Kemeny
„Nauka w oczach socjologa” rozdział „Wyjaśnianie naukowe”
Wyjaśnianie dobre - 4 czynniki niezbędne do podania wyjaśnienia
dysponujemy ogólną teorią
teoria musi być dobrze uzasadniona
musimy dysponować faktami znanymi niezależnie od faktu, który ma być wyjaśniany
fakt, który ma być wyjaśniony, musi być logicznym wnioskiem z teorii i ze znanych faktów
np. Czemu spada książka
wszystkie przedmioty cięższe od powietrz i niepodparte spadają
liczne doświadczenia
dana książka jest cięższa od powietrza
np. Czemu bomba atomowa wysyła tyle energii?
teoria fizyczna
liczne doświadczenia
dane o bombie (elementy)
rachunek matematyczny
np. Czemu dany efekt krzyżowania roślin?
prawo Mendla
= prawo statystyczne, czyli teoria wyprowadzająca prawdopodobieństwo i pozwalająca przewidywać je w przypadku danego zdarzenia (bez jednoznacznych przewidywań)
- uzyskany wynik może się nieco różnić od teoretycznie przewidzianego (ale w pewnych granicach)
!!! wszystkie fakty naukowe i tak obarczone są małymi błędami podlegającymi prawom statystycznym - zatem wyjaśnienie pozostaje w mocy nawet, jeśli zaszło zdarzenie nieco inne
*najlepszy sposób zrozumienia reguł to znalezienie wyjątku
Wyjaśnianie złe
Ad a)
Wszyscy obecni w pokoju to mężczyźni
Joe jest w pokoju
Joe jest mężczyzną
- to błędne koło, bo najpierw przejrzeliśmy zawartość pokoju w którym jest Joe, potem go tłumaczymy
Wszyscy studenci uniwerku to mężczyźni
- trudno odnieść do wieczności; ale gdy odnosi się do wszystkich (b. Ogólne prawo), to brak mu cechy b)
Czyli wyjaśnienie pozostaje złe niezależnie od interpretacji
Ad b)
Wszystkie łabędzie są białe
Ten jest łabędziem
Ten jest biały
- było dobre do czasu aż wykryto czarne (dowód na czasowość, zmienność wyjaśnień)
Potoczne wyjaśnienia „naukowe”, np. sytuacji międzynarodowej
wiele wyjaśnień jednakowo wiarygodnych i źle potwierdzonych
Ad c)
Błędne koło
Wszystkie orły mają skrzydła
To jest orzeł
On ma skrzydła
- zawiera już w sobie to, co ma być wyjaśnione
pseudowyjaśnienia: nadawanie nazwy
np. nowe zwierze kręcące się w kółko - nazwa cyklopedyk - i wyjaśnieni:
Zwierzę należy do cyklopedyków
Wszystkie cykl. Chodzą w kółko
Ono chodzi w kółko
żadnej różnicy między zdaniem 1 i 2
- empirycznie puste wyjaśnienia (analityczne)
z Moliera:
Środki usypiające usypiają
Opium jest środkiem usypiającym
Opium usypia
* nowe nauki często zastępują wyjaśnienia nazwami
powstaje klasyfikacja a nie wyjaśnienie
ad d)
Błąd non sequitur
(wniosek faktycznie nie wynika z przesłanek)
Ona jest kobietą
Wszystkie kobiety lubią mężczyzn
Ona jest nieaktywna w sejmie
chwyt mówców politycznych
ale czasem to pozorny błąd (część dowodu się opuszcza)
Wyjaśnienia niepełne - pomija pewne fakty i teorie
(a Wyjaśnienie pewne - z pewnych teorii i faktów)
ok. gdy
Wszyscy ludzie są ograniczeni
Joe jest ograniczony
(pominięte założenie: Joe jest człowiekiem)
źle gdy
Bill nienawidzi nauczycielek
Bill jest trwożliwy
(ukryte: każdy kto nienawidzi nauczycieli jest trwożliwy - to nieprawda; prawda, gdy nie miał ujścia dla nienawiści - ale to ju ż trzeba dodać i dowieść)
Często autor sam sobie tego nie uświadamia
Np. Tak głosowali rodzice Jana
Tak głosował Jan
(Jan by się buntował przeciw brakującemu zdaniu)
Czyli trzeba podawać wyjaśnienia zupełne
Ale nie zawsze, bo teorie są ściśle powiązane i nawet proste wyjaśnianie zaraz odnosi do innych, a nie wszystko można podawać (np. teorii o budowie mikroskopu)
Wyjaśnianie a przewidywanie
Czy nasze wyjaśnienia coś tłumaczą?
odwołują zazwyczaj do wcześniejszych praw (np. grawitacji); pełne wyjaśnienie jest niemożliwe, prowadziłoby tylko do „regressus ad infinitum”
ale od naukowych wyjaśnień oczekujemy, że dany fakt podciągną pod pewien ogólny schemat dostępnej wiedzy - i to nam wystarczy.
Wyjaśnienie przypomina prognozę
wyjaśnienie: mogliśmy oczekiwać, że dane zjawisko zajdzie = mogliśmy przewidzieć
ogólna teoria, dobrze potwierdzona, fakty, dedukcja
logiczna tożsamość
Różnice: wyj - dotyczy czegoś co już wiadomo, dedukcja po zdarzeniu
prog - czegoś co zajdzie, dedukcja przed
!!! Wyjaśnienie naukowe = gdybyśmy znali tę teorię w porę i dysponowali wszystkimi znanymi obecnie faktami, moglibyśmy dane zjawisko przewidzieć
Wartość teorii= zdolność przewidzenia poprzednio znanych, a niewyjaśnionych faktów +prognoza
Złudne przekonanie, że lepiej przewidzieć niż wyjaśnić (bo tak dużo pseudowyjaśnień)
4 Hierarchia wyjaśnień
granice współczesnej wiedzy - np. teoria pola
teorie wyższego poziomu - ogólna teoria względności
twierdzenia ogólne - Newtona
prawa bezpośrednio związane z doświadczeniem - np. Keplera
Cechy t. Wyższego poziomu:
wyjaśniają wiele niejasnych spraw z niższych poziomów -> rośnie ścisłość
obejmują większy obszar niż te z niższego -> rozszerzają zakres stosowalności teorii
Uczony = dążący do poznania prawa przyrody, ale odkrycie go to nie koniec: trzeba rozszerzyć, uściślić, rozwijać matematycznie teorie istniejące
5 Rola celu w wyjaśnieniu
potocznie szukamy celu przy wyjaśnianiu
Grecy szukali go w przyrodzie ( nie wiadomo, jaki)
Twierdzenie „Bóg tak chciał” (nie pzowala przewidywać, chyba, że znamy wolę Boga)
Czy nauka winna zajmować ludzkimi celami?
obchodzą one naukę, ale nie zastąpią praw przyrody
wyjaśnienia teleologiczne to modyfikacje w celowych, np. prawa fizyki, że natura chce coś zmaksymalizować
często trudno znaleźć przypadek czysty wyj. przyczynowego (jest takim prawo Mendla o dziedziczeniu) i teleologicznego (jest takim prawo entropii - że osiągniemy stan absolutnego nieuporządkowania
Oba te kierunki: wyjaśnianie zjawisk dnia na dzień i odgadywanie ostatecznego rezultatu zazwyczaj się wykluczają, ale oba są naukowe (dobre)