a także jej stosunku do otaczającego świata. Negatywny obraz wywołuje niepokój, lęk i różne objawy nieprzystosowania. (Łapińska; Żebrowska, 1979).

A. Kępiński uważa, iż: „(...) lęk moralny można by traktować jako zinternalizowany lęk społeczny. W ten sposób część świata otaczającego - jako część najważniejsza, bo nas oceniająca - znajduje się stale w nas i nas stale krytykuje. Niebezpieczeństwo nie jest już na, zewnątrz, ale wewnątrz, w nas samych. (...) Porządek moralny jest najwyższą formą integracji aktywności ludzkiej i dlatego jej zakłócenie równa się naruszeniu integracji na najwyższym poziomie.”

(Za: Kępiński, 1987, s. 266).

• Lęk dezintegracyjny istnieje wówczas, kiedy wskutek różnorakiego rodzaju zmian sytuacyjnych zostaje naruszony ład wytworzony pomię­dzy jednostką a jej środowiskiem. Zmiany te mogą być drobne a także bardzo znaczące, niemniej jednak każda zmiana struktury dotychczasowej interakcji z otoczeniem jest połączona z uczuciem lęku. „Lęk ten może być bardzo subtelny i prawie niedostrzegalny, jak np. w wypad­ku odruchu orientacyjnego, ale może też narastać aż do paniki, jak w wypadku kataklizmu czy katastrofy, i przybierać formy zgoła koszmarne, jak w schizofrenii. Nasilenie lęku w znacznej mierze zależy od prawdopodobieństwa danej zmiany. Cechą życia jest zmienność i każdy ustrój musi się liczyć, że wciąż w nim i w jego relacjach z otoczeniem zachodzić będą różnorodne zmiany. Każda zmiana narusza istniejący stan równowagi, pewnego rodzaju spokoju, wprowadza nas w nową sytuację, w której nie wiadomo, co nas czeka. Przed nami pojawia się znak zapytania”.( Za: Kępiński, 1987, s. 267). Lęk dezintegracyjny broni jednostkę przed zbytnią chwiejnością życia, ale z drugiej strony przed jej brakiem, bowiem brak jakiejkolwiek zmiany powoduje po pewnym czasie narastanie coraz większego niepokoju, co tłumaczy fakt, że ludzie żyjący usystematyzowanym trybem życia pogotowie do lęku dezintegracyjnego jest zwiększone niżeli u tych, którzy prowadzą pełne zmian i niespodzianek życie. (Kępiński, 1987).

2.2. Lęk w okresie dorastania

 

Mówiąc o burzliwym okresie z przekonaniem można stwierdzić, iż jest on etapem rozwoju człowieka, w trakcie, którego obserwujemy bardzo wielowymiarowe zjawiska. Właśnie w tym cyklu życia dokonują się zmiany w obrazie samego siebie i w społecznej percepcji jednostki. Formowane są nowe wzorce relacji interpersonalnych, rozwija się gwałtownie liczba i jakość nowych doświadczeń osobistych a także społecznych. Przeżywanie fascynacji i rozczarowań oraz samodzielne stawianie czoła napotykanym przeciwnościom i problemom rodzi wiele niepokojów, obaw i lęków. Spośród mnóstwa rodzajów uczuć dość duże znaczenie w rozwoju psychicznym dorastającej młodzieży mają uczucia: strachu, niepokoju i lęku. Emocje te mogą być związane między innymi z własną osobą, czy z brakiem popularności wśród rówieśników. Często też w okresie tym można spotkać tak zwane lęki natury społecznej. Lęki te w tej fazie życia maja różną postać i nasilenie. Najczęściej występują w stanie nieśmiałości, lęku przed niepowodzeniem, odpowiedzialnością, jak również przed przyszłością. Uwarunkowane jest to przede wszystkim z nową sytuacją szkolną - spotykaniem nowych nauczycieli, rówieśników. Powinno się zaznaczyć, że dla nastolatka aprobata społeczna jest bardzo ważna i potrzebna do dalszego rozwoju. Jeżeli w tej płaszczyźnie występują zakłócenia u dorastającego może wzrosnąć poziom lęku lub też mogą pojawić się zachowania agresywne. Powstaje też lęk przed osobami mającymi autorytet lub skłonnymi do sarkazmu, ironii. Dorastająca młodzież reaguje krzykiem, niespokojnym chodem czy też zaciskaniem pięści na sytuacje stwarzające i wywołujące u nich lęk. Przeszkody, jakie młodzi napotykają na nowej drodze często powodują: frustracje, wzmożone stany lękowe a także rezygnację.( Harwas - Napierała, 1987).

3. Przyczyny zaburzeń lękowych

Przyczynami lęku mogą być przeróżne sytuacje, jak: niebezpieczeństwo, stres, konflikt, uraz psychiczny oraz przykre wspomnienia, choroba jak i genetycznie uwarunkowane zaburzenia metabolizmu. Najczęściej wymienianymi, z przyczyn zaburzeń lękowych są:

• wpływ stresu - stwierdza się, iż powtarzające się napady panicznego lęku są uwarunkowane genetycznie. Inni badacze postrzegają te stany jako zaburzenia dotyczące zachowania. Dla niektórych osób zmagających się z lękiem lub napadami paniki diagnoza, że ich przypadłość jest dziedziczna, oznacza wyrok dożywocia. Ogarnia ich poczucie, że znaleźli się w sytuacji bez wyjścia, i nierzadko rezygnują z próby leczenia się. Inni, otrzymując wiadomość, że ich problem ma podłoże genetyczne, czują ulgę, ponieważ takie wytłumaczenie ich zachowania uwalnia od wstydu za to, w jaki sposób postępują. (Bemis; Barrada, 2001).

• wpływ otoczenia- otoczenie ponad wszystko sprzyja rozwojowi zaburzeń lękowych. Przykładem mogą być dzieci, jeśli są wychowywane przez zbyt wymagających rodziców czy opiekunów, a ich przesadzone oczekiwania ukształtowały w nich poczucie, iż nie potrafią nic zrobić dobrze bądź w ogóle do niczego się nie nadają. Z przeciwny strony, rodzice zbyt opiekuńczy, wpajają dzieciom przeświadczenie, że nie poradzą sobie bez pomocy innych. Przewaga dzieci, które kiedykolwiek zmagały się z napięciem a także strachem, pochodzi z rodzin patologicznych, gdzie część dorastała w domu alkoholików (już w bardzo wczesnym wieku doświadczyła, co znaczy ciągły strach). Bez przerwy żyli nad przepaścią, nie wiedząc, co przyniesie następny dzień i z tego powodu wypracowali na własny użytek takie sposoby obrony, jak wystrzeganie się innych, zakamuflowanie prawdziwych uczuć oraz nieustanną potrzebę, by mieć się na baczności. (Bemis; Barrada, 2001).

• wpływ emocji- charakterystycznym odruchem jest próba pozbycia się negatywnych emocji. Bez względu na to, czy nasze odczucia są negatywne czy też nie, nie potrafimy zaakceptować ich wszystkich. Niesłychanie jednak jest ważne, by niezależnie od tego, jakie mają zabarwienie nie wstydzić się swoich emocji, albowiem niedopuszczanie ich do siebie wzmaga napię­cie. (Bemis; Barrada, 2001).

Rozdział IV. Agresja.

1. Geneza agresji.

Agresja nie bierze się z nikąd. Rodzi się z niezrozumienia świata, siebie oraz innych. Cały nasz świat przesycony jest agresją a uwarunkowane to jest pogonią za pieniądzem i dobrobytem. W takich warunkach bardzo ciężko jest pielęgnować i przekazywać młodzieży wartości, na których nam zależy i które mogą być wyznacznikami dalszej ich drogi. Literatura dotycząca agresji podaje, że można ją definiować oraz opisywać na wiele sposobów. Agresja przybiera też różne formy, bywa skierowana do wewnątrz (autoagresja) jak i na zewnątrz. Jako jawna i ukryta, potrafi osiągać różne natężenie. W rozumieniu psychologicznym agresja, to zachowanie fizyczne lub też werbalne, które zmierza do krzywdzenia, niszczenia przedmiotów, zwierząt również ludzi, a nawet siebie samego, (czyli autoagresja). Uważa się, że wybuch agresji jest mechanizmem obronnym na odreagowanie nagromadzonych emocji, co prawdopodobnie jest jakimś zabezpieczeniem przed narodzeniem się zmian patologicznych, lecz może to negatywnie wpływać na interakcje takiej osoby z otoczeniem a ludzie, którzy nie wypracowali efektywnych form kontroli nad agresją, są niebezpieczni dla otoczenia. Mogą wykazywać skłonność do impulsywnego oraz swobodnego wyładowywania agresji na innych. Takie właśnie podłoże ma szereg aktów wandalizmu, chuligaństwa i gwałtów oraz okrucieństwa i sadyzmu. Stres o słabym i umiarkowanym natężeniu potrafi wyzwalać też zachowania pozytywne, jak mobilizacja do zmiany niekorzystnej sytuacji. Dowiedziono również, iż niektóre stresory, a zwłaszcza frustracja, powodują agresywne zachowanie (poczucie zagrożenia przez negatywną oceną najbliższego otoczenia). Ma to związek z sytuacją, gdzie im bardziej stresujące warunki życia, tam wyższy poziom agresji.(Augustynek 2001).

Freud jako jeden z pierwszych psychologów podjął zagadnienie agresji, gdzie założył on, iż od narodzin człowiek dysponuje dwoma przeciwstawnymi instynktami: życia (Eros), powodujący, że jednostka rozwija się i na zdolność do nawiązania związków emocjonalnych, oraz śmierci (Thanatos), idzie w kierunku samozniszczenia. Z. Freud uważał też, że instynkt śmierci często zostaje skierowany na zewnątrz, pod postacią agresji wobec innych. Można spodziewać się, że im bardziej będziemy hamować agresję ukierunkowaną na czynnik frustrujący, tym mocniejsze będzie przemieszczenie jej na cel zastępczy (według założenia teorii frustracji). Są też czynności agresywne pozbawione kierunku, jak bezcelowe miotanie się albo zniszczenie znajdujących się w zasięgu wzroku przypadkowych przedmiotów, gdyż nie atakujemy przeciwnika, jeżeli uważamy go za zbyt silnego i którego boimy się. Agresja zostaje wtedy przeniesiona na obiekty zastępcze lub osoby( tzw. kozła ofiarnego), nie atakujemy silniejszego od siebie, ale bijemy się dziecko, osobę starszą lub bezbronne zwierzę. Frustracja i deprywacja nie są jedynymi czynnikami, które wyzwalają agresję. Do innych zalicza się też: czynniki biologiczne, rozkład moralny relacji interpersonalnych, poczucie bezkarności i znieczulicy na krzywdę innych. Ostatnią formą agresji jest autoagresja, która występuje zwłaszcza wtedy, kiedy wszelkie przejawy agresji ukierunkowanej na zewnątrz są kategorycznie karane. (Augustynek 2001).

Jako pojęcie biologiczne, agresja jest uwarunkowanym genetycznie rodzajem zachowania, którego celem jest pokonanie lub zmuszenie przeciwnika do ucieczki. Zdaniem K. Lorenza, agresja jest spontaniczną i wrodzoną gotowością do walki, jako niezbędnej do przeżycia. (Augustynek 2001).Tak jak zdefiniowanie pojęcia „ agresja” jest zadaniem dość złożonym - obok tego pojęcia używa się też terminów: „wrogość”, „wojowniczość”, „destruktywność”, „agresywność” lub „przemoc”, które służą do określenia tendencji lub też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś czy też jako narzędzie służące osiągnięciu innych celów (na zasadzie: cel uświęca środki), tak też nie ma jednorodności w poglądach na temat źródeł i jednej tylko teorii dotyczącej jej genezy. ( Grochulska 1982).

Wiele terminów agresji są zgodne z prostym, stereotypowym rozumieniem tego pojęcia, które obejmuje w krzywdę, cierpienie i ból, stratę oraz destrukcję. Pojęcia podkreślają intencjonalność agresywnych zachowań, gdy fizyczne lub psychiczne znęcanie się, zniszczenia są nieprzypadkowe. Inne określają agresywne zachowania jako instrument służący do osiągnięcia innych celów. Harmonii w poglądach na temat genezy agresji nie ma, są przemyślenia nad tym, czy ma ona charakter wrodzony, czy nabyty; czy jest determinowana genetycznie, czy też powstaje poprzez oddziaływanie otoczenia oraz jest efektem uczenia się. Na gruncie behawioryzmu, badania reprezentują zależność agresywnego zachowania od warunków środowiskowych. Bodźcami takimi mogą być wzory agresywnego zachowania obserwowane w najbliższym otoczeniu. Zdaniem Bandury i Waltera, uznających agresywne zachowanie za wyuczone, głównie kontakty społeczne są bodźcami pobudzającymi do uczenia się takich zachowań, a w miarę rozwoju, dostają się w coraz kręgi społeczne. Większego też znaczenia nabiera wtedy grupa rówieśnicza, w której dziecko przyucza się funkcjonowania w jej jako członek. Okoliczności takie stwarzają wiele sytuacji i okazji zaobserwowania rozmaitych formy agresji, oraz je zastosować. Behawioryści zaś nadawali agresji charakter wyuczonych nawyków oraz uznawali istnienie wrodzonych czynników, które wpływają na zaostrzenie występowania zachowań agresywnych. W problematyce agresji, należy zaznaczyć związek, zachodzący między uczuciami a działaniem. Podejmowane posunięcie rodzi w nas konkretne uczucia, które mają wpływ na nasze działanie. Doznanie gniewu niesie, więc za sobą określone zachowania (ataki, nieuprzejmość, przekleństwa), które są sposobem na wyrażenie odrazy, antypatii lub nieposzanowania, a poczucie gniewu przypuszczalnie staje się jednym z motywów reakcji negatywnych, jako swoiste dla zachowania dzieci. (Rosiński 1998).

Interdyscyplinarna koncepcja eksplantacji powstania, uruchamiania i podtrzymywania agresji jest próbą, która odwołuje się do wielu bardzo dużego rodzaju czynników wzajemnie powiązanych. Według tej definicji agresja jest zachowaniem wielopoziomowo regulowanym, gdzie zaakcentowano poziomy:

- neurobiologiczny- uwarunkowany genetycznie złożony system neuroprzekaźników,

- psychologiczny- dzielony na trzy rodzaje: obronny, instrumentalny i agresji dla przyjemności(ważnym tu elementem jest element poznawczy i ewaluacyjny),

- społeczny- ważny jest tu wpływ grupy na zachowanie jak i procesy grupowe przyczyniające się do uruchamiania i powstrzymywania zachowań destrukcyjnych,

- makrospołeczny- istotną rolę w regulacji zachowań stanowi tu państwo i jego instytucje, wskazuje na szeroki kontekst aksjologiczny. (Szczęsny 2003).

2. Źródła i przyczyny agresji oraz formy zachowań agresywnych.

W poglądach na temat źródeł agresji rozumianej jako tendencja do przejawiania zachowań destrukcyjnych lub wrogich, czynnych lub słownych skierowanych przeciwko komuś lub czemuś nie ma. Podstawowymi formami agresji są: bezpośrednia (werbalna, fizyczna, ekspresyjna,) i pośrednia (jawna i ukryta). (Danielewska 2002). Według teorii instynktu - źródłem agresji są dynamiczne siły tkwiące w naturze człowieka, a przeżycie gniewu związane z agresją jest objawem wrodzonego instynktu walki. Freud także utrzymuje, że agresja jest nieuniknionym mechanizmem regulującym, niezbędnym do życia ludzkiego i przetrwania. Odnoszenie się do agresji jako konieczności biologicznej bywa rzadko, gdyż jej zalążki zawsze są spowodowane czynnikiem ludzkim. Druga koncepcja psychologiczna, zwana teorią frustracji- agresji- za jej przyczynę przyjmuje frustrację oraz lęk (Dollard,Miller,1939). Zdaniem A. Frączka, agresja zawsze jest poprzedzona frustracją, a każda frustracja powoduje bezwzględne wystąpienie agresji. W wyniku powtarzających się okoliczności frustracyjnych, jednostka może wykształcić stałe zachowania agresywne, gdyż frustracja jest podstawowym i jedynym bodźcem agresogennym, wywołującym agresję frustracyjną, gniewną i emocjonalną. Inną koncepcję przedstawia teoria społecznego uczenia - agresji można się wyuczyć, poprzez obserwację, naśladowanie i modelowanie oraz wzmocnienia pozytywne i negatywne(Wójcik D.). Źródeł agresji również upatruje się w środowisku rodzinnym, które jest niezwykle znaczącym i pierwszym środowiskiem społecznym człowieka i w nim dokonuje się proces socjalizacji młodego człowieka, kształtuje i przystosowuje go do określonych ról społecznych. Jako stosunkowo łatwy sposób nabywania zachowań, czyli naśladownictwo, wymaga wzorców określonych czynności lub wzorców osobowych, które jednostka powiela bezpośrednio lub w odroczony sposób. W wielu badaniach dowiedziono, iż bardzo łatwo jest naśladować zachowania agresywne, ponieważ jest to szczególna i prosta forma uczenia się od niezamierzonego do intencjonalnego. ( Siudem 2004).Modelowanie, jako bardziej złożone oddziaływanie wychowawcze przebiega dwustopniowo: od zrozumienia czynności wzorca i zapamiętania jej, do wykonania jej w odpowiednich okolicznościach. Odpowiednie sprawności i umiejętności są tu istotnym warunkiem przyswojenia prezentowanych zachowań. Skuteczność modelowania zależy od wielu czynników jak: podatność obserwatora na modelowanie, organizacja modelowania, oraz właściwości modelu- jego autorytetu, atrakcyjności, statutu społecznego i ilości modeli. Obserwacja życia społecznego oraz badania empiryczne wskazują na dużą efektywność i siłę modelowania agresji. Popularne w procesie wychowania jest stosowanie wzmocnień pozytywnych (nagród) i negatywnych(kar). Dzięki temu wiemy, jak należy się zachować(nagroda) i jak zachowywać się nie należy(kara). W praktyce zaobserwowano tendencję do przeceniania kar w modyfikowaniu zachowań i niedoceniania nagród we wzmacnianiu ich. ( Siudem 2004).

2.1. Rodzaje agresji.

Agresja jako instynkt- pogląd głoszący, że człowiek w naturalnym stanie jest bestią i jedynie zmuszając go do przestrzegania porządku i prawa możemy powściągnąć lub wysublimować jego naturalne instynkty, popychające do agresji. Zwolennikiem tego stanowiska był Zygmunt Freud, który uważał, że człowiek rodzi się z instynktem śmierci, Thanatos (zwrócony do wewnątrz), a to przejawia się karaniem samego siebie oraz w skrajnym przypadku samobójstwa. Instynkt zwrócony na zewnątrz przejawia się skłonnością do wrogości, niszczenia i mordowania. Freud był pewny, że agresywna energia musi się jakoś wyładować, bo w przeciwnym razie kumuluje się powodując chorobę. Jest to nazwane mianem katharsis jako określenie zjawiska uwolnienia skumulowanej energii, napięć emocjonalnych (często agresywnych). (Aronson 1987).

Agresja jako nabyty popęd- koncepcje agresji jako nabytego popędu podkreślają rolę gniewu oraz rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego. Zwolennikami teorii, że gniew jest wyuczanym popędem byli J. Dollard i N. R. Miller. Utrzymywali, że szarpanie, drapanie, bicie jak i wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami na pewne sytuacje. Jeżeli niektóre z tych reakcji zostaną związane z neutralnymi uprzednio bodźcami sygnałowymi, to te bodźce będą inicjować reakcję gniewu. Wskazują oni, że agresja wystąpi wtedy, gdy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew. Tym sposobem sugerują, że gniew wywołany frustracją w pewnych okolicznościach pośredniczy miedzy frustracją a agresją. Zwolennikiem możliwości wytwarzania się nowych popędów w toku konfliktu między dwoma jednakowo silnymi tendencjami- związanej z oczekiwaniem nagrody oraz przewidywaniem kary za określone zachowanie. W ten sposób według niego powstaje popęd zależności i agresji. ( Grochulska 1982).

Agresja jako nawyk- jest to zachowanie utrwalone do tego stopnia, iż jest zautomatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli świadomości, nie jest tendencją czy skłonnością. Agresję jako nawyk napastowania reprezentował A. Buss, który podkreślał agresywność jako trwałą, charakteryzującą całą osobowość człowieka cechę. Według A. Bussa siłę agresywności u człowieka determinują cztery czynniki: częstość i intensywność doznawanych frustracji, przykrości i napaści. Są to warunki poprzedzające agresję; stopień wzmacniania napastliwego lub agresywnego zachowania- decydujące o sile agresywności; modelowanie społeczne- determinujące siłę agresywności oraz ostatni czynnik, czyli temperament.([ Grochulska 1982).

Agresja jako reakcja na frustrację, gdzie frustracja jest rozumiana jako stan niezaspokojenia potrzeb. Napięcie emocjonalne, które w ten sposób są tworzone może rozładować tylko agresja. Pomimo, iż zachowania agresywne mogą oddziaływać na różne przedmioty, głównym ich kierunkiem pozostaje osoba bądź rzecz powodująca frustrację. Zgodnie z teorią Ch. N. Cofera i M.H. Appleya, wszelkie postępowania związane z agresją są prowokowane przez istnienie bodźców zewnętrznych, które wywołują u jednostki niemiłe stany wewnętrzne (lęk, ból, gniew, zażenowanie, nuda itp.). Zachowania agresywne są, więc instynktowną reakcją w sytuacji stanów nieprzyjemnych.  Psycholog J. Dollard podkreśla związek frustracji z agresją, która powstaje, kiedy jednostka podczas realizacji jakiegoś celu natrafia na przeszkodę, udaremniającą ten zamiar. (Pilecka, 2000).

Agresja emocjonalna, impulsywna- jest natychmiastową reakcją agresora i następuje bezpośrednio na bodźce. Nie jest postępowaniem zaplanowanym, lecz następstwem impulsu do tego zachowania. Jest to określane jako zachowanie impulsywne, niezaplanowane i nieprzemyślane, sterowane gniewem, motywowane skrzywdzeniem lub zranieniem osoby, na którą jest skierowana oraz jako reakcja na prowokację, nieuwzględniająca konsekwencji, naładowana a wręcz zniewolona emocjami. Wymieniana jest w wielu formach jak: agresja afektywna, agresja wroga( S. Feshbach), agresja emocjonalna(L. Berkowitz) oraz agresja reaktywno- emocjonalna(A. Frączek). Celem agresji tego rodzaju jest zranienie fizyczne lub psychiczne, ale nie zawsze jest to jej jedyny cel. Tego rodzaju agresja posiada charakter postępowy, jest ukierunkowana na zniszczenie, zranienie a nawet unicestwienie, nie poddaje się kontroli. Agresja instrumentalna- jest typem agresji zaplanowanej wcześniej, realizowana w wyniku przemyśleń, powoli, stopniowo, instrumentalnie, w swojej naturze raczej proaktywne zachowanie, wynikające z „zimnego” wyrachowania, niż z gorącego afektu. ( Kirwil 2004).

Agresja jako bunt przeciwko dyktatowi intelektu- gdzie szkoła odziera życie ucznia z przeżycia poprzez kolonizowanie doświadczenia a myślenie o przeżyciu zastępuje przeżywanie. Nakaz intelektu napotyka sprzeciw cielesności poprzez redukcję egzystencji do intelektualnej postaci. W części to zjawisko tłumaczy freudowska teoria libido, która mówi, że wychowanie tłumi impulsy ciała uderzając w przekonanie władzy i naruszając autonomię, a skutkiem tego jest gniew. Erikson uważa, że faza kształtowania się samostanowienia lub wstydu jest decydującą o proporcji między nienawiścią a miłością, powiązuje gniew i nienawiść ze wstydem wywodzącym się z poczucia utraty autonomii.(Błajet 2004). Z pojęciem agresji wiąże się termin zachowania agresywnego. Agresywność to dyspozycja do reagowania zachowaniem agresywnym. Najczęściej bywa określana jako stała właściwość człowieka, która polega na częstych, nieadekwatnych w stosunku do bodźca reakcjach agresywnych o dużym nasileniu wobec różnych obiektów społecznych. Kształtuje się ona w procesie społecznego uczenia się na bazie wrodzonych predyspozycji. Jednostka agresywna cechuje się wysoką częstotliwością agresywnych zachowań nieumiejętności kontrolowania własnych reakcji agresywnych, stała wrogość wobec ludzi, nieadekwatności reakcji w stosunku do wyzwalającego je bodźca. Zachowanie agresywne przybiera różne postacie i przejawia się w takich formach, jak:

- używanie przemocy fizycznej wobec innych (napastliwość fizyczna),

- krzyk, groźby, pretensje, kłótnie, nadmierny krytycyzm (napastliwość słowna),

- dopuszczenie się krzywdy na osobie będącej obiektem agresji, przez drwiące obmawianie, oskarżanie, zniszczenie cudzej własności (napastliwość pośrednia),

- bierny upór aż do jawnego buntu, opozycyjne zachowanie, odmowa współpracy (negatywizm),

- brak zaufania do ludzi, okazywanie jawnej nieufności (podejrzliwość),

- poczucie złości lub nienawiści za nierzeczywiste lub realne krzywdy (urazy),

- zrzędliwość, szorstkość, gotowość do wyrażania negatywnych uczuć ( drażliwość),

- poczucie winy. (Gruszkowska 2004). Często można się natknąć na określenie bullying jako określenie formy zachowania agresywnego, znaczące dręczenie, nękanie i tyranizowanie. Charakterystyczną cechą tego zachowania jest nieuzasadnione i powtarzające się zachowanie, którego celem jest wyrządzenie krzywdy lub wzbudzenie strachu w słabszej jednostce. Swe ujście znajduje w atakach fizycznej i psychicznej agresji.( Łopaciński 2004). W literaturze natykamy się też na agresję społecznie akceptowaną, czyli dobrą, jak obrona konieczna, środki bezpośredniego przymusu stosowane przez policję oraz agresję złą, nie akceptowaną społecznie np. zagrożenie życia i zdrowia członków społeczeństwa. Często uważa się, że nie należy używać i mylić agresji i agresywności jako zamienników, gdyż agresja to czynność jednostki a agresywność jest cechą osobowości. Wielokrotne pojawianie się zachowań agresywnych określa się agresywnością, będącą indywidualną, stałą właściwością człowieka. Podstawowymi kryteriami klasyfikowania jednostek jako agresywnych są:

- pokaźna ilość zachowań agresywnych oraz wysoka ich częstotliwość

- nieadekwatność reakcji agresywnych do działającego bodźca z jednoczesną dużą intensywnością

- brak kontroli lub jej nadmierność, czyli nieumiejętność kontrolowania reakcji agresywnych

- permanentna wrogość do ludzi.( Szczęsnym 2004).

Skłonność do agresji wyróżnia się również ze względu na płeć jednostki, gdyż w wielu kulturach mamy do czynienia ze specyficznym schematem zachowań „męskich” i „kobiecych”, gdzie częściej akceptowane jest zachowanie agresywne u mężczyzn/chłopców niż u kobiet/dziewcząt. Związane jest to z częstszym karaniem dziewcząt a nie chłopców za agresję jawną. W społecznym odczuciu agresja nie przystoi dziewczynce. Badania młodzieży w okresie adolescencji przeprowadzone przez M. Głuszkowską dowiodły, że chłopcy posiadają większą skłonność do reagowania napastliwością fizyczną i słowną, negatywizmu i podejrzliwością. Dziewczęta natomiast silnie przeżywają poczucie winy związane z agresywnym zachowaniem. Nie wykazano natomiast wyraźnej granicy pomiędzy chłopcami a dziewczętami w agresji werbalnej. U dziewcząt jest mniejsze zahamowanie w wyrażaniu emocji jak gniew i złość oraz częściej występuje agresja pośrednia. Konstruktorem kształtowania się intrapsychicznych regulatorów społecznego zachowania człowieka oraz czynników społeczno- kulturowych jest socjalizacja, gdzie najważniejszym socjalizacyjnym środowiskiem dla dziecka i młodego człowieka jest rodzina i małe grupy, z którymi jednostka utrzymuje kontakt. (Gruszkowska 2004).

3. Związek lęku z agresją.

Istotną rolę w życiu indywidualnym każdego z nas odgrywa tłumienie lęku. Jedną z fundamentalnych metod zwalczenia lub przytłumienia lęku jest dojście do punktu szczytowego jednej z zasadniczych postaw uczuciowych, tj. postawy „od" lub „do". Szczytowym punktem postawy „od" jest zabójstwo, czyli maksymalna agresja. Agresja idzie w duecie z lękiem, która to jednocześnie jest antidotum na lęk. W agresji, człowiek wychodzi z pozycji lękowej - zaszczucia i największego skurczenia się wewnętrznej czasoprzestrzeni, furią i desperacją uderza w otaczający świat. Zniszczenie jakiejkolwiek części tego świata przynosi mu ulgę oraz poczucie, że jest zwycięzcą, iż jego przeznaczeniem jest nie tylko klęska. Lęk należy do uczuć mieszczących się w postawie „od" i dlatego znacznie częściej występuje tu agresja niż zachowanie charakterystyczne dla postawy „do". W lęku nie można uzyskać szczytowego punktu postawy, „od”, ponieważ jednostka cofa się i ucieka, a w końcu staje się prawie niczym. Ekstremum postawy „od" osiąga się w największym nasileniu agresji, tj. w morderstwie. Dlatego też pod wpływem lęku często szuka się kozła ofiarnego, na którym można by wyładować własną agresję. (Kępiński, 1987, s.307). Bezpośrednie działanie lęku na osobowość istnieje, kiedy zmiany osobowości odpowiadają wzorcowej reakcji na zagrożenie, a więc mają charakter lękowy albo agresywny jak również lękowo-agresywny. Pośrednie funkcjonowanie lęku polega na tym, iż na plan pierwszy nie wysuwają się cechy lękowe i (lub) agresywne, lecz postawy obronne, które mają uchronić jednostkę przed lękiem i agresją. Może to być wycofywanie się z kontaktów społecznych, stwarzanie sobie różnorakiego rodzaju tabu oraz rozpaczliwe szukanie oparcia w środowisku społecznym. Lęk zazwyczaj czai się u podłoża agresji. Wyjściem z tego typu postawy trzeba zacząć od minimalizacji pogotowia lękowego, co można osiągnąć przy pomocy odpowiedniego podejścia do osoby- spokojnego, zrównoważonego, stanowczego, lecz także tolerancyjnego oraz życzliwego. Trudno z takimi jednostkami wytrzymać, ponieważ często popadają w nieporozumienia ze swoim otoczeniem. Do pewnego stopnia to samo odnosi się do zachowań agresywnych. Agresja ze strony człowieka stojącego nisko w hierarchii społecznej nie ma większego znaczenia a wywołuje najwyżej oburzenie zaś agresja ze strony prominentów budzi respekt, ponieważ taka agresja może zaszkodzić wielu osobom. Analogią między działaniem lęku na drugą fazę metabolizmu informacyjnego a jego działaniem na grupę społeczną jest to, iż lęk w małych dawkach integruje jej aktywność i wzmaga dynamikę. W dużych dawkach działa dezintegrująco oraz wywołuje działania chaotyczne, bezcelowe, impulsywne lub prowadzi do porażenia aktywności grupy. Skomplikowany proces formowania się decyzji w lęku ulega uproszczeniu. Hierarchia wartości, niezwykle skomplikowana w normalnym życiu ludzkim, pod wpływem lęku redukuje się do prostej alternatywy: „zwyciężę lub zostanę zwyciężony". Jeśli ja nie zabiję, to mnie zabiją". Pod wpływem tej zasady łatwo dokonuje się czynów, które normalnie budziłyby nawet u tego samego człowieka grozę, gdyż pod ekstremalny agresją i sadyzmem zwykle kryje się lęk.( Kępiński 1987).

---