System emerytalny

Gr. KrDzEk2003

Daria Łyszczak

System emerytalny jako kwestia społeczna

System emerytalny jest niezwykle ważną kwestią społeczną. Od jego konstrukcji zależy jaką wysokością środków będziemy dysponować, gdy przejdziemy na emeryturę. Stanowi on ważny element struktury instytucjonalnej, w której funkcjonuje społeczeństwo. System emerytalny został stworzony, by zapewnić konsumpcję ludziom, którzy nie są już w stanie sami na nią zapracować, przy możliwie najmniejszym obciążeniu pracujących. Realizacja tego celu na poziomie całego społeczeństwa wymaga powszechności udziału w systemie emerytalnym.¹

System emerytalny wyrósł na gruncie rewolucji przemysłowej. Wcześniej świadczenia na rzecz ludzi starszych był naturalnym obowiązkiem rodziny, która utrzymywała się głównie z rolnictwa. W społeczeństwach rolniczych dziecko jest kapitałem potrzebnym na stare lata. W rozwijającym się przemyśle natomiast cena pracy była stosunkowo niska, co sprawiało, że do pracy musiały się włączyć również kobiety i dzieci. Wydatki na dziecko były więc konkurencyjne do innych wydatków rodziny, dopóki dziecko nie rozpoczęło pracy. Sytuacja więc diametralnie się zmieniła w stosunku do rodzin, gdzie wkład w dzieci traktowany był jako rodzaj oszczędności. Relatywna bieda rodzin robotniczych była głównym powodem powstania ubezpieczeń emerytalnych, wprowadzonych przez Bismarcka w Niemczech w 1889r.² W czasach Bismarcka średnia życia wynosiła 45 lat. Prawo do świadczeń emerytalnych nabywało się natomiast w wieku 70 lat. Było to więc zabezpieczenie dla ludzi, którzy naprawdę nie byli już w stanie sami na siebie zarobić i zadbać, a których było niewielu. W dzisiejszych czasach zarówno wiek emerytalny jest niższy, jak i wydłużyła się długość życia.³ W 1950 roku średnia długość życia mężczyzn wynosiła nieco ponad 56 lat, zaś kobiet 62 lata. W 2010r. natomiast mężczyźni żyli przeciętnie 72,1 lat, natomiast kobiety 80,6 lat. Do wieku emerytalnego dożywa więc większość ludzi.

Przeprowadzona reforma ubezpieczeń społecznych w 1999r. miała zaprowadzić równowagę między przyrostem liczby emerytów i różnego rodzaju rencistów oraz beneficjentów innych świadczeń społecznych. Przez tą reformę wypłaty emerytur się zmniejszyły, prawie o jedną trzecią. Jednak podczas prac nad nią podkreślano, że system będzie sam się finansować i wręcz spowoduje stabilizację finansów państwa. Nie było jednak powszechnej świadomości negatywnych efektów, wpływających na sytuację w kraju. Wydawało się, że przezwyciężony zostanie problem bezrobocia, a masowe emigracje w Polski pozostawały jedynie w zakresie czysto teoretycznym. Teraz jednak, na 3 osoby spośród populacji pracowników przypadają 2 z populacji emerytów i rencistów. Przy takiej proporcji prawie niemożliwym jest pokrycie kosztów emerytur i rent ze składek ubezpieczeniowych. Powoduje to, że państwo musi dopłacać z budżetu do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Coraz niższy przyrost naturalny, wydłużanie średniej długości życia i przechodzenie na emerytury pokolenie wyżu demograficznego jedynie pogarsza sytuację.⁴

System emerytalny w Polsce na przestrzeni lat i podejmowane działania rządów

do 1989r.

System obowiązujący w Polsce do 1998r. był systemem repartycyjnym. Świadczenia emerytów były wypłacane z bieżącej składki pracujących. Dodatkowo system emerytalny zawierał rozbudowany katalog przywilejów, czyli specjalnych uprawnień dla pewnych grup, jak również cechował go brak odpowiedniości. System ten funkcjonował przez wiele lat przy niskiej składce oraz niskim świadczeniu. Było to możliwe dzięki utrzymywaniu w gospodarce centralnie planowanej wysokiej relacji aktywnych zawodowo do zawodowo biernych. Jednak po 1990 roku system repartycyjny znalazł się w kryzysie w związku z bezrobociem i spadkiem aktywności gospodarczej. Dla ograniczenia bezrobocia wprowadzona została możliwość przechodzenia na wcześniejszą emeryturę oraz zliberalizowane zostały procedury nabywania świadczeń rentowych⁵. Aby zagwarantować wypłacalność systemu, zaczęto stopniowo podnosić wysokość składki na ubezpieczenia społeczne. W wyniku tego, w roku 1998 wynosiły one aż 45% podstawy wymiaru.

Wykres 1. Wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne latach 1981-1998 jako procent podstawy wymiaru

Źródło: J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik "e-Finanse" 2007, nr 3, s. 2, [z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, dostęp: 30.05.2012r.

Jednak nie wystarczało to do bieżącego wypłacania świadczeń emerytalnych, a luka musiała być dodatkowo łatana z budżetu państwa. Udział wydatków w PKB na emerytury i renty wzrósł z 12,6% w 1991r. do 15,2% w roku 1996. Prognozy wskazują, że brak podjętych reform spowodowałby dalszy wzrost do 22% w 2035r.⁶

od 1999r.

Nowy system oparty jest na 3 filarach. I filar na charakter repartycyjny, funkcjonuje wg zasady zdefiniowanej składki. II filar jest prywatnie zarządzanym filarem kapitałowym. Polega on inwestowaniu na rynkach finansowych. On również działa według zasady zdefiniowanej składki. Z kolei III filar jest nie jest obowiązkowy⁷.

Pierwszy filar stanowił ZUS. Instytucja Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) została wprowadzona w ustawie z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa określiła FUS jako fundusz celowy, który został powołany w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. W jego ramach wyodrębnione zostały fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy. Dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zakład Ubezpieczeń społecznych określony został jako jednostka organizacyjna, posiadająca osobowość prawną, zajmująca się gromadzeniem składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne obywateli oraz dystrybucją świadczeń.⁸

Składka na ubezpieczenie zdrowotne została rozłożona w równych częściach pomiędzy pracodawcę i pracownika. Stopa procentowa potrzebna do jej obliczenia wynosiła 19,52% podstaw wymiaru. Połowa, czyli 9,76% była finansowana przez pracownika, resztę natomiast opłacał pracodawca. Z tego 7,30% szło na konto w Otwartym Funduszu Emerytalnym, a reszta do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.⁹ Podział ten był obowiązkowy dla osób, które urodziły się po 31 grudnia 1968r., czyli obowiązkowo należały do systemu. Osoby urodzone przed 31 grudnia 1949r. całość składki przekazywały do FUS. Natomiast osoby urodzone między tymi okresami, tj. po 31 grudnia 1949r. a przed 1 stycznia 1969r. mogły same decydować czy wolą przystąpić do nowego systemu, dzieląc składkę na FUS i OFE, czy pozostać w starym i całość składki odprowadzać do ZUS.¹⁰

Rolą II filaru było pomnażanie składek emerytalnych przyczyniając się do wyższych emerytur niż w systemie repartycyjnym. W ramach drugiego filaru wyróżnione zostały trzy instytucje: Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE), Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE) oraz Zakłady Emerytalne. OFE są według prawa odrębnymi podmiotami o osobowości prawnej, które gromadzą składki członków Funduszu transferowane za pośrednictwem ZUS. Obowiązkiem OFE jest prowadzenie kont indywidualnych uczestników Funduszu i przenoszenie zgromadzonego kapitału do Zakładu Emerytalnego w chwili przejścia na emeryturę. Celem przeznaczania środków było wypracowanie kapitału poprzez inwestycje. Kapitał ten miał zapewnić część emerytury z systemu obowiązkowego. Zwrot „otwarty” oznacza, że ubezpieczony może dowolnie wybrać fundusz i zrezygnować z uczestnictwa w nim. Powszechne Towarzystwa Emerytalne tworzą OFE. Są one podmiotami prywatnymi w formie spółki akcyjnej. PTE zarządzają Otwartymi Funduszami Emerytalnymi i prowadzą ich działalność inwestycyjną, oraz posiadają minimum 5 mln Euro kapitału własnego.¹¹

Działalność OFE jest ściśle nadzorowana i monitorowana przez państwo. Zgodnie z artykułem 139 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, fundusze te muszą się kierować w inwestycjach dążeniem do maksymalnego bezpieczeństwa, maksymalizując również rentowność (o co dba konkurencja wolnorynkowa pomiędzy OFE)¹².

Trzeci filar jest całkowicie dobrowolny. W ramach niego rząd wprowadził formy oszczędzania pozwalające na zwolnienie od opodatkowania naszych zysków, takie jak Indywidualne Konta Emerytalne¹³. Są one jedną z form samodzielnego zabezpieczenia na starość. Inną możliwością są Pracownicze Programy Emerytalne. Zakłada je dobrowolnie pracodawca dla swoich pracowników, dla podniesienia ich przyszłej emerytury¹⁴.

zmiany od 2011r.

1 maja 2011r. weszła w życie ustawa z dnia 25 marca 2011r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych. Jednym z głównych zmian jest przesunięcie części składki emerytalnej z otwartych funduszy emerytalnych do ZUS, z zachowaniem integralności II filaru. Do tej pory 12,22% wymiaru składki trafiało do ZUS, a 7,3% do OFE. Z dniem 1 maja zostało wprowadzone trzecie konto emerytalne. Oprócz OFE i ZUS oszczędności lokowane będą na dodatkowym subkoncie ZUS. W latach 2011-2012 trafiać tam będzie 5% podstawy wymiaru składki. W kolejnych latać będzie ona maleć, by w 2017r. docelowo osiągnąć 3,8%. Celem tego zabiegu jest nie dopuszczenie do przekroczenia drugiego progu zadłużenia, który wynosi 55% PKB. 60% środków gromadzonych w OFE musiało być lokowane w obligacjach. OFE natomiast najczęściej wykupywały obligacje Skarbu Państwa, środki emerytalne trafiały więc do budżetu państwa na pokrycie jego bieżących potrzeb. OFE były w tych operacjach jedynie pośrednikiem, za co pobierały opłatę. Wprowadzenie tych zmian spowoduje, że środki będą trafiały bezpośrednio do Skarbu Państwa, co pozwoli na uniknięcie płacenia prowizji.

Tabela 1. Podział składki emerytalnej między OFE a subkontem ZUS

Wysokość składki odprowadzanej do I i II filaru
Odpowiedni procent podstawy składki na ubezpieczenie emerytalne przekazywany
W okresie
Do 30 kwietnia 2011
od 1 maja 2011 do 31 grudnia 2012
od 1 stycznia do 31 grudnia 2013
od 1 stycznia do 31 grudnia 2014
od 1 stycznia 2015 do 31 grudnia 2016
od stycznia 2017

Źródło: Gazeta Podatkowa nr 33 (761) z dn. 26.04.2011

Pierwszy filar (ZUS) ma charakter repartycyjny. Środki, które trafiają do ZUS są zapisywane na indywidualnym koncie ubezpieczonego, a następnie wydawane na bieżące świadczenia. Ten kapitał ma charakter księgowy, podlega, i podlegać będzie waloryzacji. Waloryzacja zależeć będzie od wzrostu cen i liczby ubezpieczonych z ZUS. Celem waloryzacji jest niedopuszczenie do utraty wartości gromadzonych w ZUS składek, a w jej wyniku kwota na koncie nie może ulec obniżeniu. Dokonywana jest ona 1 czerwca każdego roku, poczynając od waloryzacji w roku 2000.

Innym ważnym aspektem zmian w systemie emerytalnym jest możliwość dziedziczenia środków po zmarłych. Podstawowego konta ZUS to nie obejmuje. Po śmierci bliskiego przed uzyskaniem wieku emerytalnego, bliscy nie dostaną tych środków, które zmarły zgromadził na emeryturę. Środki na subkoncie ZUS podlegają częściowemu dziedziczeniu. Natomiast środki z OFE mogą być dziedziczone przez osoby wskazane jako beneficjenci. Środki te przechodzą na ich indywidualne konta w OFE.

Rząd wprowadza też kolejną formę dodatkowego oszczędzania na emeryturę. Obok IKE (Indywidualnych Kont Emerytalnych), dodatkowo, od 1 stycznia 2012r. działać będą Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego można założyć w instytucjach takich jak: fundusze inwestycyjne, biura maklerskie, banki czy firmy ubezpieczeniowe. Zachętą do zakładania IKZE ma być ulga odliczana od podstawy opodatkowania ujmowana w rozliczeniu rocznym PIT.¹⁵

nowe prawo o wydłużeniu wieku emerytalnego

1 czerwca 2012r. prezydent Bronisław Komorowski podpisał ustawę, która zakłada podniesienie wieku emerytalnego do 67 r.ż. dla kobiet i mężczyzn. Obecnie wiek emerytalny wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Podnosząc wiek emerytalny od 1 stycznia 2013 o 1 miesiąc co 4 miesiące, poziom wieku emerytalnego 67 lat dla mężczyzn osiągnięty by został w 2020r. a dla kobiet w 2040r. Nowe regulacje objęłyby kobiety urodzone po 31 grudnia 1952 r. oraz mężczyzn urodzonych po 31 grudnia 1947 r. podwyższenie i zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn nastąpiłoby we wszystkich systemach emerytalnych, w których obecnie prawo do przejścia na emeryturę lub w stan spoczynku przysługuje po osiągnięciu wieku 60 lat przez kobietę i 65 lat przez mężczyznę. Nowe regulacje w tym zakresie, wprowadzone projektowaną ustawą do ustawy o emeryturach i rentach z FUS dotyczyłyby również systemu ubezpieczenia społecznego rolników oraz przechodzenia w stan spoczynku przez prokuratorów i sędziów¹⁶.

Systemy emerytalne w krajach UE

Źródło: http://www.platforma.org/pl/artykul/platforma/europa-i-swiat/wiek-emerytalny-w-krajach-ue/

Starzenie się społeczeństwa to duże wyzwanie dla systemów emerytalnych we wszystkich krajach UE. Wydłużanie się średniej długości życia i przechodzenie na emeryturę pokolenia wyżu demograficznego będą miały daleko idące skutki gospodarcze i budżetowe w UE, gdyż mogą obniżyć potencjał wzrostu gospodarczego i zwiększyć presję na finanse publiczne. Ludzie starsi stanowią 24% Europejczyków. Zgodnie z danymi KE rządy krajów Wspólnoty będą musiały wydawać średnio 2,5% ich PKB na emerytury do 2060r. tylko po to, by sprostać istniejącym warunkom tych systemów¹⁷. W Białej Księdze Komisja Europejska zaleciła takie działania:

• powiązanie wieku emerytalnego z dłuższym średnim trwaniem życia

• ograniczenie dostępu do systemu wcześniejszych emerytur i innych możliwości wczesnego zaprzestania aktywności zawodowej

• wspieranie dłuższego życia zawodowego za pomocą takich działań, jak poprawa dostępu do możliwości uczenia się przez całe życie, dostosowanie miejsc pracy do większej różnorodności pracowników, tworzenie możliwości zatrudnienia dla starszych pracowników i wspieranie aktywnego i zdrowego starzenia się;

• zrównanie ustawowego wieku emerytalnego mężczyzn i kobiet; oraz wspieranie uzupełniających oszczędności emerytalnych w celu zwiększenia dochodów na emeryturze.

W Unii Europejskiej, nie ma dokładnie ustalonego równego dla wszystkich krajów, wieku emerytalnego. Jednak sytuacja demograficzna w krajach Starego Kontynentu sprawia, że kolejne kraje decydują się na reformy swoich systemów emerytalnych. Także poprzez wydłużanie wieku emerytalnego.

Wykres 2. Działania ponoszone przez niektóre kraje UE w ramach reformowania systemów emerytalnych

Działania	Państwa
podnoszenie liczby lat składkowych lub wiązanie świadczeń emerytalnych z wydłużaniem średniego trwania życia	Czechy, Grecja, Francja, Włochy
wiązanie poziomu świadczeń emerytalnych ze średnim trwaniem życia	Portugalia
uzależnianie poziomu świadczeń od równowagi finansowej programu emerytalnego	Szwecja, Niemcy
przechodzenie na wcześniejszą emeryturę pod warunkiem przepracowania pełnego stażu ubezpieczeniowego	Austria, Belgia, Luksemburg

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Biała Księga.

System emerytalny w Niemczech

Sytuacja demograficzna w Niemczech jest podobna do tej, którą można zaobserwować w innych rozwiniętych krajach europejskich. Liczba ludności ogółem oraz prognozowana liczba ludności do roku 2030 maleje, co pociąga za sobą mniejszą liczbę tak płatników składek, jak również beneficjentów, z tym że tempo spadku tych ostatnich jest zdecydowanie wolniejsze.

Zgodnie z prognozami OECD, liczba ludności pomiędzy rokiem 2010 a 2030 spadnie z 82,33 mln do 81 mln, natomiast liczba ludności w wieku produkcyjnym – z 54,38 mln do ok. 50 mln osób. W tym samym czasie, współczynnik osób w wieku emerytalnym wzrośnie z 30% do 56%.¹⁸

System emerytalny w Niemczech bazuje na tzw. „koncepcji 3 filarów”. Rozwiązanie to polega na założeniu, że poszczególne składniki dochodu na okres starości pochodzą z różnych źródeł, będących kolejnymi warstwami zabezpieczenia emerytalnego.

Pierwszą warstwę stanowi bazowy (społeczny) system emerytalny. Jest prowadzony przez instytucje funkcjonujące na podstawie prawa publicznego. Ma on charakter przymusowy i powszechny. Świadczenia emerytalne są pochodną składek wpłacanych przez cały okres aktywności zawodowej. Formuła emerytalna ma charakter zdefiniowanego świadczenia.

Druga warstwa to zakładowe systemy emerytalne. Są one uzupełniające do systemu bazowego. Zadaniem państwa jest jedynie ustalenie pewnych ram prawnych ich funkcjonowania. Zakładowe systemy emerytalne są organizowane przez pracodawcę i przeznaczone dla jego pracowników. Mogą być tworzone w ramach jednej firmy, kilku, lub nawet całych branż. Ich charakter jest dobrowolny i prywatny, natomiast gromadzenie środków odbywa się zasadniczo na metodzie kapitalizacji.

Trzecia warstwa ma charakter dobrowolny. Tutaj wybierane są np. produkty bankowe i ubezpieczeniowe, papiery wartościowe, produkty funduszy inwestycyjnych.

Około 80% całości emerytury w Niemczech pochodzi z bazowego systemu emerytalnego, natomiast zakładowe systemy emerytalne i trzeci filar stanowią po ok. 10% emerytury¹⁹.

Od 1990r. średni poziom emerytury brutto w Niemczech zmniejszył się z 50,2% do 43,7% dochodów brutto osiąganych przed przejściem na emeryturę. Przy obecnej sytuacji demograficznej szacuje się, że średni poziom emerytury brutto spadnie o kolejne 20%. Wiek emerytalny wynosi obecnie 65 lat dla kobiet i dla mężczyzn, jednak począwszy od 2012r. będzie stopniowo podwyższany, aż do 2029r. kiedy to będzie wynosił 67 lat.

system emerytalny we Francji

Francuski system emerytalny jest bardzo zróżnicowany. Składa się z ok. 35 różnych podsystemów, z czego niektóre obsługują bardzo wyspecjalizowane grupy zatrudnionych. Można tu wyróżnić systemy dla: paryskiej opery czy Banku Francji.

Założeniem jest finansowanie świadczeń z dwóch źródeł – pierwsze określa kwotę bazową, wypłacaną na rzecz biorcy, a drugie kwotę dodatkową (tzw. fundusz komplementarny). Kwota pierwsza obliczana jest na podstawie wzoru:

50% kwoty referencyjnej  • czas trwania pelnego ubezpieczenia

Kwota referencyjna to średnia z 25 najlepiej opłacanych lat pracy danej osoby.

Fundusze komplementarne to najbardziej zróżnicowana część systemu emerytalnego, gdyż praktycznie dla każdej grupy zawodowej finansowana jest w inny sposób.

Elementem solidarnościowym w systemie emerytalnym Francji jest tzw. „minimum emerytalne”. Przysługuje ono bez zróżnicowania na płeć i narodowość wszystkim uprawnionym do korzystania z francuskiego systemu emerytalnego. Warunkiem jest zamieszkanie na terenie Francji, wiek minimum 65 lat i bazowa kwota emerytalna poniżej 8 507,49 Euro dla jednej osoby lub 13 889,62 Euro dla pary w skali roku.

Francja w 2010r. przeprowadziła reformę emerytalną. Jej najważniejszym założeniem jest podniesienie wieku emerytalnego z 60 do 62 lat. Nowy wiek wprowadzany jest stopniowo, przedłużany o 4 miesiące w każdym kolejnym roku. Pułap 60/62 lat dotyczy osób, które do tego czasu przepracowały wystarczającą ilość kwartałów. Nabywają one prawo do świadczeń w pełnej wysokości w chwili przejścia na emeryturę. Jeśli natomiast ktoś nie spełnia tego warunku może pracować do 65r.ż. (później do 67r.ż.)

Istnieją również specjalne przywileje emerytalne, np. przechodzenie na emeryturę na specjalnych zasadach przez osoby które zaczęły pracę wcześnie (14-17 lat) czy rodziców dzieci niepełnosprawnych.

Zgodnie z szacunkami przedstawionymi na wzmiankowanej powyższej stronie, ta, i inne zmiany pozwolą na doprowadzenie gospodarki do stanu równowagi w roku 2018. Bez jej wprowadzenia w 2018 roku system emerytalny notowałby straty rzędu 44 miliardów euro rocznie.²⁰

Wnioski

• Jedną z funkcji państwa jest zabezpieczenie społeczne, w tym zabezpieczenie emerytalne, dające ludziom pieniądze w momencie, gdy już sami nie są w stanie sami na nie zapracować,

• Obecny system wciąż nie jest zbilansowany i nie zapewnia płynnego bilansowania budżetu,

• Nie ma jednego systemu emerytalnego, który byłby idealny w każdej sytuacji gospodarczej czy demograficznej,

• Aktualny system emerytalny nie sprawdza się przy obecnej sytuacji demograficznej: starzeniu się społeczeństwa, niskim lub ujemnym przyroście naturalnym i ujemnym saldzie migracji,

• Wprowadzenie w reformie emerytalnej zasady indywidualnych kont pozwoliło na bardziej sprawiedliwe ustalanie wysokości emerytury w zależności od poniesionych nakładów, ze względu na możliwość rejestrowania kwot wpłacanych przez każdego obywatela.

• Przy dzisiejszych prognozach o wysokości przyszłych emerytur uważam, iż rozsądnym pomysłem jest korzystanie z zachęt rządów i samodzielne odkładanie pieniędzy w ramach III filaru.

Bibliografia

Pozycje książkowe i czasopisma:

1. Bugaj R, Ocena reformy ubezpieczeń społecznych, „Gospodarka Narodowa”, nr 1-2/2004

2. Rodzinka J., Hady J., Hospod E., Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik "e-Finanse" 2007

3. Golinowska S., Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, wyd. PWN, Warszawa 1994

4. Góra M., Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalnej, „Ekonomista”, nr 4/2003

5. Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001

Strony internetowe:

1. http://realia.com.pl/

2. http://igte.pl

3. http://www.knf.gov.pl/

4. http://www.emerytury.biz.pl/

5. http://emerytury.elfin.pl/

6. http://www.ikze.edu.pl

7. http://www.mpips.gov.pl

8. http://www.psz.pl/

9. http://www.ike.pzu.pl

10. http://ec.europa.eu

11. http://www.izfa.pl

12. http://www.stat.gov.pl

Akty prawne:

1. Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998 nr 137 poz. 887

2. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych

3. Ustawa z dnia 25 marca 2011r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych

4. Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw

---

1. Góra M., Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalnej, „Ekonomista”, nr 4/2003, s. 479-481.↩

2. Golinowska S., Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, wyd. PWN, Warszawa 1994, s. 67-69.↩

3. Góra M., Inne spojrzenie…, dz. cyt., s. 482.↩

4. http://realia.com.pl/dzial_6/artykul_73.html (dostęp: 01.06.2012r)↩

5. Bugaj R,m Ocena reformy ubezpieczeń społecznych, „Gospodarka Narodowa”, nr 1-2/2004, s.22-23↩

6. Rodzinka J., Hady J., Hospod E., Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik "e-Finanse" 2007, nr 3, s. 2, [z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, dostęp: 30.05.2012r.↩

7. Góra M., Inne spojrzenie…, dz. cyt., s. 480-481↩

8. Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998 nr 137 poz. 887↩

9. http://igte.pl/sysemeryt/01.htm#bm (dostęp: 01.06.2012r.)↩

10. Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001↩

11. http://igte.pl/sysemeryt/03.htm#bm (dostęp: 01.06.2012r.)↩

12. http://www.knf.gov.pl/ (dostęp: 01.06.2012r.)↩

13. http://www.emerytury.biz.pl/ (dostęp: 01.06.2012r.)↩

14. http://emerytury.elfin.pl/ (dostęp: 01.06.2012r.)↩

15. http://www.ikze.edu.pl (dostęp: 1.06.2012r.)↩

16. http://www.mpips.gov.pl (dostęp: 2.06.2012r)↩

17. Biała Księga. Plan na rzecz adekwatnych, bezpiecznych i stabilnych emerytur, [z:] http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=7341&langId=pl , dostęp: 1.06.2012r.↩

18. http://www.izfa.pl/files_user/pdf/PwC_raport_15.10.2010.pdf (dostęp: 1.06.2012r.)↩

19. http://www.ike.pzu.pl/ike_sysniemcy.html (dostęp: 1.06.2012r.)↩

20. http://www.psz.pl/System-emerytalny-we-Francji (dostęp: 1.06.2012r.)↩