B A R O K

28. Ramy czasowe

EUROPA

XVII w.

we FRANCJI nie by�o

29. CHARAKTERYSTYKA CZAS�W BAROKU

29.1 SYTUACJA POLITYCZNA I KULTURALNA NA ZACHODZIE EUROPY

• czas kontrreformacji

• tolerancja religijna zanika�a

• we Francji rozwija�a si� kultura

• zapanowa�a moda na wszystko co francuskie

29.2 ABSOLUTYZM

• najdoskonalszy typ ustroju XVII w.

• uwa�any za najlepszy ustr�j pa�stwowy

• kr�l mia� w nim nieograniczon� w�adz�

• sam nikomu i niczemu nie podlega�

29.3 SYTUACJA POLITYCZNA POLSKI

• kryzys renesansowych idea��w humanistycznych: harmonii, �adu �ycia, umiej�tnoœci godzenia wartoœci ziemskich i wiecznych, tolerancji religijnej

• spad� autorytet Polski na arenie mi�dzynarodowej

• dominacja szlachty i magnaterii

• upadek autorytetu w�adzy kr�la

• nast�pi� oficjalny zakaz nabo�e�stw protestanckich

• wzros�o znaczenie duchowie�stwa

• polska by�a pa�stwem bardzo rozleg�ym

• n�kana by�o wieloma wojnami

• walczy�a ze Szwedami, Turcj�, Kozakami

• w 1596 roku Zygmunt II Waza przeni�s� stolic� z Krakowa do Warszawy

• dwory magnackie by�y namiastk� oœrodk�w kultury

29.4 NURTY KULTURY BAROKOWEJ

29.4.1 Geneza

• dworski � z renesansu

• metafizyczny � ze œredniowiecza

• sarmacki � z baroku

29.4.2 Barok dworski

Ulega� wp�ywom zagranicznym. By� nurtem oddalaj�cym si� od tradycji i wzoruj�cym si� na hierarchii wartoœci dwor�w Europy.

Kultura by�a zwi�zana nie tylko z dworem kr�lewskim ale i magnackim � kultura elitarna. Rozw�j tej kultury mia� dowieœ� o sile magnat�w. Przedstawicielami tego nurtu s�: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

29.4.3 Barok sarmacki (dworkowy)

Nurt ten rozwija� si� w dworkach szlacheckich. Cechowa� go sarmatyzm. Pogl�d ten spopularyzowa� si� u schy�ku XVI wieku. Dowodzi� on staro�ytnego pochodzenia Polak�w od plemienia sarmat�w. Plemi� to charakteryzowa� wielki patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i moralni. Uwa�ano, �e Polacy s� spadkobiercami tych cech. Zakres tych pogl�d�w ograniczony by� do szlachty. Uwa�ano, �e poniewa� posiadali oni takie cechy powinni mie� te� w�adz�. Szlachta by�a przekonana o swojej doskona�oœci. Sprzyja�o to powszechnej wtedy megalomanii, czyli manii wielkoœci, przesadnemu przekonaniu o swej wartoœci i wy�szoœci. Sprzyja�o to konsolidacji stanu szlacheckiego. Szlachcice uwa�ali si� wzajemnie za braci. Nie by�y wa�ne r�nice maj�tkowe. Trzeba by�o tylko mie� herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wac�aw Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

29.4.4 Cechy œredniowieczne

W czasie kontrreformacji od�y�y mistyczne idee œredniowiecza, epoki wzor�w ascetycznego �ycia. Przeciwstawiono si� wi�c renesansowej radoœci �ycia, „poga�skiemu podziwowi”, i umi�owaniu cia�a, domagano si� umartwiania, post�w, pokory i surowoœci obyczaj�w. Spopularyzowane zaœ przez renesans elementy kultury antycznej w��czono w s�u�b� katolicyzmu.

29.5 WZ�R OSOBOWY SZLACHCICA - SARMATY (CECHY)

• prywata (uwielbienie tego co w�asne)

• poszanowanie dla tradycji

• konserwatyzm

• obro�ca wiary, wolnoœci i ustroju

• pogarda dla nauki i rozwoju intelektualnego

• niewa�ne studia za granic� i wyjazdy zagraniczne

• wi�d� stateczny �ywot ziemianina - katolika

• uwa�a, �e ma obowi�zek decydowa� o losach kraju

• sk�onnoœ� do przepychu, ceremonialnoœci i przesady

30. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KULTURY BAROKOWEJ

30.1 SZTUKA BAROKU - CECHY

• przepych, bogactwo ozd�b i z�oce�

• kontrastowoœ�

• alegorycznoœ�

• celem mia�o by� zaskoczenie, oszo�omienie i olœnienie odbiorcy

30.2 LITERATURA OKRESU BAROKU

30.2.1 Czas trwania i podzia� na okresy (W Polsce)

Ustalenie dok�adnej daty pocz�tku Baroku jest niemo�liwe. Pierwsze symptomy baroku by�y w latach szeœ�dziesi�tych XVI wieku. Barok trwa� przez ca�y wiek XVII. Schy�ek baroku to lata trzydzieste i czterdzieste XVIII wieku. Barok trwa� wi�c prawie dwa wieki.

30.2.2 Cechy literatury barokowej w Polsce

• d�ugowiecznoœ�

• dwunurtowoœ� (nurt dworski i sarmacki)

• brak programu, ukszta�towanych zasad i poetyk

• r�kopiœmienniczy charakter piœmiennictwa

(utwory powstawa�y jako r�kopisy i nie ukazywa�y si� w druku bo przesta�y funkcjonowa� drukarnie i zanik�o zapotrzebowanie na utwory; szlachcic jeœli chcia� mie� utw�r to przepisywa� go do „Silva Rerum”; by�y w nim przepisy kulinarne, receptury r�nych mikstur, przem�wienia pana domu, kt�re wyg�asza� na sejmikach, przem�wienia przyjaci�, dzie�a artystyczne - pisa� je prawie ka�dy szlachcic ale tylko do prywatnego u�ytku)

30.2.3 Cechy stylu literatury barokowej

• bogactwo s�ownictwa i jego niezwyk�oœ�

• zawi�y szyk

• skomplikowana sk�adnia

• niezwyk�oœ� metafor i epitet�w

• paradoks

• antytetycznoœ� (przeciwstawnoœ�, pos�ugiwanie si� kontrastami, sprzecznoœciami)

30.2.4 Marinizm

Barok pomimo, �e nie mia� okreœlonego programu poetyckiego odwo�ywa� si� do W�oskiego poety Sianbattisty Mariniego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa nurtu poetyckiego - marinizmu (konceptualizmu).
Cechy:

• najwa�niejsza jest forma, kt�ra ma zadziwia� i zaskakiwa�

• odwo�ania do w�asnej fantazji i natchnienia

• stosowanie niezwyk�ych œrodk�w stylistycznych

• ka�dy utw�r mia� opiera� si� na koncepcie, koncept powinien zawiera� elementy niespodzianki

• utwory powinny mie� charakter sensualny (odbierany poprzez zmys�y)

• odbiorc� nale�y zaszokowa�

PODZIA� POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJMETAFIZYCZNADWORSKASARMACKA- œmier�, przemijanie - B�g (œredniowiecze + renesans) - kondycja cz�owieka w œwiecie - vanitas - dualizm natury - powaga - refleksyjnoœ�l�ejsza, mi�oœ�, zabawa, salonowa, poezja kunsztowna pod wzgl�dem artystycznym a) dworkowa, ziemia�ska pochwa�a natury, �ycia na wsi b) mieszcza�ska, plebejska nawi�zuj�ce do stosunk�w spo�ecznych wyra�aj�cych skarg� na brak odpowiednich przywilej�w dla plebejuszy i mieszczana) sarmatyzm rubaszny megalomania, ksenofobia (niech�� do obcych), dewocja (prymitywna religijnoœ�), konserwatyzm (niech�� wobec zmian), prymitywizm intelektualny, zabawa, prywata, tradycjonalizm b) sarmatyzm szlachetny demokratyzm, tolerancja, otwartoœ�, liberalizm, patriotyzm- S�p Szarzy�ski - Naborowski- Morsztyn a) Potocki b) Jan z Kijana) Pasek b) Potocki30.3 TERMINY I OKREŒLENIA ŒRODK�W ARTYSTYCZNYCH STOSOWANYCH W BAROKU

Koncept

(wiersz musia� by� zaskakuj�cy i w miar� mo�liwoœci nowatorski; „Do trupa” Morsztyn)

Wyliczenie

(nagromadzenie kolejnych, podobnych, synonimicznych cech)

Anafora

(jest to powt�rzenie zdania o podobnej konstrukcji zaczynaj�ce si� od tego samego wyrazu; „Do Anny” Naborowski)

Antyteza

(zestawienie dw�ch opozycyjnych znaczeniowo element�w wypowiedzi, najcz�œciej zda�)

Hiperbolizacja

(wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiegoœ zjawiska; „Do trupa” Morsztyn)

Gradacja

(jest to stopniowanie, wzrastaj�ce napi�cie � a� do pointy; „Niestatek” Morsztyn)

Epitet

(okreœlenie)

Por�wnania

Przerzutnia

(Zdanie nie mieœci si� w jednym wersie i jego cz�œ� zostaje przerzucona do nast�pnego; „Do trupa” Morsztyn

„Ty masz zwi�zane r�ce, ja, wolnoœci

Zbywszy, mam rozum �a�cuchem powity”)

Metaforyka

Motyw wanitatywny

(marnoœciowy, wykorzystywanie tych wszystkich poj��, kt�re kojarz� si� z przemijaniem i niesta�oœci� �ycia � „DŸwi�k, cie�, dym, wiatr, b�ysk, g�os, punkt” � „Kr�tkoœ� �ywota” Naborowski)

Kontrast

(operowanie przenoœniami; „Niestatek” Morsztyn)

Oksymoron

(zestawienie dw�ch wyraz�w sprzecznych znaczeniowo, „mr�z gorej�cy, ogie� lodowy”)

Pytania retoryczne

„Cuda mi�oœci” Morsztyn

Powt�rzenia

Pointa

„Niestatek” Morsztyn

Figura sumacji

(zebranie w poincie element�w z wiersza; „Do Panny” Morsztyn)

Paradoks

(sformu�owanie zaskakuj�ce swoj� treœci� na poz�r bez sensu, „Do trupa” Morsztyn )

Operowanie brzydot�

(ukazywanie b�lu, cierpienia)

Inwersja

(przestawienie wyraz�w)

31. JAN ANDRZEJ MORSZTYN JAKO POETA DWORSKI

Jan Andrzej Morsztyn by� poet� zwi�zanym z dworem kr�lewskim. Piastowa� wiele urz�d�w. By� dworakiem i intrygantem ale te� sprawnym dyplomat�. By� skazany na banicj� i wygnany z kraju. Styl �ycia, kt�ry uprawia� by� odpowiedni barokowi dworskiemu. Poœwi�ci� si� ca�kowicie polityce. Poezja by�a dla niego tylko t�em. By� uznawany za tw�rc� bardzo zdolnego. Jego utwory nawi�zywa�y do marinizmu. Jego utwory nie podejmowa�y tematyki trudnej lecz �atw�, zwi�zan� z flirtem dworskim. Utwory by�y zbudowane sprawnie. Charakterystyczny by� przejaw formy nad treœci�.

31.1 MI�OŒ� JAKO NACZELNY TEMAT UTWOR�W J. A. MORSZTYNA

Jan Andrzej Morsztyn najch�tniej pisa� o mi�oœci. Nie by�o to jednak bezpoœrednie wypowiedzenie uczu� o ukochanej. By�y to wiersze b�d�ce wyrazem flirtu, kt�ry odznacza si� dworsk� elegancj� i salonowym dowcipem.

Zwi�zek tematyki mi�osnej z biografi� autora i jego pogl�dem na zadania literatury.

„Niestatek”

Autor wylicza zjawiska, kt�re musia�y by si� spe�ni� by jakakolwiek kobieta sta�a si� stateczna. S� to zjawiska zaczerpni�te z przyrody i niemo�liwe.

„Starej”

Jest to z�oœliwy epigramat. Podmiot liryczny wylicza pewnej kobiecie jaka jest stara.

„Na Tomka”

Kobieta, do kt�rej zaleca si� Tomek jest bardzo bogata i chora. Tomek dostrzegaj�c te zalety chce zosta� bogatym wdowcem i w pogoni za posagiem zaprzedaje sam siebie.

„Niestatek II”

Podmiot liryczny wychwala pann� tylko jak jest w nim w zgodzie. Gdy s� w niezgodzie panna ta jest brzydka. S� tu dwa obrazy. Pierwszy to wyraz zachwytu zaprezentowan� pi�kn� kobiet�. Drugi prezentuje kobiet� szpetn� i okropn�. W obu obrazach s� elementy przesady.

„Do trupa”

Jest to sonet. Z utworu tego wynika wniosek, �e lepiej nie �y� ni� by� zakochanym. Cz�owiek zakochany ma œwiadomoœ� swojego zniewolenia.

31.2 FORMA UTWOR�W J. A. MORSZTYNA I JEJ ZWI�ZEK Z TREŒCI�

Treœ� utwor�w Morsztyna jest ma�o istotna. Wa�na jest natomiast ich forma. Stosowa� on wiele œrodk�w artystycznych np.: anafora, wyliczenie, koncept, gradacja, hiperbolizacja. Pisa� tak�e utwory bardzo kr�tkie np.: „Starej”.

31.3 DLACZEGO J. A. MORSZTYNA MO�NA NAZWA� POET� KONCEPTUALIST�

Jana Andrzeja Morsztyna mo�na nazwa� konceptualist�, poniewa� w swoich utworach u�ywa� konceptu. G��wnym zadaniem jego poezji by� zaskakuj�cy, wr�cz szokuj�cy czytelnika pomys� - koncept dotycz�cy formy lub treœci. Przyk�adem mo�e tu by� utw�r pod tytu�em „Niestatek”, do ko�ca utworu nie wiemy po co podmiot liryczny wylicza zjawiska przyrody. W utworze pod tytu�em „Niestatek II” przeciwstawione s� dwa obrazy kobiety.

32. tw�rczoœ�33. daniela naborowskiego

33.1 TYPOWE CECHY EPOKI (NP.: VANITAS) W POEZJI D. NABOROWSKIEGO

Naborowski wprowadza w kr�g barokowej literatury zainteresowanie przemijaniem. Wiersze pod tytu�ami: „Marnoœ�” i „Kr�tkoœ� �ywota” prezentuj� postaw� cz�owieka wobec �ycia i œmierci. Cz�owiek powinien si� cieszy� i bawi� ale pobo�nie i uczciwie. Trzeba si� ba� Boga. Ca�e �ycie cz�owieka, kt�ry myœli o przysz�oœci jest napi�tnowane pewnym tragizmem. Cz�owiek podlega czasowi i jego destrukcyjnej sile. Naborowski twierdzi nawet, �e �ycie to ci�g�e umieranie. Cz�owiek ju� gdy si� rodzi zaczyna umiera�. Naborowski twierdzi, �e œwiat nale�y przyj�� takim jaki jest. Cz�owiek nie jest doskona�y. B�g jest pot�ny i cz�owiek powinien mu si� podporz�dkowa�. W wierszu pod tytu�em „Cnota grunt wszystkiemu” Naborowski przedstawia cnot� jako zalet� cz�owieka i jego wielk� wartoœ�. Cz�owiekowi nic nie daj� dobra materialne. Jedyn� wartoœci�, kt�ra nie przemija i jest godna uwagi to w�aœnie cnota. Cnota daje wszystko: szcz�œcie, satysfakcj� z �ycia. Temu, kt�ry nie mia� cnoty dobra materialne nie dadz� nic po œmierci.

34. WAC�AW POTOCKI JAKO G��WNY PRZEDSTAWICIEL LITERATURy DWORKOWEJ

34.1 TEMATYKA I KOMIZM DROBNYCH UTWOR�W POTOCKIEGO

„Ogr�d fraszek”

Jest to zbi�r 1800 utwor�w rozmaitej wielkoœci i r�norodnej treœci (O czym m�wi bardzo dziwaczny i bardzo rozbudowany tytu� - „Ogr�d ale nie plewiony, br�g, ale co snop to inszego zbo�a...” wype�niaj�cy ca�� stron�.) W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, spo�eczne, obyczajowe, moralne. Pi�tnuje wady ustroju politycznego Polski, a wi�c anarchi�, bezprawie, z�ot� wolnoœ�, prywat�, brak obrony granic, s�aboœ� pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego.

„Moralia”

Jest to zbi�r zawieraj�cy kilkaset utwor�w rozpoczynaj�cych si� od jakiegoœ przys�owia polskiego lub �aci�skiego w t�umaczeniu lub przer�bce dokonanej przez Potockiego. Utwory maj� charakter przypowieœci, kt�rych zadaniem jest unaoczni� okreœlon� myœl najcz�œciej dotycz�c� niedomaga� Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

34.2 geneza „WOJNy CHOCIMSKiej” WAC�AWa POTOCKIego

Za treœ� tego utworu autor przyj�� wojn� ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem jednej bitwy pod Chocimiem. Potocki powraca do konkretnych wydarze�. Jest to upoetyzowana kronika tej wojny. Zosta�a napisana na podstawie jednego z pami�tnik�w jednego z dow�dc�w. Jest to poemat rycerski. Charakterystycznym elementem takiego eposu jest inwokacja. W niej autor zwraca si� do Boga. S� tam por�wnania homeryckie. Jest tam zawarta proœba o b�ogos�awie�stwo dla dzie�a, kt�re w�aœnie tworzy autor.

34.3 „WOJNA CHOCIMSKA” JAKO PODR�CZNIK PATRIOTYZMU DLA WSPӣCZESNYCH

Autor charakteryzuje przodk�w broni�cych ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni zachowywa� si� wsp�czeœni. Polacy bior�cy udzia� w tej bitwie stali w obronie wolnoœci szlacheckich, wiary, w�asnego domu, dobytku, w�asnej czci, w obronie ojczyzny i jej wolnoœci. W dalszej cz�œci tego utworu jest ocena wrog�w. Autor m�wi, �e nie s� oni dobrzy w walce. Uwa�a ich za ludzi z�ych. S�u�y to pokazaniu walecznoœci Polak�w. Polska mia�a by� podmurzem chrzeœcija�stwa i nie dopuœci� heretyckiej zarazy, �eby rozpowszechni�a si� wœr�d ludzi. Utw�r ten mia� pokazywa� dusz� rycersk� Polak�w. Wed�ug Potockiego o doskona�oœci �o�nierzy œwiadczy�o ich m�stwo i religijnoœ�. Charakteryzuj�c przodk�w zwraca uwag� na ich walecznoœ�, dum� i dba�oœ� o honor. Zas�ugi s� obserwowane przez Boga i wynagradzane przez niego. B�g pomaga zwyci�a�. Pociech� dla �o�nierzy jest to, �e walcz� w jego imi�.
W utworze jest alegoria, gdzie bia�y orze� p�acze nad mogi�� ojczyzny wspominaj�c wspania�� przesz�oœ�.

34.4 TEMATYKA AUTOBIOGRAFICZNA W TW�RCZOŒCI W. POTOCKIEGO

Ukazuje swoje przejœcia podczas przeœladowa� arian (nale�a� do nich) � „Kto pierwszy ten lepszy”.

34.5 PATRIOTYZM W. POTOCKIEGO I JEGO OCENA WSP��CZESNYCH

„Nierz�dem Polska stoi”

To opinia poety na temat w�asnego kraju. Dostrzega gro��ce pa�stwu niebezpiecze�stwo, wewn�trzne rozpr�enie. Ubolewa nad tym, ze w Rzeczypospolitej ci�gle zmieniane jest prawo. Obwinia szlacht� za ich warcholstwo, pieniactwo i prywat�.

„Pospolite ruszenie”

Jest to obraz polskiego pospolitego ruszenia. Autor krytykuje stosunek szlachty do obowi�zku wobec ojczyzny, pokazuje sytuacj� w obozie �o�nierskim w przededniu bitwy. �o�nierze nie chc� walczy�. Brak dyscypliny, ch�ci do walki. �o�nierze pobyt w obozie traktuj� jako odpoczynek. Brak szacunku dla wy�szej hierarchii wojskowej, przewidywania skutk�w post�powania. Niewype�nianie obowi�zk�w. Przejaw postawy niepatriotycznej. Nie bano si� odpowiedzialnoœci. Polska jest bez obrony i jest �atwym �upem dla najeŸdŸc�w.

„Zbytki polskie”

Autor opowiada o szlachcie, kt�ra interesuje si� tylko swoim dobrem materialnym. Potocki wymienia najwa�niejsze przyjemnoœci do kt�rych d��y spo�ecze�stwo. Szlachta traci bogactwo aby je pokaza�. Mowa jest o prywacie i egoizmie szlachty, kt�ra nie jest zainteresowana obron� Rzeczypospolitej. Utw�r ko�czy si� pewn� przestrog�: wszystkie bogactwa mo�e cz�owiek utraci�, Pogo� za rzeczami zbytecznymi powoduje utrat� maj�tk�w i os�abia polskie spo�ecze�stwo.

35. TW�RCZOŒ� PAMI�TNIKARSKA OKRESU BAROKU

35.1 PAMI�TNIK JAKO GATUNEK LITERACKI

35.1.1 Rodzaje i typy pami�tnik�w

Pami�tniki w XVII wieku pisali prawie wszyscy. Nie pisali ich tylko ch�opi. Mo�na wyr�ni� trzy rodzaje pami�tnik�w:

• pami�tniki, kt�re powstawa�y dla upami�tnienia jakiegoœ wydarzenia

• pami�tniki pisane u schy�ku �ycia

• pami�tniki spisywane z dnia na dzie� (by�y to tzw. diariusze)

35.1.2 Funkcja i znaczenie w czasach baroku

opowiadania oparte na faktach historycznych

wojnach jakie Polska prowadzi�a w XVII wieku (wojny ze Szwecj�, Moskw� i Turkami, wojna domowa, zwana rokoszem Lubomirskiego)

kreœl� realistyczny obraz �ycia stanu szlacheckiego w XVII wieku

zabawy, pijatyki, b�jki, pojedynki, rokosze, uczty okolicznoœciowe, stosunki z s�siadami, obyczaje (np.: zar�czyny), procesy, zajazdy, zami�owanie do przepychu, wystawnoœ� i rozrzutnoœ�, przesadne dbanie o w�asny honor, zewn�trzna dewocyjna pobo�noœ�

daj� portret duchowy przeci�tnego szlachcica tych czas�w

jego spos�b myœlenia, reakcje i doznania, zachowanie, brak zami�owania do wiedzy

prezentuj� pogl�dy typowe dla �wczesnej szlachty

brak szerszych horyzont�w myœlowych, kpiny z cudzoziemskich obyczaj�w, brak tolerancji religijnej, negatywny stosunek do ch�op�w i mieszczan, wywy�szanie si� nad innymi narodami, konserwatyzm, zanik ducha rycerskiego, brak poczucia patriotyzmu, dbanie o w�asne interesy, zami�owanie do gospodarowanie na ziemi, wiara w zabobony, czary i cuda.

rysuj� barwny obraz �ycia �o�nierza

brak dawnych cn�t rycerskich, ch�� zrobienia kariery, zdobycia �up�w, pycha, prywata, brak karnoœci, niepodporz�dkowanie si� rozkazom, walki, utarczki, pojedynki bez przestrzegania regu�, dbanie o w�asne wygody itp.

stanowi� doskona�e Ÿr�d�o wiedzy o kulturze �ycia obyczajowego i politycznego Polski szlacheckiej

35.1.3 Tw�rcy pami�tnik�w w XVII w.

Jan Chryzostom Pasek

J�drzej Kitowicz

Bogus�aw Maskiewicz

�YCIORYS JANA CHRYZOSTOMA PASKA

Jan Chryzostom Pasek urodzi� si� w 1636 roku. Pochodzi� z niezamo�nej szlachty, dzier�awi�cej maj�tki w okolicach Rawy Mazowieckiej. Edukacj� zako�czy� na ni�szym kolegium jezuickim w Rawie. Jako 19-letni ch�opak wst�pi� do wojska. Walczy� w Danii, po czym bra� udzia� w zwyci�skich walkach z Moskw� pod Po�onk� i nad Basi�, sk�d prowadzi� pos��w moskiewskich do Warszawy. Podczas rokoszu Lubomirskiego stan�� po stronie kr�la, bra� udzia� w elekcji Micha�a Korybuta Wiœniowieckiego, a w 1667 roku powierzono mu dowodzeniem pospolitym ruszeniem przeciwko Turkom. W tym samym roku niespodziewanie si� o�eni� i osiad� na roli gospodaruj�c na do�ywociu �ony i dzier�awi�c wsie w wojew�dztwie krakowskim. Zmar� w 1701 roku w swym maj�tku w Niedzieliskach. Pami�tnik zacz�� spisywa� pod koniec �ycia.

35.2 PAMI�TNIKI JANA CHRYZOSTOMA PASKA JAKO PRZEJAW SARMATYZMU

35.2.1 Warstwa obyczajowa

Dzi�ki bezpoœredniemu stosunkowi autor�w do przedstawionych fakt�w, dzi�ki �ywoœci i barwnoœci wys�awiania si� pami�tniki s� znakomitym Ÿr�d�em poznania ludzi i obyczajowoœci tamtych czas�w.

35.2.2 Wzorce osobowe

Z pami�tnik�w Jana Chryzostoma Paska wy�ania si� wzorzec osobowy szlachcica - ziemianina wiod�cego spokojne �ycie, pe�ne towarzyskich, troch� rubasznych biesiad, wyr�niaj�cego si� wœr�d okolicznej szlachty g��wnie swym talentem do oswajania dzikiego ptactwa i zwierz�t. Zupe�nie inny priorytet rysuj� nam jednak ksi�gi s�dowe. Wynika z nich, �e by� to znany w okolicy awanturnik, warcho� i pieniacz, na kt�rym ci��y� pi�ciokrotnie wyrok s�dowy, skazuj�cy go na banicj�. Przekupna i s�aba w�adza �wczesnej Rzeczypospolitej nigdy tego wyroku jednak nie wyegzekwowa�a.

35.2.3 J�zyk i styl utworu

wydarzenia historyczne, kt�re prezentowa� by�y jedynie t�em dla zaprezentowania jego przyg�d

szeroka skala realizmu w przedstawianiu �ycia wojennego i obyczajowego �wczesnej szlachty

u�ywane s� makaronizmy, latynizmy

du�o por�wna�

bardzo d�ugie zdania z orzeczeniem na ko�cu

j�zyk zbli�ony do j�zyka potocznego, �ywy

narracja - styl gaw�dziarski, dynamiczny w partiach opisowych, czasami nieco rozwlek�y

dialogi kr�tkie, �ywe, dynamiczne

sceny dramatyczne i komediowe

wprowadzenie œwiata zwierz�cego (np.: ko�, wydra)

36. EPISTOLOGRAFIA BAROKOWA - CECHY

36.1 „LISTY JANA III I MARYSIE�KI”

Jan zwraca si� do niej: serca mego kr�lewno, najdro�sza moja. U�ywa wielu zdrobnie� aby ukaza� sw� czu�oœ�. Zwroty takie dowodzi�y mi�oœci Jana II i jego sk�onnoœci do przesady. Listy te s� stylizowane na utwory literackie (romanse). Idealizowa� on w nich swoj� �on�. Wyznania do Marysie�ki przeplataj� si� z informacjami o kolejnych bitwach. Autor u�ywa francuskich zwrot�w (œwiadczy to o wykszta�ceniu Jana i o tym, �e by� przedstawicielem baroku dworskiego). Du�o jest w nich przenoœni, epitet�w, odwo�a� do mitologii, inwersji.

37. GATUNKI LITERACKIE

EPIKA

• pami�tnik

• epos

• powieœ� („Don Kichot”)

• listy

• poemat

LIRYKA

• pieœ�

• sonet

• wiersz mi�osny

• fraszka

• carmen figuratum (wiersze napisane w r�nych kszta�tach, np. dzwonu)

DRAMAT

• tragedia

• komedia

• klasycyzm francuski

38. CZASY SASKIE W KULTURZE POLSKIEJ

38.1.1 Dwa nurty kultury

• szlachecki - rodzinnoœ�

• magnacki - wzorowany na dworach zachodniej Europy

38.1.2 Cechy kultury dworskiej (magnackiej)

• umownoœ�, konwenans �ycia towarzyskiego

• hedonizm pod przykrywk� etykiety dworskiej

38.1.3 Sytuacja koœcio�a

• triumf kontrreformacji

• instytucja coraz bardziej sprymityzowana, zgnuœnia�a

• gromadzenie ogromnej liczby ludzi w klasztorach

38.1.4 Sytuacja polityczna w Polsce

• przywileje dla szlachty

• elementy pa�stwa policyjnego, niewygodni i zbuntowani byli usuwani z tego œwiata

• ch�� wzbogacenia si� Sas�w kosztem Polak�w

• dw�r by� bardzo rozpolitykowany

W czasach saskich w Polsce panowali Wettini - August II Mocny, August III. Byli oni zwi�zani z Saksoni� (byli tam w�adcami). Polska by�a dla nich tylko spichlerzem i armi� potrzebn� w czasie zagro�enia Saksonii. Elekcyjni kr�lowie Polski nie byli Polakami. W�adcy ci w�adali Polsk� despotycznie, utrzymywali spo�ecze�stwo w ryzach pozornego spokoju.

38.1.5 Sytuacja kultury w Polsce

�aden wz�r nie pojawia si� wœr�d kultury obyczajowej, szlacheckiej, dworskiej lub koœcielnej. Kultura literacka i piœmiennicza nie mia�a mo�liwoœci rozwoju. (W�adcy woleli teatry i opery niemieckie oraz inne rozrywki.) Wartoœci� sta� si� przepych, luksus, zbytek bez wartoœci artystycznej (nagromadzenie ozd�b tworzy�o zwyk�y kicz). Nast�pi� upadek gospodarczy kraju (poza dworem) a to spowodowa�o kiepskie warunki do rozwoju kultury artystycznej. Nie by�o œrodowiska, kt�re mog�oby zaj�� si� mecenatem artyst�w.

38.1.6 Oblicze sarmatyzmu

W czasach saskich zmieni�o si� oblicze sarmatyzmu. Na pocz�tku by� on pozytywny, potem jednak sta� si� synonimem prymitywizmu i skrajnego zacofania. Szlachta obdarowywana nowymi przywilejami traci�a patriotyzm, stawa�a si� zadufana w sobie.

Cechy baroku to:

Barokowy styl obrazowania, zmiennoœ� toku zda�, ozdobnoœ� wypowiedzi, gwa�townoœ� i uczciwoœ� wyrazu. Same tytu�y sonet�w te� to potwierdzaj�: s� d�ugie, ozdobne i rozbudowane.

Zmiana renesansowego œwiatopogl�du. Trwoga wynikaj�ca ze zmiennoœci i znikomoœci ludzkiego œwiata. Cz�owiek jest samotny i s�aby. �ycie to zadanie do wype�nienia. Ci�g�a walka z szatanem, niepok�j, przemijalnoœ�, zagubienie zast�puj� �ad i harmoni� renesansu.

Barokowy motyw szatana, œmierci, przemijalnoœci i marnoœci rzeczy doczesnych.

---