TEORETYCZNE PROBLEMY LOGIKI PRAKTYCZNEJ
SYTUACJE I FORMULARZE SYTUACYJNE
Wypowiedzi językowe (zdania i dialogi) są tutaj ujęte - w szersze ramy teoretyczne - jako sytuacje
językowe.
Składają się na nie: same wypowiedzi, językowy kontekst (teksty wcześniej wypowiedziane, mające
znaczenie dla danej wypowiedzi) oraz pozajęzykowy kontekst (sytuacja, stan, wydarzenie, proces, w
którym dana wypowiedź padła).
Sytuacje językowe są ujmowane i opisywane w formularzach sytuacyjnych. Odtwarzanie sytuacji
językowej polega na wypełnianiu formularzy o wstępnie wyznaczonych rubrykach.
Wypełnienie - co najmniej częściowe - formularza tworzy wypowiedź, którą
nazywać będziemy sytuacją.
Dodatkowym parametrem jest status, będący wskaźnikiem charakterystyki illokucyjnej. Status:
prawda fałsz pytanie rozkaz prawda fikcja
Dopuszczalne jest zrezygnowanie z uwzględnienia pewnych rubryk. Dla zachowania przydatności
formularzy w procesie komunikacji zachowane być muszą dwie zasady, określane jako warunki
pełności i spójności sytuacji.
Warunek pełności wymaga, by rubryki formularza pozwalały odnieść sytuację do jakiegokolwiek
fragmentu rzeczywistości. Mówimy o sytuacjach pełnych, gdy spełnia ten warunek i niepełnych, gdy
nie można nawet zaproponować dla nich statusu illokucyjnego (chyba że: bełkot !?!).
Mówimy tu o minimalnym dopełnieniu sytuacyjnym, ponieważ można nie tylko skreślać rubryki
formularza, lecz także rozbudowywać formularz, dodając do rubryk zastanych dalsze rubryki.
Warunek spójności sytuacji. Sytuacja jest spójna, gdy w formularzu, na podstawie którego powstała,
każda rubryka znajduje się w dopełnieniu sytuacyjnym którejś z rubryk pozostałych. Pojawia się
element obcy, niepowiązany z żadną z pozostałych rubryk.
Analiza sytuacji w komunikacji językowej
WYPOWIEDZI UŁOMNE
NIEPOROZUMIENIA
LUKI KONWERSACYJNE
- wypełnienia rubryk ogólnikami lub
- nadawanie parametrom wartości nieodsyłających do konkretnych, jednostkowych obiektów
uczestniczących w stanie rzeczy relacjonowanym przez daną sytuację.
Zenon Kapusta (ksywa Kat), stojąc przy domofonie willi senatora Jagodzińskiego pyta: Czy zastałem
Heńka?, na co słyszy: Pan senator przebywa teraz we Francji.
[być może interesującej dla CBA - W. K.]
Informacja o miejscu pobytu pana Jagodzińskiego stanowi lukę konwersacyjną, ponieważ jest bardzo
ogólnikowa, lecz i tak spełnia swoją roję informacyjną bo zaspokaja ciekawość pytającego.
Jak widać na tym przykładzie, można - i w praktyce jest to często stosowane - wypełnić rubryki
formularza sytuacyjnego w sposób zdawkowy, a mimo to komunikacja językowa nadal przebiega
sprawnie i skutecznie.
PODTEKSTY
- rozwija literalną treść wypowiedzi, albo
- wzbogaca ją o znaczenia z literalną treścią wypowiedzi niepowiązane, a nawet z nią sprzeczne.
Każda wypowiedź, aby móc spełnić zadania komunikacyjne, musi nieść pewną treść literalną. Jej
rozumienie jest podstawową umiejętnością dla uczestnictwa w kontaktach językowych.
Występują pewne regularności, które pozwalają:
1) rozpoznać komunikat językowy jako podlegający interpretacji dodatkowej oraz
2) przeprowadzić jej interpretację w pożądanym przez nadawcę kierunku.
Mechanizmem uruchamiającym poszerzanie rozumienia wypowiedzi o podtekst (treść naddaną) jest
jakaś nieadekwatność wypowiedzi względem kontekstu bądź okoliczności, w których została
wygłoszona.
Tworzenie formularza sytuacyjnego dla podtekstu polega na: a) skonstruowaniu formularza w jakimś
sensie podobnego do formularza wypowiedzi interpretowanej, b) przeniesieniu do niego zawartości
formularza wyjściowej wypowiedzi.
A) ALUZJA
wypowiedz z podtekstem, który do jej treści dosłownej dorzuca pewne nowe elementy.
aluzja odwołująca się do okoliczności: Kulturalny człowiek zamyka za sobą drzwi - skierowana do
osoby, która wchodząc, nie zamknęła drzwi do pokoju.
Literalna treść jest przywołaniem dosyć oczywistej zasady grzeczności. Wypowiadanie prawd
oczywistych, które - jako takie - nie niosą żadnej treści godnej zakomunikowania i zazwyczaj pełnią
tylko funkcję fatyczną, może być rozpoznane jako nieadekwatne komunikacyjnie. Aluzja jest dość
oczywista ble ble
B) IRONIA
wypowiedź, dla której podtekst stanowi zdanie zawierające treść sprzeczną z jego treścią dosłowną. .
Prawidłowe, zgodne z intencjami wygłaszającego wypowiedź ironiczną, rozszyfrowanie podtekstu
polega najczęściej na wstawieniu wartości przeciwnej do ironicznie deklarowanej. prowadzi do
zamiany wartości statusu z: prawda na: fałsz.
np. Oto osoba stojąca na odkrytym przystanku pośród lodowatej zadymki śnieżnej, szczękając
zębami, mówi: Śliczna pogoda, nieprawdaż?
C) METAFORA
NIEPOROZUMIENIA UMYŚLNE
Język może być użyty nie do informowania - a do szerzenia dezinformacji albo do przekazywania
wartości mających radykalnie odmienny charakter od dotąd omawianych.
KŁAMSTWO
Podstawowy problem dla wszelkich badań nad kłamstwem stanowi określenie jego istoty, gdyż już
wstępne rozeznanie w literaturze wskazuje, że jest to termin wieloznaczny; przy tym różnice znaczeń
są istotne dla diagnostyki.
Najprostsza definicja uznaje za kłamstwo wszystko, co nie jest prawdą. Fałsz różnicujemy na
kłamstwa i błędy. W przypadku kłamstwa chodzi o niezgodność wypowiedzi z przekonaniami jej
autora.
Z punktu widzenia teorii sytuacji językowych kłamstwo to wypowiedź, której intencją jest przypisanie
(przez odbiorcę) nieadekwatnego (w opinii nadawcy) statusu pewnej sytuacji. Ta definicja pozwala
potraktować kłamstwo jako językową sytuację perfidnego aranżowania nieporozumień.
1. bezczelne wygłoszenie zdania fałszywego. W takim przypadku -zgodnie ze standardem wypełniania
formularza, którego status nie został explicite wskazany - odbiorca przyzna parametrowi status
przedstawionej mu sytuacji wartość prawda. Takie kłamstwa mają przysłowiowo „krótkie nogi", bo
ulegają zdemaskowaniu już to po zetknięciu się ze stanem rzeczy, który został przez daną sytuację
opisany, już to w zderzeniu z kontekstem korygującym status tej sytuacji.
2. Przykładem bardziej wyrafinowanego wariantu kłamania, w którym do niecnego celu
wykorzystano wypowiedź prawdziwą:
Paweł mówi do Piotra: Widziałem wczoraj twoją żonę z Heńkiem.
Złowrogą intencją tej - skądinąd prawdziwej zarazem obiektywnie jak i w przekonaniu Pawła -
wypowiedzi jest przekazanie myśli:
Twoja żona cię zdradza.
prawda
moja żona
spotkała się z
Heńkiem
Przyczyna: bo mnie zdradza < podtekst
We wstępnej analizie wszystko jest OK. Ale Paweł, znając Piotra wie, że ilekroć Piotr usłyszy
cokolwiek o swojej żonie, to rutynowo doszukuje się podtekstów, ponadto wie, że Piotr ma
zakorzeniony topos zazdrośników.
Paweł mógł przewidzieć: Rozwinięcie formularza o rubrykę przyczyna, oraz przeniesienie do niej
wartości zaczerpniętej z toposu: zdradza mnie.
LOGIKA PRAKTYCZNA SENSU STRICTO
PRZEKONANIA I ROZUMOWANIA
Żywimy pewne przekonanie, gdy myślimy, że zaszedł, zajdzie lub zachodzi jakiś stan rzeczy.
Nasze uświadomione przekonania są reprezentowane przez zbiór zdań, które gotowi
jesteśmy uznać za prawdziwe. Przekonania mają rozmaite źródła.
Z punktu widzenia logiki źródłem szczególnie ważnym są rozumowania: to procesy myślowe,
w których do uznania czegoś za prawdę skłania nas to, że uznaliśmy już za prawdę coś innego.
Posługując się rozumowaniami, zaczynamy być o czymś przeświadczeni, ponieważ przemawiają za
tym pewne przesłanki.
RETORYKA
Sztuka posługiwania się mową dla wywarcia wpływu na ludzi, obejmując tym terminem zarówno
związaną z tym wiedzę, jak też praktykę. Zagadnieniem centralnym retoryki jest skuteczność
przekonywania.
Wystąpienie oratorskie powinno:
- informować (oddziaływować na rozum)
- zachwycać (uczucia)
- pobudzać (wolę).
Należy kierować się trzema zasadami:
1) organiczności - dotyczy ładu: właściwej kolejności, wzajemnego uzupełniania się, zgodności
poszczególnych części w obrębie wypowiedzi
2) stosowności - uwzględnienia okoliczności jej wygłoszenia
3) funkcjonalności - świadomy dobór środków przekonywania
wynajdowanie argumentów oraz konstruowanie wychodzących od nich rozumowań,
techniki operowania słowem, uwzględniające estetyczne i psychologiczne aspekty języka.
Klasyczna lista dyscyplin składających się na retorykę obejmuje:
inwencję, to jest wyszukiwanie właściwych argumentów
kompozycję, czyli funkcjonalną konstrukcję wypowiedzi
elokucję, dobór słów i środków stylistycznych
mnemonikę: skuteczne zapamiętywanie, wystąpienia, oraz
pronuncjację: technikę wygłaszania przemowy.
Retoryka logiczna nie może być utożsamiana z retoryką: stanowi ona jedynie jej fragment.
DYSKUSJA
ARGUMENTACJA I ARGUMENTOWANIE