W. Kula „Historia, statystyka, demokracja” [ w „Wokół historii”]
Im mniej demokratyczne jest badane społeczeństwo, tym mniejsza jest użyteczność metody ilościowej, ponieważ materiały źródłowe pozostawione przez takie społeczeństwo są mniej wiarygodne.
Krytyczna analiza danych statystycznych zebranych (czy też stworzonych) przez administrację państwową musi brać pod uwagę charakter danego państwa. Dane tego typu posiadają inną wartość w społeczeństwach demokratycznych, gdzie wyniki działalności instytucji zajmujących się ich gromadzeniem są poddane różnym formom kontroli i krytyki społecznej, a inną w despotyzmie, gdzie brak takiej krytyki (motywowany często koniecznością ochrony tajemnicy państwowej) oraz zabiegi dostosowywania danych do oczekiwań władcy.
Systematyczne zbieranie danych statystycznych zaczęto prowadzić wraz z powstaniem monarchii absolutnej na, początku XVII w. ( wcześniej zbierano je incydentalnie w celu nakładania nowych podatków na ludność i stąd nieufność ludności wobec takich praktyk). Materiały statystyczne służyć miały władzy dla ogólnej orientacji w sytuacji i możliwościach kraju. Na przełomie XVIII i XIX wieku narodziła się praktyka spisów ludności w ich nowoczesnym kształcie. Spisy te miały służyć głównie celom informacyjnym i jedynie w wyjątkowych przypadkach (np. w obliczu groźby nieurodzaju czy epidemii) były wykorzystywane jako podstawa dla wydawania konkretnych zarządzeń. Jednakże, mimo nieszkodliwego charakteru tych danych dla interesów mas ludowych, owe masy odnosiły się do praktyki zbierania materiałów statystycznych nieufnie, jako że nie ufały one samej władzy i wszelkim jej przedsięwzięciom. Doświadczenie ludzi, pozostających pod władzą absolutnego monarchy, podpowiadało im, że wszelkie dochodzenia statystyczne zapowiadają nowe podatki. Zatem chociaż typ materiałów i sposób ich wykorzystania zmieniły się w epoce absolutyzmu, nie uległ zmianie stosunek ludności do tego typu działań władzy.
Tymczasem w powstających wówczas Stanach Zjednoczonych zbieranie danych statystycznych typu „informacyjnego” zostało uznane za obowiązek władzy, cieszącej się zaufaniem identyfikujących się z nią obywateli.
Metoda statystyczna w badaniach społecznych pozwala badać wymierne cechy grup społecznych. Możliwe są dwa szczeble wnioskowania (analizy) na bazie materiału statystycznego:
ujęcie synchroniczne (np. badanie ilości artykułów konsumowanych przez członków poszczególnych warstw społecznych na podstawie badań budżetów rodzinnych)
podejście diasynchroniczne ( np. badanie tychże budżetów w perspektywie zmiany ich wysokości w czasie pozwalające identyfikować ludzką hierarchię wartości przy założeniu, że zmienność dochodów pociąga za sobą zmiany w owej hierarchii; i tak na przykład pewne warstwy reagują na zmniejszenie dochodu zmniejszeniem wydatków na kulturę, a inne oszczędzają np. na ubraniu, starając się utrzymać wydatki kulturalne na tym samym poziomie)
Zatem pierwszym szczeblem badania statystycznego zjawisk społecznych jest stwierdzenie istniejącego stanu rzeczy ( jakie jest przestrzenne rozmieszczenie ludności; jak kształtują się jej wydatki i konsumpcja itd.). Drugi szczebel to ustalenie ludzkiej hierarchii ważności ( jakie wydatki ludzie uznają za najważniejsze, a jakie za drugorzędne; jakie regiony kraju są atrakcyjne, a jakie nieatrakcyjne itd.). Wyniki osiągane na drugim szczeblu pozwalają władzy, jeśli ma ona charakter demokratyczny, poznać potrzeby ludności i ukierunkować jej działania na jak najskuteczniejsze i najpełniejsze zaspokojenie tych potrzeb. Należy podkreślić wyraźnie, że ten wyższy szczebel interpretacji statystycznej daje się zastosować jedynie wtedy, gdy w badanym społeczeństwie jednostki dysponują określonym zakresem wolności obywatelskich ( np. nie uda się zbadać rzeczywistych konsumpcyjnych preferencji społeczeństwa, w którym obowiązuje system kartkowy; wnioski interpretacyjne dotyczyć będą wówczas jedynie decyzji planistycznych powziętych przez organa państwowe). Tam gdzie nie ma wolności wyboru konsumenta, tam statystyk jest zmuszony poprzestać na surowym obliczeniu konsumowanych ilości, bez prawa wyciągania wniosków o panującej w danym społeczeństwie hierarchii wartości ekonomicznych i preferencjach konsumenta.
Inne sytuacje stanowiące ograniczenia dla badań statystycznych:
w warunkach ograniczenia wolności migracji (np. poprzez przywiązanie chłopa do ziemi) badanie tendencji ruchliwości przestrzennej musi liczyć się z faktem ukrywania nielegalnego przemieszczania się. W warunkach ograniczenia wolności migracji wnioski wyciągane ze śledzenia ich kierunków muszą być skorygowane przez uwzględnienie czynnika skuteczności działania aparatu policyjnego.
podobnie rzecz się ma przy ocenie stopnia atrakcyjności zawodów. Brak swobody wyboru zawodu i zastąpienie jej rządowymi nakazami powoduje, że wybory zawodów zakazanych także mają miejsce, jednak pozostają one nieudokumentowane, nie figurują w danych źródłowych. Ponadto naciski władzy, poparte groźbą różnego rodzaju sankcji za nieposłuszeństwo, uniemożliwiają wnioskowanie o rzeczywistej hierarchii preferencji ludności.
Podsumowując, gdy ludzie nie mają wolności wyboru miejsca zamieszkania, stanu, zawodu, artykułów konsumowanych itd. - metody ilościowe informują o ludzkich działaniach, ale nie o ludzkich preferencjach (mówią one o tym, ilu ludzi wykonuje jaki zawód wykonuje, lecz nie o tym, jaki zawód ludzie ci chcieliby wykonywać; co konsumują, ale nie co chcieliby konsumować). Metody statystyczne w badaniach społecznych rozwijają się równolegle do przemian zachodzących w społeczeństwie, osłabiających i likwidujących ograniczenia swobody wyboru. Gdy społeczeństwo staje się stosunkowo bardziej demokratyczne - metody ilościowe zyskują większe zastosowanie, bo mogą one ukazywać ludzkie preferencje tylko w warunkach swobody wyboru.