LOGIKA PRAKTYCZNA

LOGIKA - z gr. logos (rozum, myśl, słowo); nauka o ludzkim rozumie i jego wytworach; nauka o prawdziwości i fałszywości twierdzeń.

SEMIOTYKA - ogólna nauka o znakach, w szczególności: znakach słownych(językowych).

Trzy podstawowe działy semiotyki:
1.SEMANTYKA - ogólna nauka o stosunku zachodzącym między znakami językowymi a tym, do czego znaki te odnoszą się.
2.SYNTAKTYKA - ogólna nauka o rodzajach znaków językowych i regułach poprawnego wiązania tych znaków w wyrażenia złożone.

3.PRAGMATYKA - nauka zajmująca się zagadnieniami dotyczącymi stosunków między znakami językowymi a wypowiadającym się czy też odbierającym wypowiedzi człowiekiem.

TEORIA POZNANIA (epistemologia) - problematyka ludzkiego poznania (prawda, fałsz).

LOGIKA FORMALNA - nauka o związkach zachodzących między prawdziwością czy fałszywością jakichś zdań ze względu na ich budowę (formę, strukturę), w szczególności - o związku wynikania logicznego.

PRAKSYOLOGIA - ogólna teoria działania skutecznego
RYSTYKA - sztuka prowadzenia sporów tak by je wygrać

LOGIKA DEONTYCZNA - system formuł zdaniowych, stwierdzających kwalifikację czynu ze względu na określony system norm

LOGIKA EROTETYCZNA - logika pytań

LOGIKA MODALNA - dział logiki, który bada zależności funktorów (musi, może)

LOGIKA WIELOWARTOŚCIOWA - rodzaj rachunku zdań, w którym przyjmuje się więcej niż dwie wartości logiczne

CZĘŚĆ PIERWSZA - SŁOWNE FORMUŁOWANIE MYŚLI

Rozdział I
Ogólne wiadomości o języku jako systemie znaków

ZNAK - jest to stan rzeczy spowodowany przez człowieka po to, by według przyjętej konwencji znaczeniowej wiązać z tym stanem myśli o określonej treści. Celem wytworzenia znaku przez twórcę jest intencja komunikacji z jednym lub wieloma odbiorcami tego znaku.
np. Ktoś zawiązał supełek na chustce do nosa, by nie zapomnieć o zapłaceniu rachunku za telefon.
Kierowca pogotowia włączył niebieskie światło i syrenę

↓

Człowiek spowodował określony, dostrzegalny dla innych układ rzeczy czy zjawisko (supełek na chustce, syrenę samochodu), z którym według określonych reguł (reguł znaczeniowych), ogólnie przyjętych w danym środowisku lub na jakiś jeden raz przyjętych przez twórcę znaku i ewentualnie odbiorcę znaku, wiązać należy myśli o określonej treści.

Czasami twórca i odbiorca znaku jest jedną i tą sama osobą, np. gdy ktoś robi dla siebie na przyszłość jakieś notatki, albo wiąże supełek na chustce. Ostatni przykład jest osobliwy, gdyż wskazuje, że czasem jedynie sam twórca znaku zna jego regułę znaczeniową.

Przedmiot A nazywamy znakiem przedmiotu B, gdy spostrzeżenie A wywołuje w spostrzeżeniu znaczenie B.
Nadawca, odbiorca, reguły znaczeniowe - to musi być spełnione by funkcjonowało jako znak

Znak składa się z trzech elementów:
1. elementu oznaczającego = substrat materialny, tj. wytworzonego stanu rzeczy przez człowieka po to, by inny człowiek, który ten wytworzony stan rzeczy zobaczy, przypisał temu stanowi rzeczy określone znaczenie;
2. elementu oznaczanego - przedmiotu, bytu, pojęcia, zdarzenia, takiego fragmentu rzeczywistości, który chcemy wywołać w myśli za pomocą elementu oznaczającego;
3. funkcji znakotwórczej - określającej związek pomiędzy elementem oznaczającym a elementem oznaczanym.

MATERIALNY SUBSTRAT ZNAKU - sam przez się układ rzeczy czy zjawisko, takie jak określony dźwięk, światło, czy układ kresek.
Jakiś przedmiot przy tym może być uznawany za substrat materialny znaku wtedy, gdy znajduje się w szczególnym określonym układzie - ale nie w innym.
np. Biała płachta wywieszona na polu walki jest ogólnie przyjmowanym znakiem poddania się, ale taka sama płachta wywieszona na płocie w czasie pokoju nie jest przez nikogo uważana za znak.

Substrat materialny znaku może być odpowiednio trwały( np. napis na trwałym materiale, znak drogowy) albo nietrwały (np. błysk światła , dźwięk mowy ludzkiej, sygnał gwizdkiem).

OZNAKĄ jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia nazywamy wszystko to, co współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje skierowanie nań czyjejś myśli, choć nie istnieją reguły znaczeniowe, które by takie skierowanie myśli nazywały. (zjawisko, które jest skorelowane z innym zjawiskiem np. dym z ogniem)

Np. dym sam przez się jest oznaką (nie znakiem) ognia, przylot jaskółek jest oznaką wiosny, rozpryśnięte szkło na jezdni jest oznaką wypadku.

JĘZYK - jest to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór znaków słownych, znaków z którymi odpowiednie reguły nakazują wiązać myśli określonego typu, a inne reguły określają dopuszczalny sposób wiązania tych znaków w wyrażenia złożone.

↓

- języki naturalne - takie, których reguły ukształtowane zostały zwyczajowo, w sposób spontaniczny, a dopiero później ktoś podjął się ich odtworzenia na podstawie obserwacji posługiwania się danym językiem przez członków jakiejś grupy, np. język pierwotnych grup etnicznych;

- języki sztuczne - skonstruowane dla jakichś celów w ten sposób, że reguły tych języków zaprojektowano z góry, np. język matematyki

Reguły znaczeniowe języka naturalnego są nadzwyczaj złożone, gdyż uwzględniają między innymi takie lub inne elementy sytuacji, w której dana wypowiedź została sformułowana, kontekst innych wypowiedzi, formy gramatyczne użytych słów itd.

Te same zespoły dźwięków mowy czy napisy mogą być różnie rozumiane w różnych językach, a z drugiej strony odmienne słowa z różnych języków mogą być rozumiane jednakowo. Wyraz czy wyrażenie ma ustalone znaczenie w danym języku, jeśli wśród ludzi mówiących danym językiem istnieje pewien ustalony sposób posługiwania się danym wyrazem czy wyrażeniem jako znakiem (np. słowo „lis” w języku polskim jest znakiem odnoszącym się do określonego zwierzęcia, a w języku łacińskim oznacza spór sądowy; wyraz Stuhl z języka niemieckiego i całkowicie odmienny wyraz „krzesło” z języka polskiego mają takie samo znaczenie).

POZIOMY JĘZYKA
I. Wypowiedź odnosi się do otaczającej nas rzeczywistości i taką rzeczywistość opisuje, inaczej mówiąc jest to taka wypowiedź, która nie odnosi się do innych, np.:
W Czersku znajdują się ruiny średniowiecznego zamku.
Z okien hotelu Mariott w Warszawie widać Dworzec centralny PKP.
Sędzia rejestrowy odmówił wpisania do rejestru firmy Fabryka Dyskietek LTD.
II. Jeżeli przedmiotem, o którym orzeka dana wypowiedź, nie jest zjawisko empiryczne, lecz inna wypowiedź sformułowana w języku I stopnia, to mamy do czynienia z przedmiotem w języku II stopnia, czyli z wypowiedzią w metajęzyku. Wyrażenia w metajęzyku opisują własności wyrażeń językowych sformułowanych w języku I stopnia. Np.:
Las to rzeczownik.
W języku polskim słowo kontroler ma takie samo znaczenie, jak słowa rewident lub inspektor.
Prawodawca tworząc teksty prawne posługuje się językiem I stopnia, tzw. Językiem prawnym.
III. Z wypowiedzią w języku n-tego stopnia, gdzie n=>2 mamy do czynienia wtedy, gdy przedmiotem, o którym orzeka ta wypowiedź, jest druga wypowiedź sformułowana w języku o jeden stopień niższym. I tak, jeżeli przedmiotem jest wypowiedź w języku I stopnia, to mamy do czynienia z wypowiedzią II stopnia. Z kolei, jeżeli przedmiotem jest wypowiedź w języku II stopnia, to mamy do czynienia z wypowiedzią w języku III stopnia.

LOGICZNA KONCEPCJA JĘZYKA - język zmienia się z upływem czasu i badając go możemy tylko stwierdzić stan tego języka występujący w momencie badania.
IDIOM- specyficzne dla danego języka wyrażenie, tj. złożone wyrażenie o swoistym znaczeniu, np.: „pleść trzy po trzy”, „pocałować klamke”
HOMONIMY - temu samemu wyrazowi lub wyrażeniu można przypisać różne znaczenia, np.: prawo, zamek, konik
SYNONIMY - różne wyrazy lub wyrażenia, którym przypisano w danym języku jednakowe znaczenia, np.: bogacz - krezus, wiadomość - informacja - komunikat, wiara - wyznanie - religia.

STOPNI JĘZYKOWE - wypowiedzi o wypowiedziach

Z punktu widzenia semiotyki ogólnej języki różnią się słownictwem i składnią.

SŁOWNICTWO - to zasób słów mających ustalone znaczenia w danym języku.

Słownik czynny - zasób słów, którymi dana osoba umiejętnie posługuje się w danym języku

Słownik bierny - zasób słów, które dana osoba w danym języku rozumie, choć sama ich nie używa.

SKŁADNIĄ jakiegoś języka są ustalone w nim reguły dotyczące sposobu wiązania wyrazów w wyrażenia złożone.

Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych języków czy grup języków etnicznych, natomiast przedmiotem syntaktyki logicznej jest wyróżnianie ogólnych kategorii wyrażeń ze względu na rolę tych wyrażeń w strukturze należycie zbudowanych wyrażeń bardziej złożonych.

Język w którym formułuje się wypowiedzi o wypowiedziach sformułowanych w języku niższego stopnia, nazywany jest METAJĘZYKIEM w stosunku do tego języka. Wypowiedzią metajęzykową będzie wypowiedź charakteryzująca jakąś wypowiedź jako długą albo krótką, jako wypowiedź należącą do takiego czy innego języka.

JĘZYK PRAWNY - to znaczy język, w którym formułowane są ustawy i podobne akty prawodawcze, o których zakłada się, że mają być rozumiane jako zespół norm postępowania ustanawianych przez organizację państwową (wypowiedzi aktów prawnych)

JĘZYK PRAWNICZY - formułowane są w nim różnego rodzaju wypowiedzi o normach prawnych, np. że taka a taka norma obowiązuje, albo że została uchylona, itp.
Tak pojmowany język prawniczy może być uważany za metajęzyk w stosunku do języka prawnego. (wypowiedzi o aktach prawnych)

KATEGORIE SYNTAKTYCZNE - pewne wyrażenia, które zostały wyróżnione ze względu na rolę jaką pełnią w wyrażeniach złożonych.

1. Kategoria syntaktyczna - nazwy (n)
NAZWA - wyraz lub wyrażenie, które może być podmiotem lub orzecznikiem w zdaniu

2. Kategoria syntaktyczna - zdania (z)
ZDANIE - wyrażenie, które posiada wartość logiczną; wyrażenie oznajmujące

3. Kategoria syntaktyczna - funktory

- zdaniotwórcze (funktor ma argumenty, gdy ma zdania)
- nazwotwórcze (funktor ma argumenty, gdy ma nazwy)
- funktorotwórcze (w wyniku użycia funktora powstaje też funktor, jednak o zmodyfikowanej treści)

FUNKTORAMI nazywa się w logice wyrazy czy wyrażenia, które nie są zdaniami ani nazwami, lecz służą do wiązania jakichś wyrażeń w wyrażenia bardziej złożone.

Jest tych funktorów wiele rodzajów, w zależności od tego, jakiego rodzaju wyrażenia wiążą one w bardziej złożoną całość, oraz od tego, jakiej kategorii syntaktycznej jest wyrażenie, które powstaje w wyniku tego powiązania. (to są te elementy, które wiąże określone wyrażenie w wyrażenie bardziej złożone)

Ze względu na to, czy w wyniku powiązania wyrażeń składowych powstaje zdanie czy nazwa, rozróżniamy funktory ZDANIOTWÓRCZE oraz funktory NAZWOTWÓRCZE. Niektóre funktory, a mianowicie funktory FUNKTOROTWÓRCZE, wiążą prostsze funktory w ten sposób, że powstają funktory bardziej złożone.

Można utożsamiać nazwę z rzeczownikiem
Funktor nazwotwórczy może mieć 1, 2 lub 3 argumenty nazwotwórcze.

Mądry człowiek. - n/n

Most nad rzeką. - n/nn

Funktory zdaniotwórcze można dzielić na 1-argumentowe i 2-argumentowe.
n z

Jan pracuje. z/n

Jan śpi, chociaż Piotr pracuje.

z/n z/zz z/n

Funktory funktorotwórcze

Jan ładnie śpiewa.
n z/n/z/n z/n

funktor funktorotwórczy od 1 argumentu funktorotwórczego.

Wyrazy czy wyrażenia, które są przez jakiś funktor wiązane w złożoną całość, nazywamy ARGUMENTAMI tego funktora. W związku z tym wyróżniamy funktory o argumentach zdaniowych oraz funktory o argumentach nazwowych, funktory mające jeden, dwa albo nawet więcej argumentów danego rodzaju.

Role semiotyczne wypowiedzi:
- rola opisowa - to znaczy zajmujemy się wypowiedziami o pewnym kształcie jako środkiem opisu, że tak a tak jest albo że tak a tak nie jest;

- rola ekspresywna - rola polegająca na wyrażaniu przez nasze wypowiedzi różnego rodzaju przeżyć
- rola sugestywna - jakaś wypowiedź mniej lub bardziej skutecznie pełni rolę sugestywną w stosunku do jej odbiorcy, jeśli oddziałuje nań jako swoisty bodziec do określonego zachowania się (sugeruje określone zachowanie)

- rola performatywna - polega na tym, że poprzez wygłoszenie ( czy też napisanie lub podpisanie) tych wypowiedzi w określonym układzie życia społecznego dokonuje się takich aktów o charakterze umownym, konwencjonalnym, jak np. złożenie przyrzeczenia, przyjęcie zobowiązania, nadanie komuś imienia, przyznanie komuś odznaczenia czy godności, wydanie wyroku, ustanowienie normy prawnej itp. (powoduje skutki prawne)

Rozdział II
Nazwy

NAZWA - jest to wyraz albo wyrażenie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu.

↓

- nazwy proste - składające się z jednego tylko wyrazu lub określające jedną cechę
- nazwy złożone - składające się z więcej niż jednego wyrazu

NAZWY KATEGORYNEMATYCZNE - w skład wchodzą wyrazy, które mogą być tylko funktorami

NAZWY SYNKATEGORYNEMATYCZNE - w skład wchodzą wyrazy, które mogą być i funktorami i argumentami

OKSYMORON (nazwowy i zdaniowy)

OKSYMORON NAZWOWY - taka nazwa złożona, gdzie pomiędzy argumentami i funktorem jest sprzeczność

PLUSDODATNI (pleonazwa) - w sytuacji, gdy w nazwie złożonej treść argumentu jest powtórzona w funktorze

AKRONIMY - pierwsze nazwy określonych nazw złożonych, np. PO, PiS

ABREWIACJE - skróty pewnych nazw, np. matma, fiza

NAZWY HYBRYDALNE - zbitki słowne, np. raj-stopy, samo-lot

Ze względu na to, do czego nazwy są odnoszone, rozróżnić trzeba:
- nazwy konkretne - to jest takie nazwy, które są znakami rzeczy („stół”) albo osób („sędzia”), ewentualnie czegoś, co wyobrażamy sobie jako rzecz lub osobę („kwiat paproci”, „nimfa”)
- nazwy abstrakcyjne - to jest takie, które nie są znakami rzeczy czy osób ani czegoś, co sobie jako rzecz czy osobę wyobrażamy (coś takiego co nie ma desygnatu)

„Biały przedmiot” to nazwa konkretna, nazwa czegoś co jest białe. Ale „białość” to nazwa abstrakcyjna, bo ta nazwa nie wskazuje na rzeczy, lecz na to, co w pewnych rzeczach podobne.

Przy wielu słowach języka prawniczego mogą powstawać niejasności, czy posługujemy się nimi w danym przypadku jako nazwami abstrakcyjnymi czy konkretnymi, np. „wyrok” to nazwa konkretna, jeśli mamy na myśli arkusz papieru, na którym zapisano treść wyroku, a nazwa abstrakcyjna, jeśli chodzi nam o sam akt wydania wyroku.

NAZWY POZORNE (onomatoidy) - nazwy abstrakcyjne występują w formie podmiotu

Ten, kto dopatruje się jakiegoś fizykalnego, to znaczy zajmującego w jakimś czasie jakąś przestrzeń, przedmiotu, który odpowiadałby nazwie abstrakcyjnej, popełnia BŁĄD HIPOSTAZOWANIA (nie ma desygnatu, a przyznajemy jej desygnat)

Np. zamiast „Sprawiedliwość ukarała przestępstwo” to „ Sędzia wymierzył przestępcy karę”

Przedmiot, którego dana nazwa jest znakiem, nazywamy DESYGNATEM tej nazwy.

(np. to co masz pod nogami, jest jedynym desygnatem nazwy „glob ziemski”; ten kto napisał książkę LOGIKA PRAKTYCZNA, jest desygnatem nazwy „człowiek”)

Nazwy indywidualne a nazwy generalne

NAZWY INDYWIDUALNE - to takie nazwy, które służą do oznaczania poszczególnych, tych a nie innych przedmiotów, nie przypisując przez to danemu przedmiotowi takich czy innych właściwości wyróżniających go (służy do określania jakiegoś indywiduum)

Nazwa indywidualna, taka jak np. „Poznań”, „Dunajec”, „ Karol Kaczmarek”, służy danemu przedmiotowi tak długo jak długo zachowuje on ciągłość istnienia (chyba, że zmienimy daną mu raz nazwę), i to bez względu na cechy tego przedmiotu. Nazwy indywidualne mogą być nadawane nie tylko przedmiotów rzeczywistym, ale i przedmiotom tylko wyobrażonym, np. postaciom literackim („Andrzej Kmicic”) czy występującym w dziele literackim wyimaginowanym miejscowościom.

NAZWY GENERALNE - nazwy, które przysługują przedmiotom ze względu na jakieś cechy, które tym przedmiotom przypisujemy (nadawana ze względu na jakąś cechę)
Nazwy generalne, np. „budynek”, „krzesło”, „student wydziału prawa”, odnoszą się do wszelkich przedmiotów danego rodzaju, a więc przedmiotów mających cechy budynku, krzesła, studenta wydziału prawa. W pewnych przypadkach może istnieć jeden tylko przedmiot mający odpowiednie cechy (np. gdy szukamy desygnatu nazwy generalnej „najwyższa góra na świecie”), a nawet w ogóle mogą nie istnieć przedmioty o odpowiednich cechach („kulisty sześcian”, „szklana góra”, „krasnoludek”).

Nazwą indywidualna jest słowo „Zofia”, tak jak się nim najczęściej posługujemy. Wprawdzie wiele kobiet nosi to imię, ale używając tego słowa odnosimy je zazwyczaj do pewnej określonej, tej, a nie innej kobiety. Można więc powiedzieć, że słowo „Zofia” to słowo, które ma wiele znaczeń, ale w każdym z tych znaczeń jest nazwą jakiego innego indywiduum. Zauważyć trzeba jednak, że jeśli mówimy np.: „Każda Zofia ma imieniny 15 maja” to słowo „Zofia” staje się nazwą generalną, bo rozumiemy ją w sensie: „kobieta, która ma tę cechę, że dano jej imię Zofia”.

NAZWY ZALEŻNE - wyrażają pojęcia w jakiś sposób ustosunkowane wobec innych
NAZWY NIEZALEŻNE - wyrażają pojęcia nie rodzące skojarzeń z innymi

NAZWY POZYTYWNE -
NAZWY NEGATYWNE -

TREŚCIĄ jakiejś nazwy generalnej nazywamy taki zespół cech, na podstawie którego osoba używająca danej nazwy we właściwy dla danego języka sposób gotowa jest uznać jakiś dowolny przedmiot za desygnat tej nazwy, jeśli stwierdzi w nim te cechy łącznie, a przy stwierdzeniu braku którejś z nich - odmówić mu charakteru desygnatu tej nazwy.

Np. nazwa „samolot” takie ma znaczenie w języku polskim, że odnosimy ją do każdego przedmiotu, który jest:
- urządzeniem przystosowanym do swobodnego lotu w powietrzu
- cięższym od wypartego przez nie powietrza
- poruszanym silnikiem o takiej czy innej konstrukcji
- o nieruchomych płatach nośnych
taki zespół cech łącznie przysługuje każdemu samolotowi i tylko samolotowi.
KONOTACJA - zespół cech, które są charakterystyczne dla desygnatów

Taki zespół cech, który wystarcza do tego, by odróżnić desygnaty danej nazwy od innych przedmiotów, nazywamy KONSTYTUTYWNYM ZESPOŁEM CECH, a cechy zespół taki tworzące - cechami konstytutywnymi (cechy ograniczone, które wystarczają do scharakteryzowania desygnatu nazwy. Są to cechy istotne, które w sposób jednoznaczny określają desygnat. Np. trójkąt - bycie figurą geometryczną, złożoną z trzech boków).

Jeśli jakiś przedmiot ma owe cechy konstytutywne, to już przez to samo jest desygnatem danej nazwy, a co za tym idzie - ma wszystkie inne cechy wspólne wszystkim desygnatom danej nazwy. Te pozostałe cechy wspólne nazywamy w tym przypadku CECHAMI KONSEKUTYWNYMI (cechy dodatkowe, np. wyżej wymieniony trójkąt ma wiele innych cech: suma kątów jest równa 180 stopni, pole wynosi ah/2 itd.) względem poprzednio wymienionych.
Zespół cech konstytutywnych można zestawić na różny sposób, a zależnie od tego pewne cechy będą raz odgrywać rolę cech konstytutywnych, a innym razem - cech konsekutywnych.

Cechy konstytutywne bywają czasem nazywane CECHAMI ISTOTNYMI.

Taki konstytutywny zespół cech, który np., jako najprościej wyjaśniający, o co chodzi, znajdziemy w encyklopedii czy w słowniku, nazywamy TREŚCIĄ LEKSYKALNĄ, czyli słownikową nazwy.

Każda nazwa generalna może występować w trzech różnych rolach znaczeniowych, czyli w trzech SUPOZYCJACH.
1. supozycja prosta - (nazwa dotyczy jakiegoś jednego przedmiotu); nazwa taka może być używana w wypowiedzi jako znak dla poszczególnego przedmiotu tego właśnie rodzaju, jako znak dla określonego desygnatu tej nazwy. W takiej supozycji używamy słowa „zając” mówiąc: „Zając przebiegł mi drogę”; chodzi nam wtedy o poszczególny desygnat tej nazwy.

2. supozycja formalna - (nazwa dotyczy całego gatunku); wyraz może być nazwą dla całego gatunku przedmiotów, jak np. w wypowiedzi: „Zając jest pospolity w Polsce”. O jakimś określonym zającu nie można powiedzieć, że jest pospolity. Pospolity jest „gatunek zając”, tzn. gatunek zajęcy ma w Polsce wielu przedstawicieli i wobec tego łatwo się z przedstawicielem tego gatunku spotkać. Nazwa używana w tej supozycji staje się w każdym przypadku nazwą abstrakcyjna.

3. supozycja materialna - (nazwa jest znakiem dla samego siebie); taką supozycją nazywamy użycie jakiegoś wyrazu jako znaku dla niego samego. „Zając” w supozycji materialnej składa się z dwóch sylab, z pięciu liter i wielokrotnie jest odbity na tej właśnie stronie książki.

WĄŻ w supozycji prostej jest długi. WĄŻ w supozycji materialnej jest krótki.

NAZWY ROWNOWAŻNE - kiedy posiadają tą samą denotacje np. zamek królewski w Krakowie

NAZWY RÓWNOZNACZNE - które posiadają tą samą treść (konotacje) np. flaga i chorągiew albo ziemniak i kartofel

ILOCZYN NAZW - nazwa, która powstaje po połączeniu z odrębnych nazw koniunkcji

SUMA NAZW - nazwa, która powstaje po zastosowaniu alternatywy zwykłej

ZAKRES NAZWY - to klasa wszystkich desygnatów danej nazwy. A więc zakres nazwy „student”, to klasa wszystkich z osobna wziętych osób, z których każda jest studentem - natomiast nie chodzi tu o całość taką, jak ogólnoświatowa organizacja studencka.

Ze względu na to, ile desygnatów obejmuje zakres danej nazwy, rozróżniamy nazwy ogólne, jednostkowe i puste.

NAZWY OGÓLNE - to takie, które mają więcej niż jeden desygnat (np. szafa, koń, żołnierz, babka Adama Mickiewicza).

NAZWY JEDNOSTKOWE - to takie, które mają tylko jeden desygnat (np. naturalny księżyc naszej planety, najdłuższa rzeka w Polsce, Matka Adama Mickiewicza, Adam Mickiewicz).

NAZWY PUSTE (bezprzedmiotowe) - to takie, które wcale nie mają desygnatów (np. błękitny kwiat róży, stupiętrowy dom w Poznaniu, syn bezdzietnej matki).

Nazw jednostkowych nie można utożsamiać z nazwami indywidualnymi: „najstarszy żyjący w dniu 15 IX 1993 człowiek” to nazwa jednostkowa, lecz generalna - nie wskazuje ona bowiem na określone indywiduum, lecz na jakąś osobę posiadającą określoną cechę, przy czym taka osoba może być tylko jedna.

NAZWY ZBIOROWE (kolektywne) - nazwy, których desygnatami są nie poszczególne rzeczy, lecz takie przedmioty, które traktujemy jako agregaty złożone z poszczególnych rzeczy.

Nazwy przysługiwać mogą w danym języku nie tylko poszczególnym przedmiotom, ale też agregatom pewnych przedmiotów. Są więc takie nazwy, jak „las”(agregat drzew), „biblioteka” (agregat książek) itd.

Dla prawnika „warsztat” - to nazwa jednostki niepodzielnej, dla technika - nazwa pewnego agregatu, zespołu różnych urządzeń i narzędzi, a więc nazwa zbiorowa.

Zapamiętajmy więc, że nazwy można dzielić: - według liczby wyrazów składowych - na proste i złożone - według charakteru tego, do czego się odnoszą - na konkretne i abstrakcyjne - według sposobu wskazywania desygnatów - na generalne i indywidualne - według liczby desygnatów - na ogólne, jednostkowe i puste - według struktury desygnatów - na zbiorowe i nie zbiorowe

NAZWA OSTRA - (odróżniamy desygnaty) jeśli umiemy, znając należycie dany język, bez wątpliwości rozstrzygnąć o każdym napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio zapoznaliśmy się, czy jest on, czy nie jest desygnatem pewnej określonej nazwy, mówimy, że w danym języku nazwa ta ma ostry zakres.

NAZWA NIEOSTRA - (wymaga dopracowania) jeżeli natomiast o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania się z ich cechami, nie umiemy orzec, czy są, czy nie są desygnatami danej nazwy, to taką nazwę określamy jako nazwę nieostrą.

Mamy np. nazwę „kartka papieru”. Jeżeli mamy kawałek papieru o rozmiarach 15x20 cm, to wiadomo, że jest to kartka papieru; jeśli ma 1x1 albo 80x120 cm, to nikt tego nie nazwie kartką. Ale od jakich rozmiarów „zaczyna się” kartka i na jakich rozmiarach się „kończy”, tego nie wiemy, póki nie umówimy się jakoś co do tego.

NAZWA STAŁA - nie zależy od miejsca i czasu wypowiedzi, np. liczba podzielna przez dwa, pies, samochód, żelazo
NAZWA ZMIENNA - zależy od miejsca i czasu wypowiedzi, a także kto i gdzie posłużył się tą nazwą np. mój ojciec, ja, tutaj, teraz
Wyraźne i niewyraźne
NAZWA NIEWYRAŹNA - nie można jednoznacznie określić treści, czyli cech desygnatu lub desygnatów. Są to nazwy intuicyjne, np. zieleń, niedorozwój umysłowy. Nazwy niewyraźne są z reguły także nazwami nieostrymi.
NAZWA WYRAŹNA - posiada określoną i nie budzącą wątpliwości znaczeniowych treść językową, np. książka, żołnierz, przepis prawny.

Nieostrość zakresu wiąże się z tym, iż niektóre nazwy nie mają WYRAŹNEJ TREŚCI, to znaczy, iż nawet ten, kto dobrze zna dany język nie umiałby podać takiego zespołu cech, które pozwoliłyby w sposób stanowczy odróżniać desygnaty danej nazwy od innych przedmiotów, lub też dzięki temu, że są NAZWAMI dla nas INTUICYJNYMI - to znaczy, że na podstawie ogólnego wyglądu danego przedmiotu, bez zastanawiania się nad treścią danej nazwy, umiemy określić, czy jest on, czy nie jest desygnatem nazwy.

Rozdział III

Stosunki między zakresami nazw

Sprawdzamy czy nazwy mają wspólne desygnaty (porównywanie desygnatów poszczególnych nazwy).

Nazwy oznaczające nie mogą być puste, muszą to być nazwy porównywalne (musza mieć tło nazewnicze).

KLASA NAZEWNICZA - szersze tło nazewnicze dla dwóch porównywanych nazw, np. drzewo i kwiat - roślina

KLASA UNIWERSALNA PRZEDMIOTÓW - to klasa obejmująca wszelkie przedmioty

(w szerokim znaczeniu tego słowa) w świecie. Jest to klasa odpowiadająca zakresowi nazw takich, jak „przedmiot:, „coś lub ktoś”, „cokolwiek” - które to nazwy są tak ubogie w treść, że oznaczają wszystko, co napotkamy. Natomiast wszystkie desygnaty takiej nazwy łącznie wzięte określamy jako całość (agregat) nazwa zbiorową „wszechświat”.

- klasa nazewnicza ma być zawsze jak najwęższa
- klasa uniwersalna nie będzie klasą nazewniczą
- klasą nazewniczą nie może być jedna z nazw, których stosunki porównujemy

KLASA NEGATYWNA - pozostała część klasy uniwersalnej, czyli dopełnienie wydzielonego podzbioru do klasy uniwersalnej, nazywamy klasa negatywną w stosunku do klasy uprzednio wydzielonej.

Jeśli w obrębie klasy uniwersalnej wyróżniamy np. klasę przedmiotów będących desygnatami nazwy „pies”, to dopełniającą klasą negatywna będzie klasa wszelkich przedmiotów nie będących desygnatami nazwy „pies”. Złożona jest ona z przedmiotów najróżnorodniejszych rodzajów będących desygnatami nazwy: „coś, co nie jest psem”, czyli, skrótowo formułując, nazwy „nie-pies”. Oczywiście suma klas desygnatów nazwy „pies” oraz desygnatów nazwy „nie-pies” tworzy klasę uniwersalną.

Stosunki zakresu:
- koła eurela
- za pomocą wykresu (jest dokładniejsze; ogranicza się do dwóch nazw)

Trzy grupy stosunków zakresowych:
1. stosunek zawierania
2. stosunek wykluczania
3. stosunek krzyżowania

Rodzaje stosunków między zakresami nazw:

1. stosunek zamienności zakresów: Istnieją przedmioty, które są jednocześnie desygnatami nazwy S i nazwy P, lecz nie ma takich desygnatów nazwy S, które nie byłyby desygnatami nazwy P, i nie ma takich desygnatów nazwy P, które nie są S.

Np.: S = jedno z czterech najludniejszych miast nad Wisłą, P = miasto nad Wisłą posiadające uniwersytet (Kraków, Warszawa, Toruń, Gdańsk).
2. stosunek podrzędności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P: Istnieją przedmioty, które są desygnatami i nazwy S, i nazwy P, nie ma takich przedmiotów, które byłyby S nie będąc zarazem P, ale są takie, które są desygnatami P, choć nie są S.
Np.: S = wróbel, P = ptak.

3. stosunek nadrzędności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P: Istnieją przedmioty, które są desygnatami nazwy S i nazwy P, prócz tego są przedmioty będące desygnatami nazwy S, które nie są desygnatami nazwy P, lecz nie ma takich, które byłyby desygnatami P nie będąc desygnatami S.
Np.: S = lekarz, P = chirurg.

4. stosunek krzyżowania się zakresów: Istnieją S, które są zarazem P, istnieją S, które nie są P, oraz istnieją P, które nie są S.
Np.: S = student, P = inwalida
5. stosunek wykluczania się zakresów: Istnieją S, które nie są P, istnieją P, które nie są S, natomiast nie istnieją takie przedmioty, które byłyby desygnatami i nazwy S, i zarazem nazwy P.
Np.: S = nos, P = pięść

W każdym z tych pięciu przypadków istnieć mogą ponadto przedmioty, które nie są desygnatami nazwy S, ani nazwy P.

Stosunek wykluczania się zakresów dwóch nazw może zachodzić w dwóch odmianach: może to być albo stosunek SPRZECZNOŚCI, albo stosunek PRZECIWIEŃSTWA.

O sprzeczności zakresów dwóch nazw mówimy wówczas, gdy mamy jakąś nazwę i nazwę w stosunku do tej pierwszej negatywną, np. „sędzia” i „nie-sędzia”, „kamień” i „nie-kamień” itp. Taką parę nazw nazywamy nazwami sprzecznymi. W przypadku sprzeczności zakresu obu nazw łącznie tworzą klasę uniwersalną.

Natomiast o przeciwieństwie zakresów dwóch nazw mówimy wówczas, gdy nazwy te nie mają wspólnych desygnatów, a zakresy obu tych nazw łącznie nie tworzą klasy uniwersalnej, np. nazwy „słowik” i „osioł”.

Jeśli jakieś dwie nazwy są w danym języku dokładnie równoznaczne, czyli są SYNONIMAMI, jak np. „ziemniak” i „kartofel”, to oczywiście mają dokładnie takie same zakresy, a więc zakresy te są zamienne. Z tego jednak, że zakresy dwóch nazw są zamienne, nie można wnosić, że są to nazwy równoznaczne. Nazwy „obecna stolica Polski” oraz „najludniejsze miasto na Mazowszu” ( odnoszące się do roku 1982) mają taki sam zakres, ale odmienne znaczenie, bowiem te dwie nazwy generalne wskazują na odmienne cechy tego samego faktycznie miasta.

Rozdział IV
Definicje

DEFINICJA - wypowiedź określająca znaczenie wyrazu albo charakterystykę przedmiotu

DEFINICJA REALNA - jest to zdanie podające taką charakterystykę pewnego przedmiotu czy też przedmiotów jakiegoś rodzaju, którą tym i tylko tym przedmiotom można przypisać. (Def. wewnątrzjęzykowa; I stopień językowy; odnosi się do desygnatu)

DEFINICJA NOMINALNA - jest to wyrażenie w ten czy inny sposób podające informacje o znaczeniu jakiegoś słowa czy słów (słów definiowanych). Definicja nominalna podaje informację o znaczeniu definiowanego słowa, jest tedy wypowiedzią w języku drugiego stopnia, a więc czymś zupełnie innym rodzajowo niż formułowana w języku pierwszego stopnia definicja realna. (Def. II stopnia językowego; odnosi się do samej nazwy; może być wyrażona w supozycjach; I i II człon def. nominalnej w stylizacji słownikowej są wyrażone w supozycji materialnej; I w stylizacji słownikowej, II w stylizacji semantycznej).

W najprostszym przypadku definicja nominalna bezpośrednio określa, jak w danym języku równoznacznie zastępować można pewien wyraz czy wyrazy słowami znanymi już co do znaczenia osobie, na użytek której podajemy tę definicję.
Np. ktoś nie wie, co znaczy po polsku słowo „deltoid”. Podajemy mu więc definicję: „Wyraz ten znaczy tyle co wyrażenie <czworokąt o dwóch parach przyległych boków równych>”.

Rodzaje definicji ze względu na ich zadania:
DEFINICJA SPRAWOZDAWCZA - to definicja, która wskazuje, jakie znaczenie ma czy też miał kiedyś definiowany wyraz w pewnym języku. Definicja taka składa sprawozdanie z tego, jak pewna grupa ludzi posługuje się czy też posługiwała się pewnym wyrazem czy wyrażeniem, np. „W języku Polaków XX wieku wyraz <księgarnia> znaczy tyle, co nazwa <sklep, w którym sprzedaje się książki>”.
Definicja sprawozdawcza ma odtwarzać takie znaczenie wyrazu, jakie ma on w danym

języku, a więc jeśli definiowany wyraz nie ma wyraźnej treści, jest nazwą nieostrą, to definicja sprawozdawcza musi tę nieostrość zachować, jak np. w definicji: „Grupa to zespół ludzi dostatecznie ważny lub dostatecznie trwały”.
DEFINICJA PROJEKTUJĄCA - to definicja, która ustala znaczenie jakiegoś słowa na przyszłość, w projektowanym sposobie mówienia. Mianowicie przez definicję projektującą ustanawia się regułę znaczeniową co do tego, jakie danemu słowu (dźwiękowi mowy czy napisowi) czy zespołowi słów ma być w przyszłości nadawane znaczenie.

Np.: „Kierownika suwnicy elektrycznej nazywać się będzie w niniejszej ustawie <suwnicowym>”.

Definicja projektująca jest DEFINICJĄ KONSTRUKCYJNĄ, jeżeli ustala znaczenie pewnego wyrazu na przyszłość nie licząc się z dotychczasowym znaczeniem tego wyrazu, gdy jakieś w ogóle przedtem posiadał (tworzy nową jakość).
Np.: zrobili chemicy wówczas, gdy po raz pierwszy zdefiniowali, że „sól jest to wszelka substancja, której cząsteczka składa się z atomów metalu i z reszty kwasowej”. Słowo „sól” było stare, ale znaczenie nadano mu nowe, znacznie szersze niż dawniejsze.

Definicja konstrukcyjna jest nam potrzebna zgłasza wtedy, kiedy zjawia się potrzeba wprowadzenia nowego wyrazu czy wyrażenia do języka, np. gdy wystąpiło nowe zjawisko społeczne, wymyślono nową maszynę itd.
Definicja projektująca jest DEFINICJĄ REGULUJĄCĄ, jeśli ustala na przyszłość wyraźne

znaczenie pewnego wyrazu licząc się jednak z dotychczasowym, niedostatecznie określonym, znaczeniem tego wyrazu (dopracowuje znaczenie).

Np.: „Przyuczoną pielęgniarką w rozumieniu niniejszej ustawy jest osoba, która bez przygotowania teoretycznego wykonywała w zakładach zamkniętych służby zdrowia funkcje pielęgniarskie w okresie co najmniej dwóch lat”.

Definicje napotykane w ustawach są najczęściej właśnie definicjami regulującymi.

Łatwo sobie wyobrazić, jakie powstałyby kłopoty, gdyby jakiś przepis wyznaczał „ludziom dorosłym” obowiązki lub uprawnienia bez ściślejszego określenia, kto ma być uważany za dorosłego. Gdyby chodziło o sprawę zakupu ulgowego biletu dla młodzieży, to wąsaci już ludzie usiłowaliby tłumaczyć, że nie są jeszcze osobami dorosłymi, ale gdyby chodziło o wstęp do kina na pornograficzny film, to każdy sztubak podawałby się za dorosłego.

Rodzaje definicji ze względu na ich budowę (normalne):
DEFINICJA RÓWNOŚCIOWA - składa się z trzech części: jedna część to zwrot językowy zawierający wyraz definiowany - „definiendum”, dalej mamy zwrot łączący, który stwierdza, że definiendum ma takie samo znaczenie, jak wyrazy zawarte w trzeciej części definicji, natomiast ostatnią część definicji nazywamy definiującą, czyli „definiens”.
Np.: „Bursztyn (definiendum) jest to (łącznik) skamieniała żywica (definiens)”.

- DEFINICJA KLASYCZNA - jest definicją polegającą na wskazaniu treści tej nazwy: nazwa „prostokąt” wskazuje na coś, co ma cechy równoległoboku, a nadto cechę prostokątności; kwadrat - to coś, co ma cechy prostokąta, a nadto cechę równoboczności.

(Składa się z rodzaju (szerokie) i różnicy gatunkowej (zawężenie), np. dom to budynek mieszkalny); ma budowe A jest to B mające cechę C

· DEF. ŚCISŁA (esencjalna) - taka, która posługuje się cechami najważniejszymi

· DEF. LUŹNA - posługuje się cechami drugorzędnymi

- DEFINICJA NIEKLASYCZNA - nie posiadająca budowy definicji klasycznej

- DEF. OPISOWE

· DEF. ALTERNATYWNE - przez wyliczenie; definicja która wylicza desygnaty

· DEF. PRZYCZYNOWE - podają przyczynę, sens istnienia tego przedmiotu, który jest definiowany
· DEF. GENETYCZNE - podają w jaki sposób coś definiowanego powstało

DEFINICJE NIERÓWNOŚCIOWE (anormalne) - charakteryzowane w sposób negatywny jako te, które nie mają budowy właściwej dla definicji równościowej.

- DEF. KONTEKSTOWA (w uwikłaniu) - definiendum może być skonstruowane w sposób rozbudowany, czyli może obejmować poza wyrażeniem definiowanym inne wyrażenia.
- DEF. AKSJOMATYCZNA (przez postulaty) - umieszczanie definiowanego wyrazu w kilku wzorcowych zdaniach, na podstawie których może zrozumieć, jakie znaczenie mu się przypisuje. Przykłady: nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawe

DEF. INDUKCYJNA - (warunek wyjściowy, warunek indukcyjny)
DEF. PRZEZ ABSTRAKCJE - jakaś cecha przysługuje określonym elementom dlatego, że są do siebie podobne pod określonym względem

DEF. OPERACYJNA - istotę definiowanego terminu określa się w niej przez podanie operacji, jakie należy wykonać, aby otrzymać to, co jest definiowane. Przykładem może być przepis kuchenny.

DEF. PERSFAZYJNA -

Stylizacje:

DEFINICJA W STYLIZACJI SŁOWNIKOWEJ - głosi, że pewien wyraz czy wyrażenie ma takie samo znaczenie, jak wskazywane drugie wyrażenie.
Np.: „Wyraz <ustawa> znaczy tyle, co wyrażenie <zbiór przepisów prawnych uchwalony jako całość przez parlament>”.

I definiendum, i definiens są tu użyte w supozycji materialnej.
DEFINICJA W STYLIZACJI SEMANTYCZNEJ - głosi, że pewien wyraz czy wyrażenie oznacza takie a takie przedmioty lub odnosi się do takich a takich cech, zdarzeń czy stosunków.

Np.: „Wyraz <słód> oznacza wszelkie zboże sztucznie kiełkowane”. Albo: „Wyrazem <działalność> określamy szereg czynności związanych jednym zasadniczym celem”.
W tej stylizacji tylko definiendum występuje w supozycji materialnej.
DEFINICJA W STYLIZACJI PRZEDMIOTOWEJ - wskazuje znaczenie wyrazu definiowanego mówiąc o cechach tego, do czego wyraz definiowany się odnosi, albo wymieniając gatunki przedmiotów, które obejmuje dany rodzaj.
Np.: „Popielniczka jest to naczynie przeznaczone do zbierania popiołu i niedopałków papierosów”. Nie mówi się tu bezpośrednio o słowie „popielniczka”, lecz za pomocą słowa „popielniczka” mówi się o przedmiotach tą nazwą oznaczonych.

DEFINICJA CZĄSTKOWA - jeśli postulaty definicyjne nie określają w sposób wyczerpujący sposobu posługiwania się definiowanym terminem, to taką definicję nazywamy definicją cząstkową.

Definicje przez postulaty, podobnie jak definicje równościowe w stylizacji przedmiotowej, nie mówią bezpośrednio o znaczeniu jakiegoś wyrazu czy wyrażenia; spełniają one jednak taką role, jak definicje nominalne, przez to, że pośrednio informują o znaczeniu tych użytych w postulatach wyrazów, których znaczenie chcemy poznać.

Sposoby budowania definicji:

- indukcyjna - wychodzi się od analizy desygnatów
- etymologiczna - analiza źródłosłowia
- filologiczna - badanie znaczenia danej nazwy w różnych zdaniach, w różnych kontekstach
- intuicyjna - wnioskowanie od ogółu do szczegółu

Warunki poprawności definicji (błędy definiowania):

- ignotum per ignotum - nieznane przez nieznane
Np. Jeżeli powiem, że wyraz „polopiryna” znaczy tyle, co „kwas acetylosalicylowy”, to nie będzie to odpowiednia definicja dla osoby, w której słowniku nie było dotąd wyrażenia „kwas acetylosalicylowy”, ale dobra dla osoby, która zna znaczenie tego ostatniego wyrażenia.

- idem per idem - to samo przez to samo, zwany też błędnym kołem bezpośrednim
Wyraz definiowany nie może występować w części stanowiącej definiens, np.: „Logika jest nauką o myśleniu zgodnym z prawidłami logiki”.

- błędne koło pośrednie - jeżeli np. wyraz A definiujemy używając wyrazu B, wyraz zaś B za pomocą wyrazu C, a w końcu okazuje się, że ów wyraz C wymaga zdefiniowania za pomocą wyrazu A („Wyrok sądowy to decyzja sędziego co do istoty sprawy sądowej, a sędzia to osoba uprawniona do wydawania wyroków sądowych”).

Poprawna definicja sprawozdawcza musi spełniać dodatkowo ten jeszcze warunek, by zakresy definiendum i definiensa były zamienne. Nie mogą więc te zakresy krzyżować się, a już tym bardziej - wykluczać, ani też jeden z nich nie może być nadrzędny względem drugiego.

- inadekfacja - (def. za wąskie i def. za szerokie)

Jeżeli zakres definiensa obejmuje także jakieś przedmioty nie należące do zakresu definiendum, to definicja taka jest DEFINICJĄ ZA SZEROKĄ.
Np.: „Prokurator jest to pracownik prokuratury”.

DEFINICJĄ ZA WĄSKĄ jest definicja, w której zakres definiensa nie obejmuje wszystkich przedmiotów należących do zakresu definiendum.
Np.: „Zwykły ołówek to przyrząd do pisania złożony z pręcika grafitu umieszczonego w niebieskiej oprawce z cedrowego drzewa”.

Jeśli zakresy definiensa i definiendum krzyżują się, mówimy, że definicja taka jest i za szeroka, i za wąska jednocześnie.

- błąd przesunięcia kategorialnego - def. ma być zwięzła; to nie opis terminu encyklopedycznego

Np.: zasadniczo czym innym są rzeczy, a czym innym - cechy rzeczy, zdarzenia, stosunki itd. Rzeczy mają te czy inne cechy, ale cechy nie są rzeczami. W rzeczach zachodzą zdarzenia, ale rzeczy nie są zdarzeniami. Rzeczy mogą pozostawać do siebie w pewnym stosunku, powstanie stosunku to pewne zdarzenie, trwanie stosunku między rzeczami to pewien stan rzeczy, ale sam stosunek to ani rzecz, ani zdarzenie, ani stan rzeczy.

Jeżeli ktoś definiowałby, że : „czerń to tyle co rzecz czarna”, twierdziłby, że pewna cecha (czerń), która może przysługiwać różnym rzeczom, sama jest rzeczą taką czy inną - a więc popełniłby właśnie błąd przesunięcia kategorialnego, żadna bowiem rzecz nie jest cechą.

INDEFILIBILIA - pojęcia, których nie da się zdefiniować, np. byt, możność, istnienie oraz pojęć powszechnych, np. dobro ilość jakość, czy doznania, np. ból, przyjemność, kolor

Pseudo definicje:

- ostensywna - przez pokazanie
- negatywna - definiowanie przez przeczenie
- porównawcza - np. zdrada to czynienie tak jak uczynił Judasz

- deskryptywna - dokonanie prezentacji cech desygnatów danej nazwy, nie będących cechami charakterystycznymi (nawet konsekutywnymi)
- charakterystyka - wyróżnienie cech diagnostycznych

- opis - podaje jakiekolwiek cechy

Rozdział V
Podział logiczny

PODZIAŁ LOGICZNY - podział wszystkich elementów danego zbioru na podzbiory podrzędne, które wzajemnie się wykluczają. Wydzielone zakresy cząstkowe po zsumowaniu winny tworzyć zakres całego zbioru dzielonego. W podziale logicznym dokonujemy podziału desygnatów danej nazwy na podzbiory według ściśle określonego kryterium.

PODZIAŁ RZECZOWY - segregowanie rzeczy

Podział logiczny to nie to samo co partycje.

PARTYCJA - podział, wyróżnienie części elementów składowych

PODZIAŁ METAFIZYCZNY - agregat cech, które przysługują danemu przedmiotowi

Przeprowadzić PODZIAŁ LOGICZNY ZAKRESU jakiejś nazwy N na zakresy nazw A, B, C, D…, to znaczy stwierdzić, iż każdy desygnat nazwy N jest desygnatem jednej i tylko jednej z nazw A, B, C, D…

Możemy np. podzielić zakres nazwy „człowiek” na zakresy nazw: „osoba płci męskiej” i „osoba płci żeńskiej”.

Zakres, który zostaje poddany podziałowi, nazywamy CAŁOŚCIĄ DZIELONĄ (totum divisionis), a wyróżniane w podziale zakresy nazw podrzędnych - CZŁONAMI PODZIAŁU (membran divisionis).
Np.: „pociągi” (totum divisionis) dzielimy na: „ pociągi o trakcji parowej”, „pociągi elektryczne”, „pociągi o trakcji spalinowej” i „pociągi inne” (membran divisionis).

Warunki poprawności podziału logicznego:

- podział logiczny musi być wyczerpujący

- podział logiczny musi być podziałem rozłącznym (człony mają się wykluczać)
- podział powinien być ciągły (nie może szybko przeskoczyć od ogółu do szczegółu)
- podział logiczny musi być kryterium podziału (jakaś zasada)

Podział zakresu nazwy jest WYCZERPUJĄCY, jeśli każdy z desygnatów nazwy, której zakres dzielimy, może być zaliczony do jakiegoś wyróżnionego członu podziału.

Podział zakresu nazwy jest ROZŁACZNY, jeśli żaden z desygnatów nazwy, której zakres dzielimy, nie może być zaliczony do dwóch członów podziału na raz.

Jeśli podział logiczny nie spełnia tych warunków, to nie jest podziałem poprawnym, czyli w ogóle nie jest podziałem logicznym.

Aby zapewnić to, że podział będzie wyczerpujący i rozłączny, trzeba trzymać się jakiejś jednej ZASADY PODZIAŁU (fundamentum divisionis - podstawa podziału), to znaczy musimy wyróżnić człony podziału wedle jakiegoś jednego sposobu.

Jeśli będziemy dzielili Polaków na blondynów i na rolników, to podział ten będzie całkowicie wadliwy, gdyż będzie i nierozłączny, i niewyczerpujący, a to dlatego, że jeden człon podziału wyróżniliśmy wedle zawodu, a drugi - wedle koloru włosów, które to cechy nic ze sobą nie mają wspólnego.

Rodzaje podziału logicznego:
- dychotomiczny - podział według cech kontradyktorycznych np. podział człowieka na kobietę i mężczyznę
- trychotomiczny - np. podział na 3 części trójkątów
- polifoniczny - wieloelementowy

Podział logiczny:
- krzyżowy (błędny)
- skrzyżowany - wyróżnia się tym, że na I podziale robimy II podział, po czym mieszamy na poziomie niższym
I - prostokątne i skośnokątne
Podział podziałów:
- naturalny - w poszczególnych członach znajdują się obiekty do siebie bardziej podobne niż obiekty należące do innych członów ( dokanany ze względu na jakieś kryterium, które jest najbardziej ważne dla danej osoby). Np.: podział ludzi ze względu na wiek, płeć, wykonywany zawód.
- sztuczny - w poszczególnych członach znajdują się obiekty do siebie mniej podobne niż obiekty należące do innych członów - w ramach jednego członu znajdują się przedmioty pod wieloma względami niepodobne do siebie (mniej sensowny, mniej ważny). Np.: podział ludzi według pierwszej litery nazwiska.

Najprostszym sposobem podziału jest PODZIAŁ DYCHOTOMICZNY - dokonany według cech kontradyktorycznych (sprzecznych). PODZIAŁEM DYCHOTOMICZNYM według cech kontradyktorycznych nazywamy podział, który w obrębie zakresu dzielonego wyróżnia klasę przedmiotów posiadających pewną cechę i klasę przedmiotów, które tej cechy nie posiadają (w określonej chwili oczywiście).

Często zamiast wyróżniać w obrębie zakresu dzielonego przedmioty posiadające i przedmioty nie posiadające pewnej cechy, wyróżnia się człony podziału biorąc za podstawę jakąś ogólną cechę (np. barwę, kształt), według której odmian (np. czerwoność, zieloność lub odpowiednio: kulistość, walcowatość itp).Tę ogólniejszą cechę nazywamy DETERMINANDĄ (ogólniejsza cecha według której odmian wyróżniamy człony podziału), jej odmiany - DETERMINATAMI.

Podział logiczny zakresu pewnej nazwy wedle zasady, którą są różne odmiany pewnej ogólniejszej cechy, będzie wtedy WYCZERPUJĄCY, jeśli każdy przedmiot należący do zakresu dzielonego będzie posiadał jakąś odmianę tej cechy, a ROZŁĄCZNY - jeśli żaden przedmiot należący do zakresu dzielonego nie posiada tej cechy jednocześnie w dwóch różnych jej odmianach.

KLASYFIKACJĄ nazywamy wielostopniowy podział logiczny, podział logiczny z dalszym podziałem otrzymanych członów podziału.

UPORZĄDKOWANIE -

Wyróżnianie typów a podział logiczny
Przedmioty, które w odpowiednio małym stopniu różnią się od przedmiotu, z którym je porównujemy, nazywamy PRZEDMIOTAMI TYPOWYMI, należącymi do tego typu przedmiotów, co ów przedmiot dany.

Przedmioty, które wyraźnie różnią się pod względem interesujących nas cech od owego przedmiotu, nie należą do tego typu przedmiotów: mogą one należeć do innego typu, a mogą być w ogóle nietypowe, zupełnie odmienne od innych.

Zupełnie inna czynnością myślową jest PARTYCJA, czyli wyróżnianie części składowych pewnego przedmiotu, np.: „roślina dzieli się na korzeń, łodygę, liście i kwiat”.

Rozdział VI
Zdanie

ZDANIE W SENSIE LOGICZNYM - wypowiedź oznajmująca; wypowiedź, która ma wartość logiczną (tylko prawdziwe lub tylko fałszywe).

Zatem nie będzie zdaniem w sensie logicznym wyrażenie: „Czy Piotr lubi logikę?”, bo to wyrażenie niczego nie stwierdza. Zdaniem w sensie logicznym będzie natomiast tzw. pytanie zależne: „W grudniu 1993 r. zapytałem Piotra, czy lubi logikę”.

Zdaniami w sensie logicznym nie są dyrektywy.

Pytania nie są zdaniami w sensie logicznym, ale pytania zależne są:

- zdaniami nie są polecenia ani rozkazy
- zdaniami nie są normy i dyrektywy
- zdaniami nie są wypowiedzi niejednoznaczne

ZDARZENIE - to fakt, iż rzeczy czy osoba R w momencie T wykazywała własność W, a w innym momencie T₁ tej własności nie wykazywała (albo odwrotnie).

STAN RZECZY - to fakt, iż rzeczy czy osoba R w okresie od momentu T do momentu T₁ nieprzerwanie wykazywała własność W (np. istniała, pozostawała w pewnym stosunku do innych rzeczy, stale poruszała się ruchem jednostajnym itd.).

ZDANIE PRAWDZIWE - jest to zdanie, które opisuje rzeczywistość taką, jaka ona jest.

ZDANIE FAŁSZYWE - jest to zdanie, które opisuje rzeczywistość niezgodnie z tym, jak się ona ma.
Prawdziwe czy fałszywe może być tylko ZDANIE.
Prawdziwość zdania albo jego fałszywość nazywamy WARTOŚCIAMI LOGICZNYMI zdania.

PRAWDA - zgodność z obiektywnie istniejącą rzeczywistością

ZDANIE ANALITYCZNYE - zdanie, którego prawdziwość wynika z samego sensu użytych słów

ZDANIE WEWNĘTRZNIE KONTRADYKTOTYCZNE - zdanie, którego fałszywość wynika z samego sensu użytych słów

By określić wartość logiczną zdań analitycznych i zdań wewnętrznie kontradyktorycznych, wystarczy odwołać się do reguł wyznaczających znaczenie użytych w nich słów w danym języku. Wszelkie inne zdania, których wartości logicznej nie możemy poznać w ten sposób, nazywamy ZDANIAMI SYNTETYCZNYMI. Dla zdań syntetycznych trzeba szukać sprawdzianów, czy to, co one głoszą, odpowiada rzeczywistości, jakiegoś PROBIERZA PRAWDZIWOŚCI.

WYPOWIEDZIĄ ZDANIOWĄ NIEZUPEŁNĄ nazywamy takie wyrażenie, które wprawdzie na gruncie danego języka nie jest zdaniem w sensie logicznym, lecz o tyle spełnia rolę zdania w sensie logicznym, o ile słuchacz zdaje sobie sprawę z pewnych domyślnych uzupełnień wypowiedzi, pominiętych przez mówiącego.
Np. zdanie: „ Deszcz jest pożyteczny”. Dla jednej osoby będzie to zdanie prawdziwe, bo dla rolnika w czasie suszy deszcz jest pożyteczny, i zarazem fałszywe, bo dla dziecka, które ma opalać się na słońcu, deszcz nie jest pożyteczny. Wypowiedź ta nie jest zdaniem w sensie logicznym, lecz wypowiedzią niezupełną.

W logice nazywa się FUNKCJĄ ZDANIOWĄ (formułą zdaniową) takie wyrażenie opisowe, które zawiera zmienne (x, y, z, S, M, P itd.). Wyrażenie takie po dokonaniu odpowiednich podstawień na miejsce zmiennych staje się zdaniem w sensie logicznym.

Funkcją zdaniową jest np. wyrażenie „Każde S jest P”, gdyż jeśli dokonamy odpowiednich podstawień za zmienne S oraz P ( w tym przypadku podstawiając jakieś nazwy generalne), to z wyrażenia tego powstanie zdanie: prawdziwe, np. „Każdy notariusz jest prawnikiem”, albo fałszywe, np. „Każdy student jest piłkarzem”.

Dla oznaczenia właściwości pewnej funkcji zdaniowej ze zmiennymi nazwowymi używa się w logice znaku zwanego KWANTYFIKATOREM OGÓLNYM, odnoszonym do zmiennej czy zmiennych występujących w danej funkcji. Kwantyfikator ogólny odnoszony do zmiennej x zapisuje się w postaci Πx albo Λ x,(x).

Prawdą jest więc, że:

Πx: Jeśli x jest żółte, to x jest kolorowe,
natomiast nie jest prawdą, że:

Πx: Jeśli x jest kolorowe, to x jest żółte,

bo może być przecież tak, że pewien przedmiot jest kolorowy, a nie jest żółty.

Dla oznaczenia, że dana funkcja zdaniowa przy niektórych przynajmniej podstawieniach nazw na miejsce danej zmiennej zmienia się w zdanie prawdziwe, używa się w logice znaku zwanego KWANTYFIKATOREM SZCZEGÓŁOWYM w odniesieniu do danej zmiennej czy zmiennych. Kwantyfikator szczegółowy odnoszony do zmiennej x zapisuje się w postaci Σ x albo x, x. Nie jest prawdą, że wszystko, co kolorowe, jest żółte, ale prawdą jest, że

Σ x: x jest kolorowe i x jest żółte.

Pojęcie funkcji zdaniowej jest przede wszystkim dlatego przydatne w logice, iż pozwala łatwo uwidocznić strukturę zdania.

Ze względu na strukturę należy przede wszystkim odróżniać zdania proste i zdania złożone.

ZDANIEM ZŁOŻONYM nazywa się zdanie, o obrębie którego występuje część będąca odrębnym zdaniem ( w praktyce mowy potocznej - wypowiedź niezupełna traktowana jako zdanie), (posiada minimum jeden funktor od argumentu zdaniowego) np.: „Jan dotychczas nie spełnił wyznaczonego mu zadania, ale nie doszło jeszcze do katastrofy”.
ZDANIEM PROSTYM (w tradycyjnej terminologii - zdaniem kategorycznym) nazywa się zdanie, którego żadna część nie jest odrębnym zdaniem, w związku z czym nie występują w nim funktory zdaniotwórcze od argumentów zdaniowych, (zdanie w obrębie którego nie można wyodrębnić już innych elementów zdaniowych) np.: „Jan jest studentem”.

Zdania orzekające o istnieniu (czy nieistnieniu) przedmiotów jakiegoś rodzaju nazywamy zdaniami EGZYSTENCJALNYMI. (zdanie, z którego wynika, że jakaś klasa w ogóle nie jest pusta), [np. „Nie ma ptaków zimnokrwistych”. Słowo „jest” (odpowiednio „nie ma”) w tym przypadku znaczy tyle, co „istnieje” („nie istnieje”)].

ZDANIE ATOMICZNE - zdanie, które stwierdza, że jakieś indywiduum należy do jakiejś klasy. Podmiot - nazwa indywidualna; orzecznik - nazwa generalna.

Np.: „Jan jest (nie jest) górnikiem” znaczy tyle, co „Jan przynależy (nie przynależy) do klasy górników”.

ZDANIE SUBSUMPCYJNE - orzekające, że jakaś klasa A w całości czy w części zawiera się (lub nie) w jakiejś klasie B (stwierdza, że jakaś klasa węższa zawiera się w innej klasie)

Np.: „ Pies jest kręgowcem”, „Każdy notariusz jest prawnikiem”.

Podmiot i orzecznik - nazwy generalne.

ZDANIA KATEGORYCZNE - mają budowę podmiotową orzecznikową

Cztery zdania kategoryczne:

- SaP - ogólnotwierdzące (każde S jest P)
- SeP - ogólnoprzeczące (żadne S nie jest P)

- SiP - szczegółowotwierdzące (niektóre S są P)
- SoP - szczegółowoprzeczące (niektóre S nie są P)

SaP, SeP - ogólne
SiP, SoP - szczegółowe

W funkcjach zdaniowych przedstawiających schemat budowy zdania złożonego sposób powiązania wyrażeń funktorami oznacza się nawiasami, jak w algebrze, np.:

Jeżeli [( jeżeli p, to q) i nie jest tak, że q], to nie jest tak, że p.

Jeśli czyjaś świadomość jest skłonna tak reagować na daną nazwę, mówimy, że ów ktoś przyswoił sobie POJĘCIE odpowiadające danej nazwie.

Przeżycie odpowiadające wypowiedzianemu czy usłyszanemu zdaniu może polegać na tym, że dana osoba WYDAJE SĄD albo PRZYPUSZCZA, że tak jest, jak głosi zdanie, albo tylko ROZUMIE, co głosi dane zdanie.

Wydaje SĄD osoba, która żywi ugruntowane przeświadczenie, że tak a tak jest czy też tak a tak nie jest. Nie zawsze jednak zdanie, które wypowiadamy wyraża nasz sąd, czasem może ono wyrażać tylko nasze PRZYPUSZCZENIE. W tym przypadku nie mamy ustalonego przeświadczenia, że tak jest, jak głosi zdanie, lecz tylko skłonność do przyjmowania, że tak właśnie jest.

Może być też i tak, że wypowiadamy jakieś zdanie, ROZUMIEMY, co ono głosi, ale w ogóle nie żywimy żadnych przeświadczeń co do jego wartości logicznej; nie przeżywamy w związku z danym zdaniem ani sądu, ani nawet przypuszczeń.

Należy odróżniać kłamstwo od omyłki. Ludzie mogą kłamać, to znaczy wypowiadać jakieś zdania wbrew swym przeświadczeniom - co innego wtedy myślą, a co innego podają za prawdę. Niezależnie od tego, ludzie mogą się mylić, to znaczy wypowiadać zdania fałszywe sądząc, że są to zdania prawdziwe, albo brać zdania prawdziwe za zdania fałszywe.

Rozdział VII
Funktory prawdziwościowe a spójniki międzyzdaniowe mowy potocznej

FUNKTOREM PRAWDZIWOŚCIOWYM nazywamy taki funktor zdaniotwórczy o argumentach zdaniowych, przy którym na podstawie samej tylko wartości logicznej jego argumentów zdaniowych, a niezależnie od treści tych zdań, można jednoznacznie określić, jaka jest wartość logiczna całego zdania zbudowanego za pomocą tego funktora.

FUNKTOR KONIUNKCJI oznaczamy znakiem · stawianym między zdaniami składowymi (p · q). Matryca funktora koniunkcji, jako funktora dwuargumentowego składa się z czterech wierszy uwzględniających różne możliwości co do dwóch wartości logicznych dwóch zdań składowych.

p	q	p · q
1	1	1
1	0	0
0	1	0
0	0	0

Zdanie złożone zbudowane za pomocą tego funktora nazywamy KONIUNKCJĄ.

- Warunkiem wystarczającym i zarazem koniecznym prawdziwości - prawdziwość obu zdań składowych

- Warunkiem wystarczającym fałszywości - fałszywość jednego zdania składowego

FUNKTOR ALTERNATYWY NIEROZŁĄCZNEJ oznaczany jest znakiem v. Matryca tego funktora dwuargumentowego składa się z następujących czterech wierszy:

p	q	p v q
1	1	1
1	0	1
0	1	1
0	0	0

Zdanie złożone zbudowane za pomocą tego funktora nazywamy ALTERNATYWĄ NIEROZŁĄCZNĄ (zwykłą)

- Warunkiem wystarczającym prawdziwości - prawdziwość choćby jednego

- Warunkiem wystarczającym i zarazem koniecznym fałszywości - fałszywość obu zdań składowych

FUNKTOR ALTERNATYWY ROZŁĄCZNEJ jest rzadko spotykany w logice formalnej, stąd nie ustalił się dlań odrębny znak. Dla funktora tego używać będziemy znaku ⊥.

p	q	p ⊥ q
1	1	0
1	0	1
0	1	1
0	0	0

- Zdanie jest prawdziwe, gdy tylko jeden i tylko jeden z argumentów zdaniowych jest prawdziwy oraz jeden i tylko jeden jest fałszywy.
- Wystarcza, aby argumenty były tej samej wartości logicznej (oba prawdziwe albo oba fałszywe)

FUNKTOR DYSJUNKCJI oznaczony jest znakiem /. Jego matryca przedstawia się następująco:

p	q	p/q
1	1	0
1	0	1
0	1	1
0	0	1

- Prawdziwość obu zdań składowych jest warunkiem wystarczającym fałszywości dysjunkcji

- Zdanie jest prawdziwe, jeśli przynajmniej jedno ze zdań składowych jest fałszywe.

FUNKTOR RÓWNOWAŻNOŚCI oznaczamy znakiem ≡ . Jego matryca przedstawia się następująco:

p	q	p ≡ q
1	1	1
1	0	0
0	1	0
0	0	1

- Zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy oba zdania składowe są tej samej wartości logicznej, fałszywe - jeśli zdania są odmiennej wartości logicznej

- p ⊥ q można zastąpić ~ (p ≡ q)

FUNKTOR IMPLIKACJI oznaczamy znakiem ⊃ skierowanym od pierwszego zdania, które nazywamy POPRZEDNIKIEM implikacji, w stronę drugiego zdania, które nazywamy NASTĘPNIKIEM implikacji. Matryca implikacji ujawnia, iż rola tych zdań jest odmienna.

p	q	p ⊃ q
1	1	1
1	0	0
0	1	1
0	0	1

- Implikacja jest fałszywa jedynie wtedy, gdy pierwsze jej zdanie składowe (poprzednik) jest prawdziwe, a drugie (następnik) - fałszywe. W pozostałych trzech przypadkach implikacja, według tej matrycy, jest prawdziwa.

- 1def : p ⊃ q = ∼(p · ∼q)

- 2def : p ⊃ q = ∼p v q

- Implikację, równoważność itd. zbudowane ze zdań w sensie logicznym nazywamy materialną

- Implikację, równoważność itd. zbudowaną za pomocą danego funktora prawdziwościowego z funkcji zdaniowych - formalną

Negacja

Taka parę zdań, z których jedno jest negacją drugiego, nazywamy PARĄ ZDAŃ WZGLĘDEM SIEBIE SPRZECZNYCH, np. „Wszyscy studenci lubią logikę” oraz „Nie jest tak, że wszyscy studenci lubią logikę”. Łatwo zauważyć, że zdanie sprzeczne względem zdania prawdziwego jest zdaniem fałszywym, a zdanie sprzeczne względem zdania fałszywego jest zdaniem prawdziwym.

- zasada sprzeczności - dwa zdania względem siebie sprzeczne nie mogą być oba prawdziwe

∼(p · ∼p)

- zasada wyłączonego środka - dwa zdania sprzeczne nie mogą być oba fałszywe

p v ∼p

- zasada podwójnego przeczenia - negacja negacji jakiegokolwiek zdania ma taką samą wartość logiczną jak zdanie, które zostało podwójnie zanegowane, np. „Nieprawda, że nie jest tak, iż dziś jest niedziela” ma taka samą wartość logiczną jak „Dziś jest niedziela”.

p ≡ ∼(∼p)

- para zdań sprzecznych - jedno jest negacją drugiego - jedno z nich jest prawdziwe, jedno fałszywe, np. „Piotr jest czynnym lotnikiem” i „Nie jest tak, że Piotr jest czynnym lotnikiem”.

- para zdań przeciwnych - prawdziwość któregokolwiek z nich przesądza o fałszywości drugiego, ale fałszywość któregoś nie przesądza o prawdziwości drugiego, np. „Kruk jest czarny” i „ „Kruk jest biały”.

Koniunkcja

Słowo „i” w zdaniu ma znaczenie:

- koniunkcyjne - A jest B i C = A jest B i A jest C

- enumeracyjne - A i B są C = A należy do klasy C oraz B należy do klasy C

- syntetyzujące - A i B razem wzięte to C

Alternatywa nierozłączna, alternatywa rozłączna, dysjunkcja

- lub - alternatywa nierozłączna (przynajmniej 1, może 2)

- albo - alternatywa rozłączna (jedno i tylko jedno)

- bądź..., bądź... - dysjunkcja (najwyżej jedno, może nic)

Równoważność

Πx : (x należy do A ≡ x należy do B)

Mówimy np. „Sekcja zwłok noworodka x ujawni powietrze w płucach zawsze i tylko, gdy noworodek x urodził się żywy” chcąc przez to stwierdzić ogólną prawidłowość, a mianowicie, że każde zwłoki żywo urodzonego dziecka i tylko takiego zawierają powietrze w płucach.

Implikacja i stosunek wynikania

• Ze zdania Z₁ wynika Z₂ wtedy i tylko wtedy, gdy:

- Implikacja zbudowana ze zdania Z₁ jako poprzednika i ze zdania Z₂ jako następnika jest prawdziwa, oraz

- Prawdziwość tej implikacji opiera się na jakimś związku między tym, co głosi zdanie Z₁, a tym, co głosi zdanie Z₂

• Związki:

- PRZYCZYNOWY, np. „Jeśli długo padają deszcze, to gliniaste drogi stają się trudne do przebycia”

- STRUKTURALNY - związek powstały z takiego, a nie innego rozmieszczenia przedmiotów w przestrzeni albo zdarzeń w czasie, np. „Jeśli patrze w kierunku Gwiazdy Polarnej, to po lewej stronie mam las, za który schowało się słońce”.

- TETYCZNY, to znaczy powstający z czyjegoś ustanowienia, np. „Jeśli kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, to według art. 415 kod. cyw. obowiązany jest do jej naprawienia”.

- ANALITYCZNY, związany np. z samym sensem użytych słów: „Jeśli Jan jest starszy od Pawła, to Paweł jest młodszy Jana”.

• Jeśli z poprzednika implikacji wynika jej następnik, to poprzednik nazywamy RACJĄ, a następnik implikacji - NASTĘPSTWEM.

• Są trzy możliwości co do wartości logicznej racji i następstwa:

- racja prawdziwa i następstwo prawdziwe

- racja fałszywa i następstwo prawdziwe

- racja fałszywa i następstwo fałszywe

„Jeśli gdzieś pada deszcz, to tam wtedy jest na dworze mokro”; „Jeśli Piotr jest bandytą, to Piotr jest przestępcą”. Są to zdania warunkowe prawdziwe, a ponadto ich poprzednik jest racją dla ich następnika jako następstwa.

Rozdział VIII
Podstawowe pojęcia dotyczące relacji

- xRy

- x - poprzednik stosunku (relacji)

- y - następnik stosunku (relacji)

R - stosunek
np. R- „jest potomkiem”

Jakieś niemowlę może być poprzednikiem w opisie tego stosunku, bo można powiedzieć: „To niemowlę jest potomkiem tego a tego”; nie może być jednak następnikiem tej relacji, bo nie można o nikim powiedzieć, iż jest potomkiem jakiegoś niemowlęcia, które właśnie oglądamy.

- przedmioty, które aktualnie są poprzednikami danego stosunku, tworzą DZIEDZINĘ tego stosunku

- przedmioty, które są jego następnikami - PRZECIWDZIEDZINĘ tego stosunku

- jeśli w każdym przypadku, gdy pewien stosunek R₁ zachodzi między jakimś poprzednikiem R₂ między tym y a tym x, to mówimy że stosunek R₂ jest stosunkiem ODWROTNYM względem stosunku R₁ (czyli KONWERSEM stosunku R₁).

Stosunki symetryczne, asymetryczne i nonsymetryczne

- STOSUNEK SYMETRYCZNY - x pozostaje w stosunku do y zawsze i tylko wtedy gdy y pozostaje w stosunku do x, np. jeżeli Paweł jest krewnym Piotra, to na pewno Piotr jest krewnym Pawała.

- STOSUNEK ASYMETRYCZNY - xRy wyklucza yRx (jeśli w każdym przypadku, gdy zachodzi xRy, nieprawdą jest, że zachodzi yRx, mówimy, że stosunek ten jest stosunkiem asymetrycznym), np. jeśli Jan jest starszy od Romana, to nieprawda, że Roman jest starszy od Jana.

- STOSUNEK NONSYMETRYCZNY - ani symetryczny ani asymetryczny, np. „Jan kocha Zofię”, jest stosunkiem symetrycznym? Nie, bo z tego, że Jan kocha Zofię, nie wynika, że Zofia kocha Jana. Nie jest to też stosunek asymetryczny, gdyż nie wynika z tego, iż Zofia nie kocha Jana.

- wynikanie jest stosunkiem nonsymetrycznym

- równoważność jest stosunkiem symetrycznym

- STOSUNEK PRZECHODNI (tranzytywny) - stosunkiem takim nazywamy stosunek, który ma taką własność, iż w każdym przypadku, jeśli zachodzi między jakimś x a jakimś y oraz między tymże y a jakimś z, to zachodzi też między owym x a owym z, niezależnie od tego, jakie trzy przedmioty x, y i z wzięto pod uwagę, np. przechodni jest stosunek starszeństwa, bo jeśli Paweł jest starszy od Jana, a Jan jest starszy od Gawła, to wiadomo, że Paweł jest starszy od Gawła.

- STOSUNEK ATRANZYTYWNY - taki, iż w każdym przypadku xRy oraz yRz, to nieprawda, że xRz, np. jeśli Adam jest ojcem Bolesława, a Bolesław ojcem Czesława, to na pewno nieprawda, że Adam jest ojcem Czesława.

- STOSUNEK NONTRANZYTYWNY - Nie jest przechodni stosunek pokrewieństwa, bo z tego, że x jest krewnym y oraz że y jest krewnym z, nie wynika, że x jest krewnym z, np. ojciec jest krewnym dziecka, dziecko jest krewnym matki, ale normalnie ojciec nie jest krewnym matki. Pokrewieństwo jest więc stosunkiem nontranzytywnym.

- STOSUNEK SPÓJNY W DANEJ KLASIE PRZEDMIOTÓW - nazywamy taki stosunek, który zachodzi w jednym lub w drugim kierunku między każdymi dowolnie wybranymi elementami tej klasy, xRy lub yRx , np. jeżeli weźmiemy klasę złożoną z kilkudziesięciu osób, wśród których nie ma osób urodzonych w tym samym dniu, to w tej klasie osób stosunek starszeństwa będzie stosunkiem spójnym; jakiekolwiek weźmiemy dwie osoby z tej klasy, zawsze znajdziemy, że pierwsza jest starsza od drugiej, albo że druga jest starsza od pierwszej.

- STOSUNEK PORZĄDKUJĄCY W DANEJ KLASIE PRZEDMIOTÓW - nazywamy taki stosunek, który pozwala ustawić wszystkie przedmioty należące do danej klasy w jeden szereg, w którym każdy przedmiot będzie zajmować określone, to, a nie inne, miejsce. Musi być zarazem:

- stosunkiem asymetrycznym

- stosunkiem przechodnim

- stosunkiem spójnym w danej klasie przedmiotów

- STOSUNEK ZWROTNY W DANEJ KLASIE PRZEDMIOTÓW - to taki stosunek, który zachodzi między dowolnym elementem pewnej klasy a nim samym, np. każdy człowiek jest rówieśnikiem samego siebie, każda liczba jest równa sobie samej.

- STOSUNEK RÓWNOŚCIOWY W DANEJ KLASIE PRZEDMIOTÓW - taki stosunek, który jest stosunkiem symetrycznym, przechodnim i zwrotnym w danej klasie przedmiotów, np. stosunek rówieśnictwa.

- PRZYPORZĄDKOWANIE

- jedno-jednoznaczne, np. stosunek małżeństwa w krajach europejskich (1x - 1y)

- jedno-wieloznaczne, np. x jest ojcem y, x jest sinusem y (każde y - co najwyżej 1x)

- wielo-jednoznaczne (każde x - co najwyżej 1y)

Rozdział IX
Wypowiedzi oceniające i normy

OCENA - aprobata lub dezaprobata jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia faktycznie zachodzącego albo tylko wyobrażonego sobie przez tę osobę

- Preferencyjna - porównawczo rozstrzyga, że jakiś stan rzeczy jest lepszy czy gorszy od innego

- Globalna - bierze pod uwagę wszystkie dobre i złe strony stanu rzeczy w danej sytuacji

- Ambiwalentna - dobry i zły zarazem; kiedy nie umiemy dokonać oceny globalnej

- Estetyczna - co ładne, a co brzydkie

- Hedonistyczna - co przyjemne, a co nieprzyjemne
- Moralna - co godne, a co niegodne dobrego człowieka

SAMOISTNE OCENY ZASADNICZE - aprobowanie czy dezaprobowanie jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia samego przez się, np. ocena estetyczna barwnego zachodu słońca

ZASADNICZE PODBUDOWANE INSTRUMENTALNIE - aprobowanie lub dezaprobowanie stanu rzeczy ze względu na związane z nim dobre bądź złe skutki, np. ocena pozyskania lekarstwa, podręcznika, ocena deszczu padającego w czasie suszy lub powodzi

WYPOWIEDŹ OCENIAJĄCA - wyraża aktualne przeżycie oceny lub co najmniej nadają się do wyrażania przeżyć tego rodzaju

WYPOWIEDŹ OPTATYWNA - wyrażamy życzenie „oby było tak a tak”

WYPOWIEDŹ DYREKTYWALNA - wypowiedź, która formułuje tak czy inaczej ujęte wskazania określonego postępowania

NORMA POSTĘPOWANIA - wyrażenie, które bezpośrednio komuś nakazuje (zakazuje) aby w określonych okolicznościach tak, a nie inaczej postąpił czy wielokrotnie postępował, np. „Jan powinien po każdym posiłku wypić lekarstwo”. Ten komu wskazuje się to działanie, nazywa się ADRESATEM NORMY.

NORMA INDYWIDUALNA - adresat indywidualny

NORMA GENERALNA - adresat - nazwa generalna

NORMA KONKRETNA - jednorazowe postępowanie

NORMA ABSTRAKCYJNA - zachowanie stałe lub powtarzalne, gdy wystąpią określone okoliczności

Np. „Jan powinien zapłacić Piotrowi 100 tys. zł. Jako odszkodowanie za uszkodzenie samochodu w wypadku, który miał miejsce w dniu 4 VII 1993” - to norma indywidualna i konkretna.

„Jan powinien comiesięcznie płacić Piotrowi 900 tys. zł renty alimentacyjnej” - to norma indywidualna i abstrakcyjna.

„Kto z uczestników wycieczki pierwszy wróci dziś do schroniska, powinien rozpalić ogień” - to norma generalna i konkretna.

„Każdy kierowca, który skręca w lewo, powinien włączyć lewy kierunkowskaz”- to norma generalna i abstrakcyjna.

NORMODAWCA - osoba, która ustanawia normę postępowania dla innych (względnie dla siebie)

POSTĘPOWANIE - zachowanie się jakiejś osoby, które naszym zdaniem zależy od jej woli

DYREKTYWY TECHNICZNE - wypowiedzi wskazujące co należy czynić, aby osiągnąć określony skutek

Norma obowiązuje bo jest uzasadniona lub/i ma skuteczność społeczną.

NORMA TETCZNA - norma, której obowiązywanie uzasadniamy odwołując się do faktu, że ustanowił ją ktoś, kto ma władzę w stosunku do adresatów normy

NORMA AKSJOLOGICZNA - norma, której obowiązywanie uzasadniamy odwołując się do czyichś ocen, że wskazywane przez nią postępowanie jest dobre, lub według czyjejś wiedzy powoduje skutki oceniane dodatnio

NORMA ZNAJDUJE ZASTOSOWANIE - jeśli powstaje wymieniony w normie zespół okoliczności, a więc sytuacja, w której adresat normy ma postąpić we wskazywany mu sposób

ZAKRES ZASTOSOWANIA NORMY - klasa sytuacji (to znaczy zespół powstających okoliczności), w których norma znajduje zastosowanie (np. T jest urzędnikiem)

ZAKRES NORMOWANIA - klasa zachowań, których dana norma dotyczy

- Pozytywny - zachowania nakazane

- Negatywny - zachowania zakazane

Rozdział X

Wypowiedzi modalne

Interpretacje „musi być A” i „może być A”

LOGICZNA - odwołanie do zdań uprzednio przez nas uznanych jako prawdziwe, np. „W trójkącie prostokątnym, w którym przyprostokątne mają odpowiednio 3 cm i 4 cm, przeciwprostokątna musi mieć 5 cm”; „ Trójkąt może być taki, że wszystkie jego kąty są kątami ostrymi”.

DYNAMICZNA - fakt, o którym się mówi, że musi wystąpić, jest spowodowany w sposób nieuchronny przez jakieś istniejące czynniki (do istniejącego układu czynników, które mają być przyczyną czegoś o czym mowa), np. „Oddział nie posiadający amunicji musi ulec dobrze uzbrojonemu wrogowi”; „Latem w Polsce w południe temperatura może nie wynosić 30^oC”.

AKSJOLOGICZNA - używamy zwrotu „musi być A” dla wyrażenia oceny, że aprobujemy stan A, a dezaprobujemy stan nie- A, inaczej: że byłoby źle z jakiegoś względu, gdyby było inaczej niż A (do czyichś ocen), np. „Temperatura w pokoju musi wynosić 18^oC”; „Przy schorzeniach wątroby chory może jeść miód”.

TETYCZNA - do obowiązujących w danej dziedzinie norm, nakazujących zrealizowanie rozważnego stanu rzeczy, np. „Jeżeli sędzia orzeka karę śmierci, to musi też orzec karę pozbawienia praw publicznych”; „Osoba cywilna może nosić kapelusz, a szeregowiec w czasie służby nie może”.

PSYCHOLOGICZNA - służy do wyrażenia tego, że jesteśmy silnie przeświadczeni o tym, że A, np. Dwa razy dwa musi być cztery”; „Może Kowalski mieszka nie po tej, a po tamtej stronie ulicy”.

MODALNOŚĆ - sposób w jaki zdania stwierdzają fakty

- Zdania asertoryczne - stwierdzają to a to (tak jest)

- Zdania apodyktyczne - stwierdzają, że tak a tak być musi

- Zdania problematyczne - orzekają, że tak a tak być może

Modalność normatywna (deontyczna) czynów:

- Czyn nakazany (Nncx)

- Czyn Zakazany

- Czyn Dozwolony - nie jest zakazany

- Czyn Fakultatywny - nie jest nakazany

- Czyn Indyferentny - nie jest zakazany i nakazany

- Obowiązek - jeśli nie jest indyferentny

Rozdział XI

Pytania i odpowiedzi

ZAŁOŻENIE PYTANIA - twierdzenie, które zakłada się stawiając na serio dane pytanie.
Jeśli to założenie jest niezgodne z rzeczywistością, mówimy, że pytanie jest pytaniem NIEWŁAŚCIWIE POSTAWIONYM.

PYTANIE ZAMKNIĘTE - wyznacza określony schemat udzielania odpowiedzi, np. „Czy rozwiązałeś zadanie?”; „ Kiedy uniwersytetowi w Poznaniu nadano imię Adama

Mickiewicza?”

PYTANIE OTWARTE - nie wyznacza określonego schematu udzielania odpowiedzi, np. „Dlaczego w 1992 r. w Polsce modne jest noszenie dżinsów przez młodych ludzi?”

PYTANIE DO ROZTRZYGNIĘCIA - domaga się wyboru jednej z danych wypowiedzi wykluczających się, np. „Czy na ostatniej Olimpiadzie najwięcej złotych medali zdobyła Rosja, czy Niemcy, czy USA, czy Japonia, czy Francja?” Pytania do rozstrzygnięcia są pytaniami zamkniętymi.

PYTANIE DO UZUPEŁNIENIA - domaga się sformułowania odpowiedzi przez osobę, do której się z pytaniem zwracamy (zastąpienie niewiadomej pytania jakimś określonym wyrażeniem)

ZAKRES NIEWIADOMEJ PYTANIA - klasa elementów, których nazwy można wstawić na miejsce niewiadomej pytania zgodnie z tym, czego pytanie dotyczy

PYTANIE SUGESTYWNE - pytanie, które niepostrzeżenie narzuca zapytywanemu jakąś określoną odpowiedź wtedy, gdy nie jest on pewny, jak odpowiedzieć

ODPOWIEDŹ WŁAŚCIWA - każde zdanie (prawdziwe czy fałszywe) powstałe przez zastąpienie partykuły pytajnej jakimś wyrażeniem należącym do zakresu niewiadomej pytania

ODPOWIEDZIĄ WŁAŚCIWĄ jest zdanie takie, jakiego żąda sformułowane pytanie. Wszelką inną odpowiedź nazywamy NIEWŁAŚCIWĄ odpowiedzią na dane pytanie.

ODPOWIEDŹ CAŁKOWITA

- Wprost - stanowi odpowiedź właściwą na dane pytanie

- Nie wprost - nie jest odpowiedzią właściwą, ale z której jakaś odpowiedź właściwa wynika, np. „Jakiego koloru są indeksy studentów I roku prawa?”, odpowiedź: „Wszystkie indeksy studenckie są koloru szarego”.

ODPOWIEDŹ CZĘŚCIOWA - taka, z której wynikają negacje niektórych odpowiedzi właściwych, np. „Kto pana wtedy uderzył?”, odpowiedź:„ Uderzył mnie jakiś wysoki brunet”.

Rozdział XII
Przyczyny nieporozumień

- Użycie homonimów (wieloznaczność słów)

- Pomieszanie supozycji

- Zwrot czasownikowy w znaczeniu AKTUALNYM - oznacza, że dana czynność jest czy była wykonywana w tym momencie, w którym mówimy

- Zwrot czasownikowy w znaczeniu POTENCJALNYM - w okresie czasu, który mamy na myśli ktoś czy coś ma zdolność czy nawet skłonność do wykonywania danej czynności

SŁOWA OKAZJONALNE - w ogóle nie mają określonego stałego znaczenia; „ty”, „on”, „tam”, „wtedy” itp.

BŁĄD EKWIWOKACJI - błąd, który polega na tym, iż osoba w jednym i tym samym rozumowaniu używa słowa wieloznacznego w różnych znaczeniach, sądząc błędnie, że używa tego słowa jednoznacznie

LOGOMACHIA - spór słowny - dwóch ludzi spiera się o coś nie dostrzegając, że każdy z nich używa pewnego wieloznacznego słowa w innym jego znaczeniu

BŁĄD AMFIBOLOGII - osoba wygłasza wypowiedź wieloznaczną ze względu na składnię, nie zdając sobie z tej wieloznaczności sprawy

EUFEMIZMY - wypowiedzi, które starają się złagodzić niemiłą treść

BŁĄD MYŚLENIA FIGURALNEGO - polega na tym, że ktoś pewne zwroty obrazowe, sformułowane przez siebie czy przez kogoś innego, bierze w znaczeniu dosłownym i wysnuwa stąd dziwaczne lub fałszywe konsekwencje

SKRÓTY MYŚLOWE - np. „Jedź wolniej - dojedziesz szybciej”

CZĘŚĆ DRUGA - UZASADNIANIE TWIERDZEŃ

Rozdział XIII
Uzasadnianie bezpośrednie

UZASADNIANIE - wskazywanie podstawy uznania za prawdziwe zdań, w których formułujemy żywione przez nas sądy.

POSTULAT RACJI DOSTATECZNEJ (zasada racji dostatecznej, postulat krytycyzmu) - domaga się, abyśmy za prawdziwe uznawali tylko takie zdania, dla których umiemy wskazać należyte uzasadnienie

UZASADNIANIA BEZPOŚREDNIE - nasze sądy wyrażane w zdaniach, które uznajemy za prawdziwe, mogą być uzasadnione bezpośrednio naszymi doznaniami, np. jeśli stwierdzam, że na dworze jest zimno, bo otworzyłem okno i zetknąłem się z zimnym powietrzem, to stwierdzenie to jest uzasadnione bezpośrednio przez doznania

UZASADNIANIA POŚREDNIE - wnioskowane z innych zdań przyjętych poprzednio za prawdziwe, np. jeśli spostrzegam, że słupek rtęci w termometrze za oknem opadł nisko, a wiem z nauki szkolnej i z wieku obserwacji, że jeśli w termometrze zewnętrznym rtęć opadnie nisko to na dworze jest chłodno

SPOSTRZEŻENIA ZEWNĘTRZNE - zmysłowe, dotyczące świata zewnętrznego, poznawanego za pomocą narządów wzroku, słuchu, smaku itd.

SPOSTRZEŻENIA WEWNĘTRZNE (introspekcyjne) - zwracamy się ku przebiegom zachodzącym w naszej świadomości, np. spostrzegam, że jestem zmęczony, ale mimo to jestem w pogodnym nastroju

ZWYKŁE, PRZYPADKOWE SPOSTRZEŻENIA

OBSERWACJA - dochodzenie na podstawie rozmyślnego spostrzegania do sądów, które mają być odpowiedzią na pewne, w danej chwili stawiane sobie pytanie.

POMIAR - taka obserwacja, w której przedmiotem obserwowanym przyporządkowujemy pewne liczby w ten sposób, że ze stosunków między liczbami możemy wnioskować o stosunkach między przedmiotami zmierzonymi

EKSPERYMENT - złożona czynność, polegająca na tym, iż staramy się wpłynąć na określone zjawisko, zmieniając warunki w sposób kontrolowany, by zaobserwować czy i jakie zmiany wystąpią

Rozdział XIV
Wnioskowanie dedukcyjne i jego podstawy logiczne

WNIOSKOWANIE - proces myślowy polegający na tym, że ktoś przyjmując pewne zdanie lub kilka zdań za prawdziwe dochodzi na tej podstawie do przeświadczenia o prawdziwości innego zdania. Wnioskowanie to stosunek subiektywny (przesłanka - wniosek)

Wnioskowania mogą przebiegać według różnych schematów ogólnych, zwanych

SCHEMATAMI INFERENCYJNYMI. Jedne z nich są schematami wnioskowań NIEZAWODNYCH - w tym sensie, iż w rozumowaniach z nimi zgodnych zawsze od prawdziwych przesłanek prowadzą do prawdziwego wniosku, inne - wnioskowań UPRAWDOPODOBNIAJĄCYCH tylko (zawodnych) - według których wnioskując od prawdziwych przesłanek nie zawsze dochodzimy do prawdziwego wniosku.

WYNIKANIE - to stosunek obiektywny (racja - następstwo)

PRZESŁANKI - zdania, na podstawie których uznajemy inne zdania za prawdziwe

WNIOSEK - zdanie, które uznajemy za prawdziwe w rezultacie procesu wnioskowania

PRZESŁANKA ENTYMEMATYCZNA- przemilczana, domyślna przesłanka czyjegoś wnioskowania

RACJA → zdania, które łączy obiektywny STOSUNEK WYNIKANIA
NASTĘPSTWO

PRZESŁANKA → zdania, z których pierwsze, uznane przez kogoś za prawdziwe, jest dla WNIOSEK tej osoby podstawą uznania drugiego zdania za prawdziwe w akcje

WNIOSKOWANIA.

Stała logiczna oznacza:

- Funktor ∈

- Funktory prawdziwościowe

- Kwantyfikatory

- Wszelkie wyrażenia, które można zdefiniować odwołując się do poprzednich 3

FUNKCJA LOGICZNA - funkcja zdaniowa zbudowana jedynie ze stałych logicznych oraz ze zmiennych, np. wyrażenie x∈ P ⊃ x ∈ S, bo składa się jedynie ze zmiennych: x, S, P oraz ze stałych logicznych: ∈, ⊃. Nie jest funkcją logiczną funkcja: x ∈ student - bo zawiera słow. „student”, które nie jest ani stałą logiczną, ani nie występuje w roli zmiennej.

PRAWO LOGICZNE, TAUTOLOGIA LOG. - funkcja logiczna, która przy dokonywaniu wszelkich podstawień za występujące w niej zmienne daje zdanie prawdziwe

Jeśli jakieś zdanie powstaje przez właściwe podstawienia jakichś wyrażeń na miejsce zmiennych występujących w poprzedniku prawa logicznego o postaci implikacji (czy równoważności), a drugie zdanie powstaje przez takie same podstawienia w następniku takiego prawa, to mówimy, iż w takim przypadku z pierwszego zdania jako racji logicznej wynika logicznie drugie zdanie jako następstwo logiczne.

We wnioskowaniu prawdziwa przesłanka daje prawdziwy wniosek.

WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE - wnioskowanie, z którego przesłanek wynika logicznie jego wniosek, np. „Ponieważ: jeśli dziś jest tęgi mróz, to dziś jest lód na stawie, i dziś jest tęgi mróz - więc: dziś jest lód na stawie”. Wnioskowanie dedukcyjne należy do wnioskowań niezawodnych.

WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE ENTYMEMATYCZNE - wnioskowanie, w którym z wypowiedzianych przesłanek wniosek nie wynika logicznie, ale wynika logicznie z koniunkcji przesłanek wypowiedzianych i pewnych przesłanek domyślnych

TRANSPOZYCJĄ jakiegoś zdania warunkowego nazywamy takie zdanie warunkowe, które powstaje z poprzedniego przez przestawienie poprzednika z następnikiem oraz zanegowanie każdego z nich.

SYLOGIZM - wypowiedź o postaci zdania warunkowego (implikację materialną lub formalną) mającego w poprzedniku koniunkcję dwóch zdań (funkcji zdaniowych), w których powtarza się pewien składnik wspólny, następnik zaś jest zdaniem (funkcją zdaniową) zbudowanym ze składników nie powtarzających się w poprzedniku

System dedukcyjny

AKSJOMATY - zbiór zdań składający się ze zdań wyjściowych przyjętych bez dowodu

Najbardziej precyzyjna postać systemu dedukcyjnego to SYSTEM AKSJOMATYCZNY SFORMALIZOWANY.

Cechy systemu aksjomatycznego:
- Musi być zupełny - z przyjętych w tym systemie aksjomatów musi dać się wywieść każdą tautologię.
- Musi być niesprzeczny - układ aksjomatów musi być taki, aby nie dało się z nich wyprowadzić twierdzeń sprzecznych.
- W systemie musi występować jak najmniejsza liczba terminów pierwotnych i liczba aksjomatów.
Każda funkcja zdaniowa może być przekształcana przy pomocy wykorzystaniu dopuszczalnych reguł inferencyjnych (reguły dowodowe):

- PODSTAWIANIE - w miejsce pewnych zmiennych w danym wzorze umieszczamy wybrane dowolne funkcje lub zmienne.
- ZASTĘPOWANIE - zamiast określonej funkcji będącej częścią przekształcanego wyrażenia, wstawiamy inną funkcję, która jest równoważna logicznie funkcji zastępowanej.
- ODRYWANIE - w określonej funkcji należącej do systemu aksjomatycznego, a mającej postać implikacji lub równoważności, opuszczamy poprzednik, o ile przyjęliśmy go już uprzednio do systemu.

DOWODZENIE - metoda badania właściwości funkcji logicznej na gruncie aksjomatycznego rachunku zdań.

TERMINY ZDANIA - nazwy generalne, występujące odpowiednio jako podmiot albo jako orzecznik zdania subsumcyjnego

Jeśli z samej budowy zdania subsumcyjnego (funkcji zdaniowej) widać, że w zdaniu tym mowa o wszystkich desygnatach któregoś z terminów tego zdania, to mówimy, że termin ten jest TERMINEM ROZŁOŻONYM W DANYM ZDANIU, tzn. jest terminem, o którego całym zakresie zawarta jest informacja w danym zdaniu.

KONWERSJA - zdanie powstałe w ten sposób, że termin, który poprzednio był orzecznikiem, stawiamy na miejscu podmiotu i odwrotnie.

OBWERSJA - zdanie powstające przez wpisanie na miejsce dotychczasowego orzecznika nazwy w stosunku do tego ostatniego negatywnej, przy jednoczesnej zmianie tzw. jakości zdania: z twierdzącego na odpowiednie przeczące i odwrotnie.

KONTRAPOZYCJA - zdanie powstające przez przestawienie i zanegowanie obu jego terminów.

PRAWO SYLOGIZMU KATEGORYCZNEGO

1. Termin średni musi być przynajmniej w jednej przesłance terminem rozłożonym

2. Przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym

3. Jeśli jedna z przesłanek jest zdaniem przeczącym, to i wniosek musi być zdaniem przeczącym

4. Jeśli obie przesłanki są zdaniami twierdzącymi, to i wniosek musi być twierdzący

5. Jeśli jakiś termin ma być terminem rozłożonym we wniosku, to musi on być terminem rozłożonym i w przesłance

BŁĄD MATERIALNY popełniamy wtedy, jeżeli bierzemy we wnioskowaniu przesłanki fałszywe, mylnie uważając je za prawdziwe.

BŁĄD FORMALNY - polega na tym, że ktoś uważa swoje wnioskowanie za wnioskowanie dedukcyjne, a w rzeczywistości dany wniosek nie wynika logicznie z przesłanek, to znaczy, że wzór, wedle którego przebiega wnioskowanie, nie jest w rzeczywistości prawem logicznym, a więc to wnioskowanie w rzeczywistości nie jest wnioskowaniem dedukcyjnym.

PRAWA LOGICZNE ZE ZMIENNYMI ZDANIOWYMI

PIERWSZE PRAWO DE MORGANA

∼ (p * q) ≡ (∼p v ∼q)

ponieważ: nie jest tak, że zarazem p i q więc: nie jest tak że p lub nie jest tak że q

DRUGIE PRAWO DE MORGANA

∼(p v q) ≡ (∼p * ∼q)

ponieważ: nie jest tak że: p lub q więc: nie jest tak że p i nie jest tak że q

PRAWO NEGACJI IMPLIKACJI

∼(p ⊃ q) ⊃ (p ⊃ ∼q)

ponieważ nie jest tak, że jeżeli p to q więc: jeżeli p to nie jest tak że q

PRAWO TRANSPOZYCJI

(p ⊃ q) ≡ (∼q ⊃ ∼p)

ponieważ: jeżeli p to q więc: jeżeli nie jest tak że q to nie jest tak że p

PRAWO SYLOGIZMU HIPOTETYCZNEGO

[(p ⊃ q) * (q ⊃ r)] ⊃ (p ⊃ r)

ponieważ: jeżeli p to q i jeżeli q to r więc: jeżeli p to r

MODUS PONENDO PONENS

[(p ⊃ q) * p] ⊃ q

Ponieważ: jeżeli p to q i p więc: q

MODUS TOLLENDO TOLLENS

[(p ⊃ q) * ∼q] ⊃ ∼p

Ponieważ: jeżeli p to q i nie jest tak że q więc: nie jest tak że p

MODUS TOLLENDO PONENS

[(p v q) * ∼p] ⊃ q

Ponieważ p lub q i nie jest tak że p więc: q

MODUS PONENDO TOLLENS

[(p/q) * p] ⊃ ∼q

Ponieważ: bądź p bądź q i p więc: nie jest tak że q

PRAWO EKSPORTACJI I IMPORTACJI

[(p * q) ⊃ r] ≡ [p ⊃ (q ⊃ r)]

Ponieważ: jeżeli zarazem p i q to r więc: jeżeli p to jeśli q to r (eksportacja)

Ponieważ: jeżeli p to jeśli q to r więc: jeżeli zarazem p i q to r ( importacja)

PRAWO DYLEMATU KONSTRUKCYJNEGO

[(p ⊃ r) * (q ⊃ r) * (p v q)] ⊃ r

Ponieważ zarazem: jeżeli p to r i jeżeli q to r i p lub q więc: r

PRAWO DYLEMATU KONSTRUKCYJNEGO ZŁOŻONEGO

[(p ⊃ q) * (r ⊃ s) * (p v r)] ⊃ (q v s)

Ponieważ zarazem: jeżeli p to q i jeżeli r to s i p lub r więc: q lub s

PRAWA KONWERSJI PROSTEJ

Π S, P: S e P ≡ P e S

Π S, P: S i P ≡ P i S

PRAWO KONWESJI OGRANICZONEJ

Π S, P: S a P ⊃ P i S

PRAWA OBWERSJI

Π S, P: S a P ≡ S e nie-P

Π S, P: S i P ≡ S o nie-P

Π S, P: S e P ≡ S a nie-P

Π S, P: S o P ≡ S i nie-P

PRAWA KONTRAPOZYCJI PROSTEJ

Π S, P: S a P ≡ nie-P a nie-S

Π S, P: S o P ≡ nie-P o nie-S

PRAWO KONTRAPOZYCJI OGRANICZONEJ

Π S, P: S e P ⊃ nie-P o nie-S

Rozdział XV
Wnioskowania uprawdopodobniające

WNIOSKOWANIA UPRAWDOPODOBNIAJĄCE - takie, w których wychodząc od prawdziwych przesłanek możemy dojść do fałszywego wniosku (nie jest to wykluczone), lecz spodziewamy się w sposób racjonalny, że wniosek będzie prawdziwy.

- WNIOSKOWANIE REDUKCYJNE - takie, w którym z wniosku wynika przesłanka, choć z przesłanek tego wnioskowania nie wynika jego wniosek. Z samego tylko wniosku takiego wnioskowania przesłanka nie wynika logicznie. Wnioskowanie redukcyjne, jako wnioskowanie z następstwa o racji, jest wnioskowaniem zawodnym, bo może być prawdziwe następstwo i przy fałszywej racji (może być mokro, choć nie pada deszcz).

Przesłanka jest: Wniosek jest:

Wnioskowanie dedukcyjne: racją następstwem

Wnioskowanie redukcyjne: następstwem racją

WNIOSKOWANIE INDUKCYJNE - takie wnioskowanie, w którym na podstawie wielu przesłanek jednostkowych, stwierdzających, iż poszczególne zbadane przedmioty pewnego rodzaju mają pewną cechę, dochodzi się (przy braku przesłanek negatywnych) do wniosku ogólnego, że każdy przedmiot tego rodzaju taką cechę posiada.

WNIOSKOWANIE PRZEZ INDUKCJĘ ZUPEŁNĄ - jeśli nie ma innych przedmiotów danego rodzaju oprócz tych, które zostały wymienione w przesłankach jednostkowych, to mówimy o tym wnioskowaniu (wnioskowanie niezawodne)

WNIOSKOWANIE PRZEZ INDUKCJĘ NIEZUPEŁNĄ - jeśli brak tej dodatkowej wiadomości

KANONY INDUKCJI ELIMINACYJNEJ - są pewnymi ogólnymi wskazówkami, jak wykrywać związek między występowaniem zjawisk pewnego rodzaju a występowaniem zjawisk innego rodzaju

KANON ZGODNOŚCI - Jeżeli zjawisko Z występowało jednocześnie z różnymi zjawiskami podejrzanymi o związek z tym zjawiskiem, a wśród owych zjawisk stale występowało zjawisko X, podczas gdy inne nie występowały stale - to prawdopodobnie zjawisko X ma istotny związek ze zjawiskiem Z

KANON JEDYNEJ RÓŻNICY - Jeżeli zjawisko Z stale występowało, gdy wystąpiło zjawisko X; i stale nie występowało, gdy nie wystąpiło zjawisko X, choć inne poprzednio występujące zjawiska zachodziły również i w tych przypadkach - to prawdopodobnie zjawisko X ma istotny związek ze zjawiskiem Z.

KANON ZMIAN TOWARZYSZĄCYCH - Jeśli zjawisko Z ulega zmianom odpowiednio do zmian, które zachodzą w zjawisku X, podczas, gdy inne towarzyszące zjawiska pozostają bez zmian, to prawdopodobnie zjawisko X ma istotny związek ze zjawiskiem Z.

WSKAZÓWKI HEURYSTYCZNE - są wskazówkami, jak wpaść na pomysł przeprowadzenia określonego rodzaju wnioskowania

Wnioskowanie

PRZEZ ANALOGIĘ (rozumowanie na mocy przykładu) - od szczegółowej przesłanki przechodzi się do szczegółowego wniosku

- Przesłanki stwierdzają, że każdy kolejny badany przedmiot określonego rodzaju posiada pewną cechę, wysnuwa się wniosek, że dalszy kolejny badany Przedmiot będzie również tę cechę posiadał

- Na podstawie szeregu przesłanek stwierdzających, że określony przedmiot posiada wiele cech, które powodują, że należy on do szeregu określonych klas przedmiotów, wśród których znajduje się klasa P, wysnuwamy wniosek, że inny przedmiot, u którego stwierdzamy, że również posiada te same cechy, które powodują, że należy on do tych samych klas przedmiotów, z wyjątkiem cechy przesądzającej o przynależności do klasy P, tę cechę również posiada, tj. również przynależy do klasy P.

Rozdział XVI
Myślenie kierowane z góry postawionymi zadaniami

DOWODZENIE - poszukujemy uznanej racji dla określonego nieznanego jeszcze następstwa. Posługujemy się regułami inferencyjnymi. Różni się od sensu stricto tylko tym, że mamy do czynienia z innym punktem wyjścia. Przeprowadza się je w postaci:
DOWODZENIE WPROST- polega na bezpośrednim wywnioskowaniu go z twierdzeń już wcześniej uznanych za prawdziwe, zgodnie z przyjętymi regułami wnioskowania

DOWODZENIE NIE WPROST (dowodzenie apagogiczne) - dokonuje się poprzez dobieranie do danego twierdzenia szeregu racji logicznych, dopóki nie dojdzie się do racji już uznanych za prawdziwe, których logicznym następstwem będzie dowodzone twierdzenie

BŁĘDNE KOŁO W DOWODZENIU - polega na przyjęciu za przesłankę tego, co dopiero ma być wywnioskowane w danym dowodzeniu

IGNORATIO ELENCHI (nieznajomość tezy dowodzonej) - polega na tym, że dowodzi się czego innego niż to, co ma być dowiedzione

SPRAWDZANIE - polega na tym, iż uważając jakieś zdanie za wątpliwe, szukamy jego następstw, by c ich prawdziwości wnosić o prawdopodobieństwie owego wątpliwego zdania albo z fałszywości następstwa wnosić o fałszywości owego pierwszego zdania.

WYJAŚNIANIE - polega na wskazaniu racji dla zdania, które stwierdziliśmy

HIPOTEZA WYJAŚNIAJĄCA - zdanie o nie ustalonej jeszcze wartości logicznej, które przyjmujemy tymczasowo za prawdziwe ze względu na to, iż owo zdanie w koniunkcji ze zdaniami naszej wiedzy stanowi rację dla zdań o faktach stwierdzonych w doświadczeniu

HIPOTEZY KONKURENCYJNE - niezgodne między sobą hipotezy, które mogłyby służyć jako odmienne wyjaśnienia tych samych stwierdzonych przez nas faktów

Rozdział XVII
Prawdopodobieństwo

Prawdopodobieństwo w sensie PSYCHOLOGICZNYM - mamy na myśli siłę przekonania z jakim określona osoba uznaje określone zdanie: a więc czy uważa je za całkowicie pewne, czy za w jakiejś mierze wątpliwe, aż do braku jakichkolwiek przypuszczeń, że jest tak, jak to zdanie głosi. W ujęciu psychologicznym prawdopodobieństwo jest czymś subiektywnym, jest relacją między rozważanym zdaniem a jakąś osobą, która odnosi się do niego z jakimś stopniem przekonania.

Prawdopodobieństwo w sensie LOGICZNYM (czy raczej metodologicznym) - mamy na myśli to, jakie są podstawy do uznania zdania o jakimś zdarzeniu za prawdziwe ze względu na inne poprzednio uznane zdania - co opiera się często w praktyce na stwierdzanych zależnościach pomiędzy zdarzeniami, które dane zdania opisują.

Zarówno prawdopodobieństwo zdania rozpatrywane w sensie psychologicznym, jak i prawdopodobieństwo w sensie logicznym nie jest wartością logiczna zdania.

APRIORYCZNA teoria prawdopodobieństwa - miarą prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia rodzaju Z w zbiorze zdarzeń, o którym wiadomo nam, że wystąpić w nim może ogółem m różnych wzajemnie wykluczających się rodzajów zdarzeń, przy czym szansa wystąpienia każdego z nich jest jednakowa, a spośród m rodzajów zdarzeń w n przypadkach realizuje się zdarzenie rodzaju Z - jest liczka ułamkowa n/m.

APOSTERIORYCZNA teoria prawdopodobieństwa - odwołujemy się do wyników badań przeprowadzonych nad kolejnymi przypadkami występowania albo niewystępowania zdarzeń interesującego nas rodzaju w pewnym badanym zbiorze zdarzeń i dopiero na podstawie wyników tych badań określamy miarę prawdopodobieństwa tych zdarzeń w tym zbiorze, mniej lub bardziej zasadnie oczekując, że interesujące nas zdarzenia będą w przyszłości występować z taką częstością, jak wśród przypadków dotąd zbadanych.

Rozdział XVIII
Umiejętność przekonywania

ARGUMENTOWANIE - jest to czynność zmierzająca do wywołania u kogoś określonych przeświadczeń lub ocen czy dążeń

DEFINICJE PERSFAZYJNE - polegają w najprostszym przypadku na tym, że do definiensa definicji wprowadza się wyrażenie o charakterze oceniającym, nadając w ten sposób znaczenie oceniające również i wyrazowi definiowanemu.

ERYSTYKA - sztuka prowadzenia sporów

DYSKUSJA RZECZOWA - jest to zbiorowe, uporządkowane i wzajemne wypowiadanie swych myśli w tym celu, żeby wspólnie znaleźć dobrą odpowiedź na jakieś pytanie

Dyskusja rzeczowa może być przy tym dyskusją TEORETYCZNĄ, to znaczy zmierzającą do wykrycia prawdy co do jakiejś kwestii, lub dyskusją PRAKTYCZNĄ, to znaczy zmierzającą do wspólnego obmyślenia środków prowadzących do postawionego celu.

W dyskusji rzeczowej dogmatyzm jest niedopuszczalny: nikt nie ma obowiązku liczyć się z twierdzeniami podanymi bez argumentacji.

Zarzuty stawiane przeciwnikowi mogą mieć charakter merytoryczny lub formalny.
ZARZUTY MERYTORYCZNE - podnosi ten, kto twierdzi, że teza przeciwnika jest błędna, lub kto wskazuje, że błędne są przesłanki we wnioskowaniu przeciwnika, że popełnił on błąd materialny

ZARZUTY FORMALNE - podnosi ten, kto nie wdając się w to, czy przesłanki przeciwnika są prawdziwe, czy też nie, wykazuje, że wbrew temu, co mówi przeciwnik, jego teza nie wynika logicznie z przesłanek-argumentów (błąd formalny), że wnioskowanie przeciwnika jest bezwartościowe pod względem logicznym, że wniosek redukcyjny jest w tym przypadku mało prawdopodobny, że przesłanki przyjęte zostały bezpodstawnie, że jedne tezy przeciwnika przeczą innym jego tezom, itd.

Kto wykazuje, że z przesłanek przyjętych przez przeciwnika wywnioskować można w sposób poprawny właśnie to, na co przeciwnik nie chce się zgodzić, ten stosuje argumentum ad hominem.

Nielojalne fortele erystyczne

- przekręcanie tezy przeciwnika w taki oczywiście sposób, by na pozór wydawało się, że dyskutant tezę tę tylko powtarza
- wciąganie nieuzasadnionych wniosków z wypowiedzi przeciwnika, wniosków, które niewątpliwie są sprzeczne z intencjami przeciwnika, lub pomijanie oczywistych wniosków z tez przeciwnika
- lżenie przeciwnika, by słuchaczom wmówić, że skoro przeciwnik jest głupim i podłym człowiekiem, to jego twierdzenia są fałszywe (argumentum ad personam)

- uciekanie się do demagogii, do argumentów nierzeczowych, ale budzących podniecenie uczuciowe słuchaczy nie znających się na rzeczy (argumentum ad populum), by w ten sposób odwrócić uwagę od spraw istotnych

- innym środkiem jest argumentum ad vanitatem, czyli pochlebstwo, np. w stosunku do sędziego, który ma spór rozpatrzyć, lub też argumentum ad misericordiam, np. odwoływanie się w obronie sądowej w sposób afektowany do uczucia litości

- argumentum ad hominem może stać się fortelem nielojalnym, gdy ktoś twierdzi, że założenia jego przeciwnika są słuszne, choć mają inne, niż to sądzi przeciwnik, następstwa, podczas gdy ów ktoś zdaje sobie sprawę z tego, iż są to założenia błędne, a tylko dlatego godzi się je uznać za prawdziwe, by dla własnych celów wykorzystać nieświadomość drugiej strony (argumentum ad ignorantiam)

- zasłanianie się autorytetami, to znaczy opinią ludzi, którzy uchodzą za znawców zagadnienia, bez zważania na to, czy dyskutant ten autorytet uznaje, nazywane było argumentum ad verecundiam

SOFIZMATY - argumentacje, które mają tylko pozory trafności, a w rzeczywistości kryją w sobie błędy logiczne rozmyślnie utajone przez argumentującego

CZĘŚĆ TRZECIA - PRACA MYŚLOWA PRAWNIKA

Rozdział XIX
Logiczne podstawy uzasadniania wyroków sądowych

AKT SUBSUMPCJI- krok myślowy, w którym stwierdza się, że dany przypadek jest jedynym z tych przypadków, do których odnosi się określona norma prawna

DOMNIEMANIE PRAWNE - przepisy ustawy nakazują niekiedy uznawać w określonych warunkach określonego rodzaju fakty za prawnie ustalone, czyli ustanawiają domniemania prawne.

W jednych przypadkach tego rodzaju przepisy nakazują uznawać, że istnieje określony stan faktyczny istotny z prawnego punktu widzenia, aż do momentu, w którym zostanie należycie wykazany odmienny stan faktyczny (domniemania prawne formalne).

W innych przypadkach (domniemania prawne materialne) ustawa nakazuje przyjmować, że jeśli ktoś zdoła wykazać w postępowaniu dowodowym, że zaszło zdarzenie X, to uznawać należy na tej podstawie, iż zaszło zdarzenie Y (prawnie narzucona dyrektywa inferencyjna).

POSZLAKI (fakty poszlakowe) - ustalone dotychczas w procesie fakty

Rozdział XX
Logiczne podstawy wykładni przepisów prawnych i wnioskowań o obowiązywaniu norm prawnych

PRZEPISY PRAWNE - zasadniczy tekst ustawy czy rozporządzenia składa się z ponumerowanych jako artykuły, paragrafy czy ustępy zdań w sensie gramatycznym

WYKŁADNIA - ogół czynności zmierzających do ustalenia, jakie normy prawne są zawarte w danym tekście prawnym

DEFINICJE LEGALNE - definicje sformułowane w aktach prawodawczych; nakazują one tak, a nie inaczej rozumieć określone słowo czy zwrot językowy występujący w tekście prawnym

KOMPETENCJA - upoważnienie do dokonania pewnej czynności konwencjonalnej

NORMY KOMPETENCYJNE - przepisy prawne przyznające jakiemuś podmiotowi kompetencję do dokonania określonej czynności konwencjonalnej

Typy dyrektyw wykładni:
- JĘZYKOWE DYREKTYWY WYKŁADNI - wskazują w jaki sposób można przełożyć interpretowane przepisy prawne na równoznaczne z nimi, na gruncie reguł danego języka, normy postępowania - przy uwzględnieniu wszystkich elementów kontekstu językowego, w którym zostały one sformułowane

- FUNKCJONALNE DYREKTYWY WYKŁADNI - nakazują wybrać to z dopuszczalnych językowo konkurencyjnych rozwiązań interpretacyjnych, przy którym zrekonstruowana na podstawie tekstu prawnego norma prawna miałaby najsilniejsze uzasadnienie aksjologiczne w ocenach przypisywanych przez interpretatora „racjonalnemu prawodawcy” - albo tak rozumieć niejasny językowo przepis, aby odtworzona na jego podstawie norma była normą uzyskującą odpowiednie uzasadnienie aksjologiczne

Językowe dyrektywy wykładni:

- I GRUPA: dyrektywy dekodowania idiomatycznego i dyrektywy uadekwatniające - wstępnie wyznaczające zakres zastosowania i zakres normowania oraz tego, jak z różnych przepisów uzupełniających przepis podstawowy pozbierać elementy potrzebne do określenia tych zakresów
- II GRUPA: dyrektywy ujednoznaczniające - częściej omawiana w literaturze prawniczej; tworzą dyrektywy dotyczące sposobu ustalania znaczenia poszczególnych zwrotów we wstępnie wyinterpretowanych wypowiedziach normatywnych

ARGUMENTUM A RUBRICA - odwoływanie się przy wykładni przepisu do wskazówek płynących z systematyki ustawy

Jako szczególną kategorię dyrektyw językowych wyróżnia się dyrektywy:
- SYSTEMOWE - zmierzają do uzyskania wewnętrznej spójności systemu wyinterpretowanych z tekstu prawnego norm; nakazują odrzucać jako niedopuszczalną taka interpretację tekstu prawnego, w wyniku której należałoby przyjąć, iż formułuje się w nim normy między sobą w takim czy innym sensie niezgodne

Postacie niezgodności norm:
PPRAKSEOLOGICZNA - możliwe jest zrealizowanie tych dwu norm, jednakże skutki spełnienia jednej z nich będą niweczyć to, co miało być osiągnięte po zrealizowaniu drugiej z tych norm. Np. normy „połóż na stole książkę stojącą na półce” i „postaw na półce książkę leżącą na stole”.
FORMALNA - choćby częściowo wspólny zakres zastosowania; nie jest możliwe postąpienie zgodnie z dyspozycjami obu pozostających ze sobą kolizji norm; zrealizowanie jednej uniemożliwia zrealizowanie drugiej
SPRZECZNOŚĆ -dwie normy mają choćby częściowo wspólny zakres zastosowania, natomiast druga z nich zakazuje tego, co pierwsza norma nakazuje - i odwrotnie, np. kup samochód - nie kupuj samochodu
PRZECIWIEŃSTWO - choćby częściowo wspólny zakres zastosowania; nie można postąpić zgodnie z dwiema normami, ale można nie zrealizować dwóch, np. sprzedaj swój samochód - podaruj ojcu swój samochód

WYKŁADNIA Z ANALOGII (analogia legis) - polega na tym, iż gdy zachodzi wątpliwość językowa, czy przepis zawiera normę nakazującą tylko podmiotom wymienionego w nim rodzaju A w wymienionych okolicznościach W czynić C, czy też normę nakazującą podmiotom takim jak A, w okolicznościach takich jak W czynić C i czyny z jakiegoś punktu widzenia takie jak czyny C, to wybiera się jako właściwy ów drugi sposób rozumienia przepisu

WYKŁADNIA ROZSZERZAJĄCA - norma mająca szerszy niż przy wykładni literalnej zakres stosowania lub normowania
WYKŁADNIA ZWĘŻAJĄCA - norma mająca węższy niż przy wykładni literalnej zakres zastosowania lub normowania

Dyrektywy (reguły), według których należy uznać za obowiązujące wspomniane dwie normy-konsekwencje normy podstawowej, można by nazwać:
- dyrektywą instrumentalnego nakazu
oraz
- dyrektywą instrumentalnego zakazu

Wnioskowanie prawnicze
Rozumowanie inferencyjne - najpierw z przepisów wykładni wyinterpretowana zostaje norma N1, a następnie poprzez zastosowanie reguł inferencyjnych z tejże normy wyprowadza się normy N2, N3 … Nn, które posiadają taką samą moc obowiązującą jak norma N1.
Rodzaje wnioskowań:
- Instrumentalne wynikanie norm z norm = z celu na środki - chcąc zrealizować określoną normę stanowiącą nasz cel, niezbędne jest zrealizowanie szeregu innych zachodzi norm będących środkami = instrumentami prowadzącymi do tego celu tylko między zdaniami w sensie logicznym: ze zdania o obowiązywaniu normy N1 wynika zdanie o obowiązywaniu normy N2. np. N1 nakazuje hydraulikowi dyżurującemu być gotowym do natychmiastowego usuwania awarii, a według dyrektywy instrumentalnego nakazu wynika N2 nakazująca mu mieć narzędzia, a dyrektywa instrumentalnego zakazu powoduje, że za obowiązującą normę uznamy N3 zakazującą mu wyjścia z domu podczas dyżuru.
- Argumentum a simili = wnioskowanie z podobieństwa
- Per analogiam legis = przez analogię z ustawy - odnosimy się do wyinterpretowaną normę do danego stanu faktycznego, który wprost nie zawiera się w zakresie zastosowania tej normy, ale wykazuje podobieństwo do stanu faktycznego określonego w tym zakresie. Np. zakaz strzelania do pianisty - obejmuje też innych muzyków, ale już nie barmanów
- Analogia iuris = przez analogię z prawa - z szeregu wyraźnie ustanowionych norm dotyczących danej dziedziny ustala się indukcyjnie, jakimi ocenami kierował się prawodawca, a następnie przyjmuje się, że określone w ten sposób zapatrywania aksjologiczne będą miały zastosowanie także w innych sytuacjach z tej dziedziny, co umożliwia stworzenie normy odnoszącej się do stanu faktycznego, nie objętego regulacją. Np. przedawnienie, zasiedzenie, odpowiedzialność za długi spadkowe - prawodawca chroni małoletnich w tych sprawach
- Argumentum a contrario = z przeciwieństwa - czy okoliczności danego przypadku zawierają się w tym zakresie - jeżeli N1 znajduje zastosowanie w sytuacji S1, to w S2 już jej nie stosujemy, przy założeniu, że S2 jest inna niż S1. np. jeżeli wszyscy mężczyźni w określonym wieku muszą się zgłosić do wojska, to a contrario są wszyscy ci, którzy nie muszą.
- Argumentum a fortiori - z uzasadnienia słabszego na silniejsze w oparciu o założenie konsekwencji ocen prawodawcy
- Argumentum a maiori ad minus = z większego na mniejsze - jeżeli komuś nakazano lub dozwolono czynić więcej, to tym bardziej nakazano lub dozwolono czynić mniej, np. jeżeli sąd może skazać świadka za nieusprawiedliwione niestawiennictwo na 1000 zł grzywny, to tym bardziej może skazać go na 500 zł grzywny
- Argumentum a minori ad maius = z mniejszego na większe - jeżeli komuś zakazano czynić mniej, to tym bardziej zakazano mu czynić więcej, np. jeżeli zakazane jest palenie papierosów na stacji benzynowej to tym bardziej zakazane jest rozpalanie ognisk tam

Rozdział XXI
Charakterystyka metodologiczna nauk prawnych

METODOLOGIA NAUK - nauka o nauce (ogólna i szczegółowa)

METODOLOGIA - zajmuje się metodami (sposobami), postępowania stosowanymi w procesie poznawania świata, a przede wszystkim sposobami uzasadniania, czyli wykazywania prawdziwości wypowiadanych twierdzeń. Zajmuje się też różnymi czynnościami myślowymi, które mają za cel porządkowanie naszych wiadomości w spoisty zbiór zdań tworzących dorobek jakiejś dyscypliny naukowej, czyli wyodrębnionego działu nauki.

METODOLOGIA - badanie metody
- opisowa - zawiera sprawozdanie w jaki sposób funkcjonują nauki
- normatywna - stara się zestawić normy poprawnego postępowania naukowego i wskazywać na stopień rozwoju danej nauki

Np. metodologia nauk prawnych, medycznych

METODA POZNAWCZA - pojęcie podrzędne w stosunku do pojęcia metody jakiegokolwiek działania, to znaczy świadomie stosowanego sposobu postępowania zmierzającego do osiągnięcia w danych warunkach założonego celu, i to sposobu nadającego się do stosowania wielokrotnie, ilekroć w danych warunkach ma być zrealizowany cel danego rodzaju

METODOLOGIA PRAGMATYCZNA - metodologia zajmująca się czynnościami poznawczymi
METODOLOGIA APRAGMATYCZNA - metodologia zajmująca się uzyskanymi rezultatami czynności poznawczych

TEORIA PRAWA zajmuje się opisywaniem i wyjaśnianiem z jednej strony takich bardzo złożonych zjawisk społecznych, jak kształtowanie się systemów norm prawnych w różnych układach społeczno-ekonomicznych, oddziaływanie społeczne norm prawnych, spełnianie przez te normy określonych funkcji w życiu społeczności państwowej itp., z drugiej zaś strony - opisywaniem i wyjaśnianiem prawidłowości dotyczących samych systemów norm prawnych różnych państw jako szczególnego rodzaju wytworów kultury społecznej

---