Małgorzata Wilkosz

III GN, gr. 6

Państwo socjalne a państwo dobrobytu

Pojęcie państwa dobrobytu:

Państwo dobrobytu zwane inaczej państwem socjalnym lub państwem opiekuńczym (co w języku angielskim określa się terminem welfare state) to koncepcja państwa i społeczeństwa głoszona zwłaszcza po II wojnie światowej w wysoko uprzemysłowionych krajach zachodnich. Zakłada, że zadaniem państwa jest:

- w kwestii ustroju politycznego- zapewnienie demokracji wyrażającej się w idei wolności, równości i likwidacji dyskryminacji politycznej, np. dyskryminacji kobiet czy mniejszości etnicznych;

- w kwestii ekonomii - ingerowanie w życie gospodarcze, co ma polegać na podejmowaniu działań zmierzających do regulowania rynku w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym;

- w kwestii życia społecznego - zapewnienie ochrony socjalnej, np. ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa, bezrobocia, zagwarantowanie wszystkim obywatelom dochodów minimalnych i równych praw w dostępie do usług socjalnych, np. mieszkania, opieki zdrowotnej, wykształcenia.

Klasyfikacja zachodniego państwa opiekuńczego:

Istnieje kilka prób klasyfikacji zachodniego państwa opiekuńczego. Podstawowe ujęcia przedstawia tabela nr1.

Tabela nr 1. Nazewnictwo trzech głównych modeli polityki społecznej w Unii Europejskiej

Autor/ Model	Liberalny	Konserwatywny	Socjalny
Titmuss	Marginalny	Motywacyjny	Instytucjonalno- redystrybucyjny
Furnis- Tilton	Państwo pozytywne	Bezpieczeństwa socjalnego	Dobrobytu społecznego
Esping- Andersen	Liberalny	Konserwatywno -korporacyjny	Socjaldemokratyczny
M. Księżopolski	Rezydualny	Korporacyjny	Opiekuńczy

Źródło: K. Głąbicka „Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty aksjologiczne i empiryczne.” Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, tab.2, s.114

Skoncentrujmy się jednak na podziale ze względu na kryterium ideologiczne. Esping- Andersen¹ wyróżnia trzy podstawowe modele (reżimy) państwa opiekuńczego:

• Model liberalny:

- minimalny bądź rezydualny zakres welfare state,

- państwo ogranicza się do przeciwdziałania ubóstwu grup szczególnie narażonych, które same sobie nie poradzą,

- filozofia ta wywodzi się z angielskiego ustawodawstwa dla ubogich,

- realizowany w pełni w Wielkiej Brytanii w latach czterdziestych- program Beveridge'a;

• Model motywacyjny:

- inaczej konserwatywno-korporacyjny,

- polityka społeczna jako niezbędny element ładu ekonomicznego i politycznego, ponieważ podnosi wydajność i umacnia przywiązanie do pracy oraz poprawia kwalifikacje pracowników,

- pozwala na utrzymanie ładu społecznego oraz równowagi pomiędzy kapitałem oraz pracą,

- polityka społeczna kształtuje motywacyjne i równoważące stosunki społeczne, łagodzi zakłócenia i nastroje destrukcyjne,

- narzędzia: instytucje samorządów, odpowiednio ułożone stosunki przemysłowe oraz inne instytucje życia społecznego (Kościół, stowarzyszenia),

- polityka społeczna Niemiec;

• Model redystrybucyjny:

- inaczej socjaldemokratyczny,

- państwo ma za zadanie wyrównywanie szans oraz dobrobytu na zasadzie szerokiej redystrybucji dochodów,

- kraje skandynawskie- Szwecja.

Państwo dobrobytu a ustrój kapitalistyczny i socjalistyczny

Koncepcja państwa dobrobytu jest wynikiem przemieszania i łączenia celów wysuwanych przez ustrój kapitalistyczny i socjalistyczny, drogą przyjmującą pozytywne i eliminującą negatywne zjawiska towarzyszące obu krańcowym rozwiązaniom. W sferze życia gospodarczego przejawia się to w istnieniu gospodarki mieszanej, w której obok sektora prywatnego istnieje rozbudowany sektor państwowy. Zakłada się, że koncepcja ta powinna łączyć zalety prywatnej inicjatywy z walorami gwarantującymi społeczeństwu dobrobyt, a wynikającymi z wyrównania dochodów społecznych, zapewnienia pełnego zatrudnienia, zagwarantowania pewnego minimum środków utrzymania, rozbudowy systemu ubezpieczeń społecznych oraz zapewnienia harmonijnego rozwoju gospodarczego i stabilizacji gospodarczej, między innymi, przy pomocy planowania.

Historia koncepcji państwa opiekuńczego

Koncepcja państwa dobrobytu ma swoją historię, mimo, że sam termin został szeroko rozpowszechniony dopiero w latach 60-tych. Nie jest ona tworem ludzi lewicy, przez długi czas znajdowała się ponad podziałami ideologicznymi. Dopiero po drugiej wojnie światowej przyjęła się w terminologii lewicowej. Pierwszą osobą, która wprowadziła jeden z jej elementów, inicjatywy ubezpieczeniowe, był kanclerz Bismarck. Był on na równi przeciwny socjalizmowi co leseferyzmowi. Rozwój tej idei przypadł na XX w., na jego pierwszą połowę. Za kolebkę państwa opiekuńczego uważa się Wielką Brytanię, za jej ojca lorda Williama Beveridgea. W 1948 r. w Wielkiej Brytanii wprowadzono program zabezpieczeń społecznych oparty na memoriale jego autorstwa. Był to memoriał w sprawie ubezpieczeń społecznych i polityki pełnego zatrudnienia (Report on Social Insurance and Allied Services). Dla rozwoju tej koncepcji ogromne znaczenie miał Wielki Kryzys i sposób jego przezwyciężenia w Stanach Zjednoczonych. Prezydent USA, Franklin Delano Roosvelt, w programie New Deal wykazał konieczność działania państwa na rzecz polepszenia sytuacji gospodarczej. Państwo miało organizować roboty publiczne, wprowadzić odpowiedni system podatkowy, wspomagać rolnictwo, chronić własną produkcję przez aktywną politykę celną. Twórcą i głównym propagatorem programu interwencjonizmu państwowego był John Keynes, którego poglądy na gospodarkę z czasem zaczęto nazywać keynesizmem. Według niego państwo powinno sterować gospodarką poprzez kontrolę nad polityką finansowo-pieniężną. Zajmować się miało regulacją popytu i stworzeniem gospodarki mieszanej. Aby przeciwdziałać bezrobociu powinno zachęcać inwestorów do tworzenia nowych miejsc pracy, organizować roboty publiczne. Dla Keynesa inflacja nie była złem, dopuszczał ją jako stymulator mechanizmów rynkowych. Najlepszym przykładem państwa dobrobytu jest powojenna Szwecja. W niej zastosowano ten model państwa we wszystkich dziedzinach życia, co nie miało miejsca ani w Wielkiej Brytanii Beverigde'a ani w USA w dobie New Deal. Mimo trudności funkcjonuje on w Szwecji od lat 30-tych po dzień dzisiejszy, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych z polityki interwencjonizmu wycofano się po Kryzysie a w Wielkiej Brytanii postulaty Beveridge'a także były przez kolejne ekipy rządzących liberałów „puszczane w niepamięć”. Jedynie w Szwecji umiano nadać temu modelowi charakter światopoglądu a nie tylko cechy programu gospodarczego. Tam też przygotowano dla niego największe społeczne poparcie, dzięki czemu mógł się on tak szeroko i długofalowo rozwijać.

Welfare state a interwencjonizm

Dotychczasowe rozważania wskazują na bliski związek między koncepcją państwa dobrobytu a interwencjonizmem. Niektórzy ekonomiści wręcz utożsamiają oba te terminy. Należy stwierdzić, że chociaż mają one ze sobą wiele wspólnego, to istnieją także między nimi różnice. Ogólnie rzecz biorąc, interwencjonizm państwowy jest pojęciem szerszym w stosunku do państwa dobrobytu. Zdaniem niektórych autorów koncepcja ta jest niczym innym, jak tylko zbiorem niektórych elementów składających się na interwencjonizm państwowy. Akcentuje ona określone funkcje współczesnego państwa, inne natomiast przesuwa na plan dalszy.

Państwo opiekuńcze - mentalność narodowa oraz uwarunkowania społeczno-historyczne

Stopień realizacji postulatów państwa opiekuńczego jest w dużym stopniu uzależniony od wrodzonych i wyuczonych cech ludzi oraz sytuacji społeczno-historycznej. Dobrym przykładem są Szwedzi -zdyscyplinowani obywatele, cechuje ich ogromny szacunek dla prawa i władzy. Są, w swojej większości, skłonni wspierać ludzi biednych i słabych. Być może jest w tym zasługa biologii, ale na pewno ważniejsza jest edukacja jaką Szwedzi przechodzą podczas całego swego życia. Zgodnie z podjętą przez Szwedów edukacją ludzi można kształtować, ale w pewnych granicach. Nie narzuca się im poglądów, a raczej wydobywa pokłady świadomego posłuszeństwa i dobra. Nie popełnia się także "błędu egzystencjalnego", ludzie mają naturę. Zadaniem edukacji jest uzmysłowienie obywatelom, co z ich naturalnych skłonności jest dobre a co złe i przekonać ich aby hołdowali tylko tym dobrym wzorcom. Dla zaakceptowania państwa opiekuńczego ważne jest to, że Szwedzi żyją w ramach jednorodnej, homogenicznej kultury, która sprzyja podobieństwu ludzi. Na ich myślenie silnie oddziaływuje społeczna doktryna kościoła protestanckiego. Afirmuje ona wartości będące zasadniczą treścią państwa dobrobytu- równość, wolność, braterstwo. Nie ma większego znaczenia fakt, że stosunki między kościołem a rządzącymi socjalistami czyli Szwecką Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą (SAP) różnie się układały. Jeśli chodzi o specyficzną sytuację historyczną, to Szwedzi nie brali udziału w obu wojnach światowych. Wpłynęły one raczej na bogacenie się kraju niż na degradację. W Szwecji następował bardzo szybki rozwój organizacji robotniczych. Panowała i panuje nadal ogólnokrajowa ich koordynacja, która zmusza władzę do ustępstw na rzecz ludzi pracy. Dla Szwecji niebagatelne znaczenie miało przezwyciężenie kryzysu ekonomicznego z lat 1929-33. Skuteczna walka aktywnego państwa z kryzysem została wykorzystana propagandowo, przekonano obywateli do takiego, interwencjonistycznego modelu państwa.
W wielu państwach nie udałoby się realizować postulatów welfare state w takim stopniu jak we Szwecji. Przyczyną tego stanu są ludzie zamieszkujących dany kraj, ich brak poszanowania dla prawa i posłuszeństwa obywatelskiego oraz niepopieranie programu pomocy ludziom ubogim i potrzebującym. Przykładem takiego państwa jest niestety Polska, co nie wynika z cech biologicznych Polaków. Takie postawy i poglądy, ujawniające się w mentalności i wychowaniu, są pochodną specyficznych zdarzeń społeczno-historycznych, które Polaków ukształtowały. Brak poszanowania dla prawa ma w Polsce długą historię, sięgającą czasu kiedy Polska była pod zaborami. W zaborze pruskim i rosyjskim przeciwstawianie się prawu było rzeczą godną narodowej aprobaty. Prawo nie zawsze łamano, czasem po prostu skutecznie je omijano, jak czynił to np. Drzymała ze swoim wozem. Podczas okupacji hitlerowskiej w Generalnej Guberni w latach drugiej wojny światowej Polacy organizowali szereg działań dywersyjnych, niezgodnych z obowiązującym prawem. Następnie w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej prawo było fasadą, rodzajem kamuflażu, maski, którą trzeba było przywdziać, aby zachować pozory demokracji ludowej i nie narażać się zachodnim obserwatorom. Ówczesna Polska nie była państwem prawa, co najlepiej oddawał brak zastosowania w rzeczywistości zapisów konstytucji z 1952 r. Nieprzestrzeganie prawa zaczynało się u szczytów władzy a kończyło na najniższych szczeblach drabiny społecznej. Wiek XIX-ty i XX-ty to także dla Polaków czas okupacji. Byliśmy podporządkowani najpierw zaborcom, potem okupantowi niemieckiemu podczas obu wojen światowych a w końcu uzależnieni od ZSRR. Przez te wszystkie lata wytworzył się w Polakach etos sprzeciwu wobec władzy, która nie została wybrana, która nie miała legitymacji. Etos ten wzmacniał kościół katolicki, nadawał mu znaczenie moralne.

Welfare state a PRL

Większość ludzi państwo dobrobytu identyfikuje z PRL-em, chociaż takie utożsamienie jest bardzo sztuczne i niesłuszne. Tamto państwo nie spełniało podstawowych warunków welfare state- nie było państwem prawa, nie było demokratyczne i pluralistyczne oraz nie zezwalało na gospodarczą działalność prywatną, co powodowało biurokratyczny centralizm gospodarczy.

Krytyka welfare state:

Krytyka państwa opiekuńczego dotyczy trzech podstawowych kwestii:

• Niewłaściwe oddziaływanie na rynek i wzrost gospodarczy -zbyt rozbudowana opieka socjalna państwa pozbawia ludzi przezorności i negatywnie wpływa na inicjatywę w zapewnieniu sobie bytu- przez to obniża oszczędności i inwestycje;

• Rozbudowane welfare state prowadzi do pełnego zapewnienia bytu w sytuacji ryzyka choroby i starości, przez co uwalnia rodzinę od obowiązków w tej dziedzinie. W ten sposób maleje znaczenie podstawowej komórki społecznej, przez co rodzina- główna instytucja opieki- przestaje być potrzebna, co prowadzi do osłabienia motywacji do zawierania małżeństw i rodzenia dzieci, a konsekwencją tego procesu jest starzenie się społeczeństwa;

• Zbyt duże wydatki społeczne, które nie służą rozwiązywaniu problemów socjalnych, socjalnych będące raczej wynikiem roszczeń określonych grup interesów, bezlitośnie prowadzą do przegranej w światowej konkurencji o podział efektów gospodarczych ze względu na wysokie koszty, co wyraża się koniecznością utrzymywania wysokich podatków.

Państwo opiekuńcze w realiach Polski

Polska -państwo transformacji po kilkunastu latach jej trwania, prowadzi inną politykę społeczną niż w okresie realnego socjalizmu oraz inną niż w krajach zachodnich. Dla społeczeństwa żyjącego pół wieku pod skrzydłami wszechobecnego w sferze społecznej socjalistycznego państwa opiekuńczego, obecność i odpowiedzialność państwa także dzisiaj, w innym ustroju i systemie gospodarczym, jest ciągle zrozumiała, a nawet oczywista i oczekiwana. Jednakże trudno jest jednoznacznie określić jaki model polityki społecznej jest aktualnie w Polsce realizowany. Nie było poważniejszej debaty na ten temat, co w konsekwencji oznacza brak zgody co do kierunków rozwiązywania podstawowych kwestii socjalnych, tj. marginalizowanie się grup społecznych, postępujące nierówności materialne, ograniczanie dostępu do edukacji młodzieży biedniejszej oraz pochodzącej ze wsi i małych miast, utrudniania dostępu do opieki zdrowotnej oraz różnicowania warunków rozwoju lokalnego.

Z punktu widzenia zaangażowania środków publicznych i prywatnych mamy do czynienia z kształtowaniem się mieszanego modelu państwa opiekuńczego. Instytucje publiczne stają się gorszej jakości i przez to mniej atrakcyjne w skutek niedofinansowania, a instytucje prywatne nie mogą rozwinąć odpowiedniej skali na skutek niedostatecznej zamożności określonych grup społecznych. Powstają więc koncepcje publicznego wspierania prywatnych instytucji usług społecznych za pomocą ulg podatkowych, czy też specjalnych subwencji. Takie tendencje w kształtowaniu się państwa opiekuńczego w oparciu o formuły instytucjonalne typu public-private mix prawdopodobnie przyczynią się do wyłonienia jakiegoś modelu „trzeciej drogi²”, który pozwoli połączyć państwową odpowiedzialność za powszechnie wymagany standard uniwersalnego zabezpieczenia społecznego ze wzrostem indywidualnej odpowiedzialności oraz preferencjami dla rozwiązań opcjonalnych. Proces ten bezsprzecznie nie będzie ani łatwy, ani szybki.

Przypisy:

1) S. Golinowska „Polityka społeczna. Koncepcje- instytucje- koszty.” Poltext,

Warszawa 2000, s.11;

2) S. Golinowska „Inna rola państwa także w sferze społecznej” - POLITYKA SPOŁECZNA nr 9/2002, s.10;

BIBLIOGRAFIA:

• S. Golinowska „Polityka społeczna. Koncepcje- instytucje- koszty.” Poltext, Warszawa 2000

• S. Golinowska „Inna rola państwa także w sferze społecznej” - POLITYKA SPOŁECZNA nr 9/2002

• W. Anioł „Europejska polityka społeczna. Implikacje dla Polski.” Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2003

• K. Głąbicka „Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty aksjologiczne i empiryczne.” Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001

• Strony internetowe:

wiem.onet.pl

www.lewica.pl

www.geocities.com

1

---