Materiały polimerowe
Materiały polimerowe należą do jednej z podstawowych grup materiałów inżynierskich o różnorodnych własnościach, dzięki którym znajdują zastosowanie w różnych dziedzinach współczesnej techniki, stanowiąc ważne tworzywo dla inżyniera konstruktora. Materiały polimerowe nie są konkurencyjne, lecz komplementarne w stosunku do pozostałych grup materiałów.
Do zalet materiałów polimerowych zaliczane są: mała gęstość, duża wytrzymałość
mechaniczna w stosunku do masy, trwałość, odporność na czynniki atmosferyczne i środowiska aktywne, termostabilność, własności elektryczne, cieplne oraz duża zdolność kształtowania gotowych produktów w stosunkowo prostych procesach technologicznych.
Do wad materiałów polimerowych zalicza się niską odporność na pełzanie, ograniczony zakres temperatury długotrwałego użytkowania oraz problemy związane z procesami wtórnego wykorzystania i utylizacji zużytych produktów i elementów konstrukcyjnych. Ta grupa materiałów inżynierskich jest ciągle rozwijana, m.in. przez wprowadzenie dodatków, modyfikację procesu wytwarzania oraz tworzenie nowych lub udoskonalanie stosowanych technologii przetwórstwa i wytwarzania gotowych produktów.
Oznaczenie materiałów polimerowych
Materiały polimerowe obejmują kilkanaście tysięcy gatunków różniących się chemicznie i morfologicznie, a przede wszystkim własnościami.
W zapisie pełnej nazwy polimeru, jeśli po przedrostku „poli" występuje więcej niż jedno słowo, to słowa te powinno się ująć w nawiasie, np. poli(akrylan butylu).
W powszechnym stosowaniu, zwłaszcza jeśli dotyczy to materiałów ogólnie znanych,
dopuszcza się możliwość opuszczenia tego nawiasu, np. polichlorek winylu, zamiast
poli(chlorek winylu). Dążenie do uproszczenia zapisu niejednokrotnie długich nazw, spowodowało wprowadzenie skrótów. Oznaczenie konkretnego polimeru, oprócz skrótu pełnej jego nazwy, zawierać może informacje o jego własnościach mechanicznych i technologicznych związanych z przetwórstwem, postaci, sposobie wytwarzania, rodzaju, postaci i udziale substancji pomocniczych lub napełniaczy hybrydowych w nim zawartych.
KLASYFIKACJA MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Materiały polimerowe można sklasyfikować ze względu na różne kryteria.
Ze względu na własności reologiczne związane z procesami technologicznymi
przetwórstwa, materiały polimerowe dzieli się na:
- elastomery,
- plastomery.
Elastomery to materiały polimerowe, które przy małych naprężeniach wykazują duże odkształcenie (do 1000%), gdyż ich temperatura zeszklenia jest niższa od temperatury pokojowej, a więc zakres temperatury użytkowania znajduje się w stanie wysokosprężystym.
Plastomery to materiały polimerowe wykazujące bardzo małe odkształcenia (mniejsze niż 1%). Zaliczają się do nich termoplasty (amorficzne i krystaliczne) i duroplasty (chemoutwardzalne i termoutwardzalne).
Materiały polimerowe można sklasyfikować w trzech grupach zastosowań:
- masowe (np. PE, PP, PVC, PS),
- konstrukcyjne (np. ABS, PBT, PET, PA, POM, PC, PMMA, PPS),
- specjalne (np. o dużej wytrzymałości PAEK, PI, przewodzące prąd elektryczny,
wzmacnianie włóknami, biodegradowalne).
Rodzaje cząsteczek polimerów
Materiałami polimerowymi są wieloskładnikowe związki chemiczne złożone z polimeru oraz z co najmniej jednego dodatku takiego jak: stabilizator, plastyfikator, napełniacz, antyutleniacz, barwnik, pigment, antystatyk, antypiren, nośnik. Polimery jako związki wielkocząsteczkowe (masa cząsteczkowa > 10000) powstają w wyniku poddania syntezie chemicznej wielu powtarzalnych jednostek strukturalnych zwanych podstawowymi jednostkami monomerycznymi (monomerami). Reakcje będące podstawą syntezy, prowadzące do powstawania polimerów, są nazywane polireakcjami. W zależności od typu syntezy chemicznej i jej warunków, dodatków substancji pomocniczych kształtujących proces syntezy, a także rodzaju wykorzystanego monomeru uzyskuje się odpowiednią strukturę oraz zespół własności danego polimeru. W budowie chemicznej podstawowej jednostki monomerycznej polimeru uczestniczą takie pierwiastki jak węgiel, wodór, tlen, azot, chlor, fluor, siarka i krzem, pomiędzy którymi występują wiązania kowalencyjne. Budowę makrocząsteczki można zaliczyć do struktur jedno-, dwu- lub trójwymiarowych w zależności od funkcyjności podstawowej jednostki monomerycznej, czyli stopnia zdolności do reakcji.
Atomy węgla tworzą łańcuchy liniowe przez zgięcie lub skręcenie w trzech kierunkach, w wyniku czego powstaje struktura wielkocząsteczkowa rozbudowana w przestrzeni
Poszczególne makrocząsteczki w polimerach połączone są ze sobą w łańcuch znacznie słabszymi wiązaniami wtórnymi, które mogą być silniejsze w przypadku:
- usieciowania, polegającego na utworzeniu silnych wiązań między makrocząsteczkami,
- usztywniania łańcucha, na skutek występowania równomiernie powtarzających się wiązań poprzecznych, łączących makrocząsteczki w podwójne łańcuchy.
W zależności od kształtu i budowy makrocząsteczek oraz wiązań między nimi,
polimery dzielą się na:
- liniowe,
- liniowe z rozgałęzieniami,
- nieznacznie usieciowane z wiązaniami poprzecznymi,
- silnie usieciowane.
Polimery liniowe są zbudowane z monomerów z dwoma aktywnymi wiązaniami, połączonych liniowo w łańcuch siłami van der Waalsa. Polimery te są
termoplastyczne (termoplasty). Dają się łatwo wyciągać w wysokowytrzymałe włókna, jak np. poliamidy, w tym nylon. Do polimerów liniowych należą także polietylen, polichlorek winylu, polipropylen oraz polistyren.
Polimery silnie usieciowane powstają z monomerów, mających więcej niż dwa aktywne wiązania, w wyniku czego powstają cząsteczki dwu- lub trójwymiarowe.
Utworzona w ten sposób silna struktura zapobiega mięknieniu tych materiałów podczas podgrzewania i decyduje o tym, że stanowią polimery utwardzanie (duroplasty). Do polimerów utwardzalnych należą żywice: fenolowo-for-maldehydowa (bakelit), epoksydowa i poliestrowa.
Polimery rozgałęzione i nieznacznie usieciowane pod względem struktury i własności wykazują pośrednie położenie między podanymi uprzednio.
Polimery węglowodorowe Węgiel i wodór tworzą strukturę licznych polimerów węglowodorowych, stanowiących ważną część materiałów termoplastycznych. W wielu z nich podstawowa jednostka monomeryczna jest bardzo prosta, na czele z najprostszą występującą w polietylenie PE, w którym wielokrotnie powtarza się: W polietylenie ta jednostka jest połączona wiązaniami kowalencyjnymi w długie łańcuchy liniowe lub rozgałęzione. Stąd też polietylen jest ważnym materiałem polimerowym termoplastycznym o dużej masie cząsteczkowej i dużej gęstości. Bardziej złożona jest podstawowa jednostka monomeryczna polipropylenu PP: Polimery węglowodorowe mogą mieć jeszcze bardziej skomplikowane podstawowe jednostki monomeryczne, jak np. guma naturalna:
Polimery o łańcuchach węglowych
Większość polimerów nie jest węglowodorowymi, bowiem w wielu z nich oprócz węgla i wodoru występuje kilka innych pierwiastków. Do heteroatomów
zawartych w podstawowych jednostkach monomerycznych tworzących łańcuchy główne polimerów należą Cl, F, O i N. Poli(metakrylan metylu) PMMA ma bardziej skomplikowaną strukturę chemiczną: Jednym z najprostszych niewęglowodorowych polimerów o łańcuchach węglowych jest politetrafluoroetylen PTFE, który powstaje przez substytucję atomów H przez atomy F w podstawowej jednostce monomerycznej polietylenu PE:
Polimery heterołańcuchowe
Innymi pierwiastkami występującymi oprócz węgla w łańcuchach głównych polimerów heterołańcuchowych są O, N, S i Si. Tlen i siarka mają po dwa, natomiast azot - trzy wiązania. Krzem (występujący w silikonach) podobnie jak węgiel wykazuje 4 wiązania tetraedryczne, lecz nie tworzy długich łańcuchów oraz trójwymiarowych struktur typowych dla węgla. Polimery heterołańcuchowe są często mocniejsze i mają wyższą odporność temperaturową niż polimery o łańcuchach węglowych.
Ważnym materiałem polimerowym heterołańcuchowym szeroko stosowanym jest jeden z poliamidów PA 66: Krzem i tlen tworzą łańcuchy główne silikonów, ale nawet w przypadku łańcuchów nieorganicznych, węgiel występuje w podstawowych jednostkach monomerycznych nie uczestnicząc w tworzeniu łańcuchów głównych. Jednym z typowych silikonów jest polidimetylsiloksan PDMS: Silikony są zwykle stosowane jako kleje, smary, szczeliwa i elastomery.
Polimery zawierające pierścienie aromatyczne
W strukturze wielu polimerów występują pierścienie aromatyczne, zwane także
pierścieniem benzenowym lub grupą fenylową, utworzonym przez 6 atomów węgla alternatywnie z dwoma lub jednym wiązaniem między nimi:
Pierścienie aromatyczne występują w łańcuchach głównych wysokotemperaturowych polimerów termoplastycznych, istotnie wpływając
na własności materiałów polimerowych. Pierścienie aromatyczne mogą być również dołączone jako części podstawowych jednostek monomerycznych w innych grupach polimerów, np. w dosyć prostych polimerach węglowodorowych, gdyż pierścień aromatyczny jest utworzony wyłącznie przez atomy węgla i wodoru, jak w ważnym polimerze termoplastycznym jakim jest polistyren PS:
Polimery rozgałęzione i usieciowane
O ile polimery liniowe zawierają łańcuchy główne złożone z podstawowych jednostek
monomerycznych połączonych ze sobą wiązaniami kowalencyjnymi po jednej z każdej strony, co jest charakterystyczne dla materiałów polimerowych termoplastycznych, o tyle w polimerach utwardzalnych (duroplastach) powstaje struktura w postaci trójwymiarowej sieci wiązań kowalencyjnych. Własności pośrednie mają polimery nieznacznie usieciowane, o sztywnych łańcuchach, takie
jak elastomery i gumy.
Znaczenie dodatków i środków pomocniczych w polimerach
Własności mechaniczne i użytkowe polimerów poprawia się także przez
wprowadzenie dodatków i środków pomocniczych takich jak:
- stabilizatory promieniowania nadfioletowego,
- antyutleniacze, barwniki, pigmenty, napełniacze proszkowe (kreda, talk, mika,
kaolin, proszki metali, wodorotlenek aluminium),
- napełniacze wzmacniające (włókno szklane, włókna polimerowe).
Struktury łańcuchów w materiałach polimerowych
Cząsteczki polimerów o bardzo długich łańcuchach, w zależności od czynników
wewnętrznych i zewnętrznych, takich jak budowa cząsteczki, temperatura, czas niezbędny do zmiany stanu uporządkowania, mogą wykonywać ruchy powodujące powstanie czyli konformację łańcuchów. Częściowe ruchy segmentów cząsteczki oraz zmiany położenia całych makrocząsteczek nazywane są odpowiednio mikro- lub makroruchami Browna. Makroruchy Browna są przyczyną tworzenia spętleń i związanej z tym struktury amorficznej kłębkowej polimerów. Polimery charakteryzują się ponadto występowaniem struktur nadcząsteczkowych, czyli stanów uporządkowania cząsteczek, które mogą być ułożone nie tylko w formie skłębionej struktury amorficznej, lecz także struktury częściowo uporządkowanej. W polimerach nie występują jednoznacznie określone granice fazowego rozdziału strukturalnego, a w czasie przejścia polimerów w stan stały powstają swobodne objętości, decydujące bezpośrednio o zależności własności polimerów od czasu lub częstotliwości działającego obciążenia.
Stan ciekły, amorficzny oraz szklisty polimerów W typowych termoplastycznych materiałach polimerowych występują wiązania kowalencyjne, ale także wtórne wiązania Van der Waalsa między splątanymi częściami łańcuchów.
Po przyłożeniu naprężenia zewnętrznego w termoplastycznych materiałach polimerowych następuje rozluźnienie wiązań między łańcuchami i względny poślizg między nimi. Łatwość wzajemnego poślizgu między łańcuchami zależy zarówno od temperatury jak i struktury polimeru. W temperaturze wyższej od Td następuje degradacja lub dekompozycja polimeru, kiedy to zanikają wiązania kowalencyjne między atomami, a polimer może ulec spaleniu lub zwęgleniu. Działanie tlenu, promieniowanie nadfioletowe lub zaatakowanie przez bakterie
mogą także być przyczyną degradacji polimerów, nawet w niskiej temperaturze.
W temperaturze topnienia T słabną wiązania między skręconymi i splątanymi łańcuchami. Wraz z przyłożeniem siły zanika poślizg między łańcuchami a polimer płynie bez udziału odkształceń sprężystych. Polimer wykazuje stan zdatny do odlewania i wielu procesów formowania. W zależności od typu struktury polimeru (amorficznej, krystalicznej lub mezomorficznej) oraz
temperatury, zróżnicowany jest stan fazowy polimerów.
Poniżej temperatury topnienia Tt łańcuchy polimerowe są splątane i skręcone, a polimery mają amorficzną strukturę kłębkową. Nieznacznie poniżej temperatury topnienia polimer osiąga stan termoplastyczny gumopodobny, gdy po przyłożeniu naprężenia następuje odkształcenie zarówno plastyczne jak i sprężyste. Po zwolnieniu obciążenia odkształcenie sprężyste szybko ustępuje, natomiast odkształcenie plastyczne stale postępuje jako efekt makroruchów Browna i związanych z tym ruchów łańcuchów i ich segmentów. Może być osiągnięte duże ciągłe wydłużenie, umożliwiające formowanie polimeru przez wytłaczanie lub wyciskanie, w celu uzyskania pożądanych kształtów. W niższej temperaturze od temperatury mięknienia i płynięcia, wiązania między łańcuchami są mocniejsze, a polimer jest bardziej sztywny i wytrzymały oraz wykazuje stan termosprężysty skóropodobny, właściwy dla wielu handlowych materiałów polimerowych na czele z polietylenem. Poniżej temperatury zeszklenia Tg polimery liniowe są twarde, kruche i szkliste. Struktura łańcuchów polimerowych jest również amorficzna, lecz dalsze ochłodzenie polimeru poniżej tej temperatury powoduje zmiany jego własności, np. gęstości lub modułu sprężystości, z większą szybkością niż powyżej tej temperatury. Polimery w stanie szklistym charakteryzują się dobrą wytrzymałością, sztywnością i odpornością na pełzanie lecz małą ciągliwością i formowalnością. Wiele ważnych, ze względów praktycznych, materiałów polimerowych ma temperaturę zeszklenia powyżej temperatury pokojowej, jak polistyren oraz polichlorek winylu.
Krystalizacja polimerów. Wraz z ochłodzeniem poniżej temperatury topnienia liczne polimery ulegają częściowej krystalizacji. Zwiększenie gęstości jest związane z uporządkowaniem i upakowaniem struktury polimerów w porównaniu ze stanem ciekłym, w którym występują skręcone i splątane łańcuchy
Makroruchy Browna w duroplastach i usieciowanych elastomerach (gumach) lub termoplastach i termoplastycznych elastomerach są ograniczone ze względu na możliwy proces sieciowania. Duroplasty (polimery utwardzalne) i guma nie mogą być formowane plastycznie, a w przypadku niecałkowitego usieciowania mogą jedynie ulegać niewielkim odkształceniom. Termoplasty (plastomery) i termoplastyczne elastomery są nieusieciowane, ponieważ występują w nich tylko makrocząsteczki liniowe i rozgałęzione, co umożliwia występowanie stanu termoplastycznego.
Polimery łączące własności elastomerów i termoplastów, nazywane są elastomerami termoplastycznymi. Umieszczono w niej polimery termoplastyczne (a, b) i elastomery termoplastyczne (d - g). Grupa c obejmuje materiały łączące cechy tych dwóch grup. Termoplasty amorficzne zawierają makrocząsteczki liniowe i rozgałęzione o strukturze amorficznej i podlegają termoplastycznemu mięknieniu lub tylko mięknieniu termosprężystemu przy bardzo dużych masach cząsteczkowych, jak również rozpuszczają się w odpowiednich rozpuszczalnikach. Polimery te są plastosprężyste w temperaturze pokojowej. Zachowanie się polimerów o dużych masach cząsteczkowych jest podobne do gumy.
Termoplasty częściowo krystaliczne charakteryzuje w porównaniu do termoplastów amorficznych większa twardość i mniejsza rozpuszczalność. Dla polimerów o bardzo dużej masie cząsteczkowej (np. wielkocząsteczkowe poliamidy) charakterystyczny jest stan termosprężysty, a stan mięknienia termoplastycznego może nie występować, gdy radykalnie zostanie ograniczona ruchliwość cząsteczek (np. odwodniona celuloza o T = 225°C), analogicznie jak stan termoplastyczny (np. PTFE, PE-UHMW) przed degradacją. Rozpuszczalność takich materiałów polimerowych w temperaturze pokojowej jest znacznie ograniczona, a dla niektórych z nich wcale nie opracowano odpowiedniego rozpuszczalnika (np. PTFE).
Elastomery termoplastyczne mają makrocząsteczki częściowo usieciowane w związku z obecnością skupisk jonowych lub twardych domen (np. styrenu na końcówkach łańcuchów butadienu w kopolimerze blokowym SB) oraz zawierają obszary amorficzne i częściowo krystaliczne, a także lokalnie mieszaniny częściowo usieciowanych termoplastów i nieusieciowanych elastomerów. Takie polimery wykazują cechy elastomerów, ale ulegają termoplastycznemu mięknieniu i są rozpuszczalne.
Polimery termoplastyczne po podgrzaniu przechodzą w stan plastyczny, a twardnieją po ochłodzeniu, zachowując zdolność do następnego uplastycznienia po ponownym nagrzaniu. Dzięki tej własności materiały te mogą być przetwarzane na gorąco i wielokrotnie kształtowane. Możliwe jest również przetwórstwo odpadów. W skład termoplastów wchodzą m.in.: polietylen, polipropylen, kopolimery etylen-propylen i etylen-winyl, polichlorek winylu, polistyren, terpolimer akry-lonikryl-butadien-styren ABS, poliamidy, polimetakrylan metylu) PMMA (szkło organiczne), poliwęglany, poliacetale, poliestry termoplastyczne, termoplastyczne
pochodne celulozy.
Usieciowane elastomery (guma) zawierają makrocząsteczki usieciowane o strukturze termicznie nieodwracalnej z przeważającym udziałem struktur amorficznych i niewielkim stopniu usieciowania. Nie ulegają mięknieniu termoplastycznemu oraz nie rozpuszczają się, natomiast ulegają pęcznieniu oraz odkształceniu entropowo-sprężystemu bez udziału odkształceń plastycznych.
Elastomerami są polimery cechujące się skłonnością do dużych odkształceń
sprężystych, a po poddaniu dużemu odkształceniu w temperaturze pokojowej i po następnym odciążeniu powracają do pierwotnej postaci lub bardzo do niej zbliżonej. Elastomery mogą być modyfikowane w procesie wulkanizacji do stanu nierozpuszczalnego we wrzących rozpuszczalnikach organicznych. Wydłużenie elastomerów przy rozerwaniu nie przekracza kilku procent. W skład elastomerów wchodzą m.in. kauczuk naturalny, wszystkie rodzaje kauczuku syntetycznego, poliizobutylen, a także niekiedy są zaliczane polietylen i niektóre odmiany zmiękczonego polichlorku winylu. Mają one ważne zastosowania na opony, uszczelnienia, węże, spody obuwia, pasy i amortyzatory.
Duroplasty złożone są z makrocząsteczek usieciowanych i mają strukturę termicznie nieodwracalną, amorficzną o wysokim stopniu usieciowania. W zależności od wielkości sił międzycząsteczkowych i stopnia usieciowania, cechuje je różna zdolność do pięknienia termoplastycznego i zwykle są nierozpuszczalne, chociaż ulegają pęcznieniu.
Polimery utwardzalne dzielą się na:
- termoutwardzalne,
- chemoutwardzalne.
Polimery termoutwardzalne utwardzają się w podwyższonej temperaturze stając
się nietopliwymi i nierozpuszczalnymi i nie wykazują zdolności do uplastycznienia.
Do polimerów termoutwardzalnych należą fenoplasty i aminoplasty.
Polimery chemoutwardzalne ulegają utwardzeniu pod działaniem utwardzaczy,
czyli odpowiednich substancji chemicznych, w temperaturze pokojowej lub
podwyższonej, co zwykle przyspiesza proces. Do polimerów chemoutwardzalnych
należą żywice poliestrowe i epoksydowe.
Metody oceny własności materiałów polimerowych
Własności mechaniczne materiałów polimerowych są charakteryzowane przez takie same wielkości jak w przypadku metali, chociaż zwykle są bardziej czułe na szybkość odkształcenia, temperaturę, rodzaj środowiska (obecność wody, tlenu, rozpuszczalników organicznych). Metody badań materiałów polimerowych różnią się w szczegółach od stosowanych dla metali, zwłaszcza w odniesieniu do materiałów o dużej sprężystości, takich jak gumy.
W przypadku materiałów termoplastycznych początkowe odkształcenie
sprężyste odpowiada występującemu w stopach metali i materiałach ceramicznych, co jest związane ze sprężystym odkształceniem wiązań metalicznych, jonowych i kowalencyjnych między atomami. Dodatkowo całe segmenty łańcuchów polimerowych mogą być zniekształcone. Po usunięciu naprężenia te segmenty łańcuchów powracają do swych pierwotnych położeń po przekroczeniu czasu (często kilkunastu godzin, a nawet kilku miesięcy), zależnego od lepkosprężystości, decydującej o nieliniowym zakresie odkształcenia. Odkształcenie plastyczne
następuje po przekroczeniu granicy plastyczności, lecz nie jest związane z poślizgiem dyslokacji jak w przypadku stopów metali, lecz z rozciąganiem, rozkręcaniem, przemieszczaniem i wyprostowywaniem łańcuchów polimerowych pod wpływem przyłożonego obciążenia.
W niskiej temperaturze oraz przy dużej szybkości obciążenia, materiały polimerowe termoplastyczne zachowują się jak inne ciała stałe, w tym materiały metalowe i ceramiczne. W zakresie odkształceń sprężystych, między naprężeniem i odkształceniem występuje zależność liniowa.
Natomiast w podwyższonej temperaturze oraz przy małej szybkości odkształcenia materiały polimerowe termoplastyczne zachowują się jak lepka ciecz. To lepkosprężyste zachowanie się polimerów umożliwia wyjaśnienie ich odkształcenia w wyniku obciążenia oraz daje możliwość nadania pożądanych kształtów użytkowych produktom z materiałów polimerowych termoplastycznych.
Lepkość polimerów wyjaśnia łatwość z jaką łańcuchy polimerowe poruszają się i
umożliwiają odkształcenie. W miarę podwyższenia temperatury zmniejsza się lepkość polimerów, wobec czego łatwiej odkształcają się w takich warunkach. Polimery o strukturze amorficznej charakteryzują się niską energią aktywacji, wobec czego ich odkształcenie następuje przy niskim naprężeniu.
Polimery przy niskim naprężeniu szybko zwiększają swe odkształcenie. W
przeciwieństwie do metali lub materiałów ceramicznych naprężenie nie osiąga stałej wartości, lecz dzięki lepkości, naprężenie ciągle wzrasta w miarę powolnego poślizgu łańcuchów polimerowych względem siebie. Zjawisko to nazywane jest pełzaniem polimerów, przebiegającym w niektórych polimerach nawet w temperaturze pokojowej.Szybkość pełzania polimerów wzrasta w miarę zwiększenia naprężenia i temperatury, co ma związek ze zmniejszeniem lepkości.
Przy obciążeniu udarowym czas jest niewystarczający do poślizgu łańcuchów polimerowych oraz do wywołania odkształcenia plastycznego. W tych warunkach termoplasty są kruche, a ich udarność jest mała. W niskiej temperaturze przy obciążeniu udarowym następuje kruche pękanie, gdy w temperaturze wyższej od temperatury przejścia w stan kruchy przebieg pękania jest ciągliwy, w związku z wzajemnym poślizgiem łańcuchów polimerowych względem siebie.