Społeczeństwo organizacyjne
Współczesne rozwinięte społeczeństwa charakteryzuje wielka w nich ilość organizacji, które obejmują swym zasięgiem niemal całą aktywność ludzi - praca zawodowa, nauka, odpoczynek a nawet życie rodzinne ujęte są w ramy różnych organizacji. Społeczeństwa przemysłowe już na początku naszego wieku nazwano "społeczeństwami organizacyjnymi", a ukształtowany przez wielkie organizacje typ osobowości - "człowiekiem organizacji". Od tamtych czasów do współczesności ilość organizacji i ich kontrola nad życiem jednostki i społeczeństwa jeszcze bardziej spotęgowała się.
Niewiele jest obecnie dziedzin życia jednostki i społeczeństwa, które nie byłyby objęte wpływami różnych organizacji. Organizacje obejmują wszystkie najważniejsze funkcje społeczeństwa; produkcję dóbr materialnych, utrzymanie porządku, kształcenie i wychowanie nowych pokoleń, ochronę zdrowia, wypoczynek, załatwianie wszelkich spraw osobistych, rodzinnych itp.
"Świat współczesny - jak pisze M.Hirszowicz jest światem organizacji. Potrzeby produkcyjne i naukowe, oświatowe i wychowawcze, polityczne i porządkowe, sanitarne i rekreacyjne zaspokajane są przez różnorakie organizacje. Ludzie pracują, uczą się, badają, świadczą usługi i korzystają z usług w określonych organizacyjnych ramach, które kształtują oblicze społeczeństw przemysłowych i wyznaczają jednostkom zinstytucjonalizowane tory działań, zachowań i kontaktów".
W historii ludzkości można - zdaniem M.Hirszowicz - wyróżnić trzy etapy rozwoju struktur organizacji:
1) Społeczeństwa pierwotne.
Cechuje je brak podziału pracy, wspólnotowość, brak wyodrębnionych zespołów wykonujących specjalne zadania, istnieją tam tylko zalążki ról społecznych ale nie organizacji np. istnieją kapłani ale bez kościołów, wodzowie ale bez państwa itp.
2) Społeczeństwa rolnicze (niewolnicze i feudalne).
Produkcja dóbr materialnych dokonywała się w gospodarstwie lub warsztacie rzemieślniczym obsługiwanym przez rodzinę, albo niewolników, albo chłopów pańszczyźnianych z przeznaczeniem dużej części wyprodukowanych dóbr na zaspokojenie własnych potrzeb. W tych społeczeństwach nastąpił znaczny podział pracy i zróżnicowanie ról społecznych (zawodowych). Role te były regulowane głównie tradycją i zwyczajem. "Niewielka liczebność zespołów kooperujących sprawiała, że normy współdziałania, nawet jeśli były w dużym stopniu zinstytucjonalizowane, nie depersonalizowały się, lecz funkcjonowały przede wszystkim jako wzory kulturowe, akceptowane i egzekwowane przez małe społeczności". W tych społeczeństwach wykształciły się pierwsze organizacje, w szczególności: państwo, kościół i szkoła.
3) Społeczeństwo przemysłowe.
Cechuje je daleko posunięty podział pracy i wielka ilość organizacji, działających w oparciu o sformalizowane normy prawne a nie tradycyjne normy kulturowe. Praca zawodowa została oderwana od życia domowego, rodzinnego i poddana regułom kontraktu oraz podporządkowania organizacyjnego. "Coraz bardziej zorganizowane formy przybierają także te strony działalności społecznej, które do niedawna pozostawały w sferze aktywności indywidualnej: zamiast pojedynczych lekarzy mamy szpitale, kliniki i ośrodki zdrowia, zamiast adwokatów - olbrzymie biura porad prawnych, zamiast architektów - przedsiębiorstwa projektowe, zamiast trup aktorskich i zespołów objazdowych - przedsiębiorstwa giganty, zapewniające rozrywki milionom widzów.
Zauważmy wreszcie, że wszelkie inicjatywy społeczne również przybierają coraz bardziej zorganizowane formy, czego przykładem są zwłaszcza masowe partie polityczne /.../ także w niemal wszystkich innych dziedzinach życia jednostki, występujące z jakimiś inicjatywami czy ideami lub dążące do obrony swych interesów, muszą szukać oparcia w zorganizowanych formach zbiorowej działalności.
Na tej zasadzie /.../ rozwijają się organizacje, reprezentujące określone interesy społeczne; związki zawodowe, zrzeszenia branżowe, stowarzyszenia profesjonalne, organizacje konsumentów, kluby hobbystów itp.".
Powstaje więc swoisty imperatyw organizacyjny. Aby skutecznie działać, ludzie muszą się organizować, co więcej istniejące organizacje często zmuszają pojedynczych ludzi do tworzenia organizacji. Wielka organizacja produkcyjna lub urzędowa nie chce mieć do czynienia z pojedynczymi ludźmi, producentami lub petentami, woli pertraktować lub współpracować z reprezentacjami ich zrzeszenia. W ten sposób zagęszcza się sieć organizacji i coraz więcej sfer życia prywatnego zostaje ujęta w ramy organizacji.
Masowość organizacji we współczesnych systemach ma liczne konsekwencje społeczne, przy tym nie tylko pozytywne. Organizacje stwarzają zapotrzebowanie na liczne zawody związane z ich funkcjonowaniem - kierownicy, kontrolerzy, księgowi itp., wyznaczają ludziom drogi awansu zawodowego i społecznego. W organizacjach istnieje wiele stanowisk, co powoduje zróżnicowanie społeczne pod względem zakresu władzy, prestiżu, autorytetu, dochodów.
Organizacje kształtują osobowość jednostki i są dla niej ważnym elementem środowiska społecznego. Jak zauważa M.Hirszowicz: "Ludzie działają przez organizacje ale zarazem w obrębie świata organizacji, przystosowując się do narzuconych przezeń wymogów. Organizacje są z tego punktu widzenia systemem stosunków społecznych, w obrębie którego ludzie żyją, rozwijają określone formy aktywności, nawiązują kontakty i przyswajają sobie wzory zachowań społecznych. /.../ Jednostka znajduje się w zasięgu działania organizacji od najwcześniejszych niemal lat: poczynając od żłobka, przedszkola, szkoły i uczelni poprzez środowisko pracy aż do domów opieki nad starcami włącznie, występując częściowo jako klient, częściowo jako aktywny uczestnik. Jednocześnie w ciągu swego życia występuje w tych dwóch typach ról - klienta i uczestnika - w ogromnej ilości innych organizacji: odbywa służbę wojskową, należy do klubów sportowych, działa w partiach politycznych, załatwia sprawy w urzędach, robi zakupy w domach towarowych itd., itd. W ten sposób obok rodziny i społeczności lokalnej organizacje stanowią główne, a w pewnych warunkach dominujące środowisko jednostki - w obrębie organizacji kształtują się kontakty społeczne, utrwalają typowe nawyki, preferencje i aspiracje".
Rozwój wielkich organizacji narzuca całemu społeczeństwu specyficzną logikę organizacji, co powoduje dla ludzi różne konsekwencje negatywne, a przede wszystkim totalitaryzację społeczeństwa i ograniczenie wolności jednostki. D.Katz i R.L.Kahn nazywają to zjawisko "zmorą totalności" i stwierdzają, że społeczeństwa bronią się przed nią za pomocą pluralizmu organizacyjnego, demonopolizacji, tworzenia konkurencyjnych stosunków między organizacjami oraz konfliktowych struktur organizacyjnych np. w postaci silnych związków zawodowych w zakładach pracy. [7 str. 709]. Konflikty między organizacjami, chociaż kosztowne, stwarzają szansę na poszerzenie wolności jednostki i lepsze zaspokojenie jej potrzeb.
Inną negatywną konsekwencją rozwoju wielkich organizacji jest depersonalizacja i fragmentaryczność stosunków międzyludzkich, która - zdaniem wspomnianych dwóch autorów - powoduje w organizacji "związanie się z innymi nie jako z osobami, ale jako z członkami układu roli. Jednostka musi pełnić wiele ról, z których żadna nie wyraża całej jej osobowości. /.../ żyjąc w kulturze organizacyjnej wykształcamy w sobie gotowość podejmowania ról - jesteśmy w stanie podjąć każdą rolę, jakiej wymaga sytuacja. Ta gotowość do podejmowania ról zakłada brak zinternalizowanych wartości i wytwarza, jak nazwał to Riesman (1950), osobę nastawioną na zewnątrz, albo też pustego człowieka, jak mówił T.S.Eliot. /.../ Znamy wprawdzie więcej ludzi, ale znamy ich gorzej; mamy więcej kontaktów społecznych, ale służą one specyficznym celom, a nie kształtowaniu więzi osobistych. Nie wiemy kim jesteśmy ponieważ jesteśmy tyloma różnymi osobami dla tylu różnych ludzi. Mamy dużo więcej przyjaciół niż nasi dziadkowie i ojcowie, ale jest to przyjaźń oparta na mniej głębokim zaangażowaniu się".