Stanisław Lem (1921-2006), najwybitniejszy polski twórca literatury science fiction, publicysta, poeta. Futurolog, teoretyk i krytyk literatury SF. Podczas okupacji hitlerowskiej pracował jako mechanik samochodowy. Po wyzwoleniu ukończył studia medyczne. Debiutował w 1946 wierszami i opowiadaniami o tematyce okupacyjnej drukowanymi na łamach "Odry", "Kuźnicy", "Żołnierza Polskiego" i "Tygodnika Powszechnego". Swoje prace zamieszczał m.in. na łamach "Życia i Nauki", "Kultury", "Studiów Filozoficznych", "Literatury". Jako autor SF debiutował w 1946 opowiadaniami Obcy i Dzieje jednego odkrycia zamieszczonymi w "Tygodniku Powszechnym".
Przełomowa powieść Astronauci ukazała się w 1951. Światowy rozgłos przyniosła mu powieść Solaris dotykająca problemu niemożliwości porozumienia się z obcym. Po ogłoszeniu stanu wojennego opuścił Polskę. Wrócił w 1988. Współpracował z "Tygodnikiem Powszechnym" i "Odrą".
Jego pisarstwo cechuje ogromna erudycja. Stałym motywem powieści jest podróż w kosmos i zetknięcie z trudno przewidywalnym postępem technologicznym, przynoszącym zarówno wielkie możliwości rozwojowe, jak i zagrożenie wartości humanistycznych i etycznych.
Wybrana twórczość: powieści Człowiek z Marsa (1946; w czasopiśmie "Nowy Świat Przygód"), V nad Londynem (1947), Astronauci (1951; zekranizowana w 1959), Czas nieutracony (1955), Obłok Magellana (1955), Szpital przemienienia (1956; zekranizowana w 1978), Eden (1959), Śledztwo (1959, zekranizowana w 1973), Powrót z gwiazd (1961), Solaris (1961; zekranizowana w 1972, reż. A Tarkowski i w 2002, reż. S. Soderbergh), Pamiętnik znaleziony w wannie (1961), Wejście na orbitę (1962), Niezwyciężony (1964), Wysoki Zamek (1966; autobiograficzna), Głos Pana (1968), Opowieści o pilocie Pirxie (1968; zekranizowana w 1978), Kongres futurologiczny (1973), Rozprawy i szkice (1975), Katar (1976), Golem XIV (1981), Wizja lokalna (1982), zbiory opowiadań Sezam i inne opowiadania (1954), Dzienniki gwiazdowe (1957), Inwazja z Aldebarana (1959), Księga robotów (1961), Noc księżycowa (1963), Bajki robotów (1964), Polowanie (1965), Cyberiada (1965), Ratujmy kosmos i inne opowiadania (1966), eseje, rozprawy i szkice Summa technologiae (1964), Filozofia przypadku. Literatura w świetle empirii (1968), Fantastyka i futurologia (1970), Biblioteka XXI wieku (1986), Okamgnienie (2000), scenariusz filmowy Przekładaniec (1968, reż. A. Wajda).
Znany i ceniony również poza granicami kraju, laureat licznych nagród, m.in. nagrody PEN Clubu (1994), austriackiej nagrody im. Franza Kafki (1991). W 1996 odznaczony został Orderem Orła Białego. W 2001 otrzymał Złote Berło - nagrodę Fundacji Kultury Polskiej za "wyprzedzanie myślą swojego czasu", w 2003 doktorat honoris causa Uniwersytetu w Bielefeld.
Solaris - powieść wydana w 1961, to szczytowe osiągnięcie polskiej i światowej prozy fantastycznonaukowej najpopularniejszy utwór w dorobku Stanisława Lema. Jego akcja rozgrywa się na stacji badawczej na planecie Soiaris, gdzie przybywa psycholog Kris Kelvin (narrator opowieści). Nieco wcześniej załoga stacji przeprowadziła eksperyment, który sprowokował żywy ocean solaryjski do stworzenia person odpowiadających tłumionym przeżyciom psychicznym uczonych. Na stacji pojawia się między innymi replika Harey, ukochanej Kelvina, która przed laty popełniła samobójstwo. Twory oceanu mają budowę odpowiadającą ludzkiej, zachowują się podług wyobrażeń na ich temat, choć ich pochodzenie nie jest organiczne. Uczeni rozpaczliwie starają się uwolnić od obecności tworów oceanu. Najtrudniejsza jest sytuacja Kelvina, który zmaga się z obrzydzeniem, poczuciem winy za śmierć prawdziwej Harey, ale również z powracającą miłością. Towarzyszom Kelvina (fizyk Sartorius i cybernetyk Snaut) udaje się zbudować anihilator substancji, z jakiej zostali stworzeni „goście". Kopia Harvey-wbrew woli Kelvina - zgadza się na swoje unicestwienie. I ona przeżywa dramat, wiedząc, że nie jest człowiekiem. Powieść Lema podejmuje problem granic ludzkiego poznania, wynikających z antropocentryzmu, niemożności wykroczenia poza logikę, o jakiej stanowią zmysły, doświadczenie, wypracowane przez kulturę pojęcia. Kontakt z żywym oceanem uniemożliwiają pokoleniom badaczy właśnie różnice między ludzkim pojmowaniem świata a diametralnie inną logiką. Trudno odpowiedzieć nawet na pytanie, czy ocean jest bytem świadomym, skoro skazani jesteśmy wyłącznie na nasze rozumienie świadomości. Jeszcze trudniej odgadnąć intencje oceanu. Pojawienie się tworów mogło wynikać z próby skontaktowania się z ludźmi. Mogły one być również swoistym darem, narzędziem eksperymentu, nawet zabawkami. A być może nie pojawiły się w żadnym celu. Na planecie Solaris klęskę ponosi nauka nakierowana na rozszerzanie granic ludzkiego świata. W obszernych partiach powieści Lem przedstawia dzieje solarystyki, jej przemian, postępów, triumfów i powolnego uwiądu, który wynika ze zniechęcenia brakiem spektakularnych odkryć, znużenia kibicującej naukowcom opinii publicznej, zmniejszenia wydatków na dalsze badania i świadomości uczonych, że nawet najbłyskotliwsze hipotezy czy teorie nie rozwiązują żadnych zasadniczych problemów. Więcej mówią o ich twórcach, o ludzkim pojmowaniu świata niż o swoim przedmiocie. Zagadka solaryjskiego oceanu nie zostanie rozwiązana. Solaris należy do parabolicznego nurtu w pisarstwie Lema, który reprezentują również inne głośne utwory pisarza, jak .Eden (1959) czy Niezwyciężony (1964). Ich fabuły w alegoryczny sposób podejmują kwestię ludzkich możliwości poznawczych i skuteczności postępu technologicznego, świadcząc o głębokim sceptycyzmie autora,
Kris Kelvin narrator i gł. postać. Kosmonauta wysłany ze statku kosmicznego Prometeusz ku planecie Solaris, na której jest stacja badawcza. Po przybyciu na miejsce zastaje w zapuszczonej stacji cybernetyka Snauta w złym stanie psychicznym, dowiaduje się także ,że dowódca stacji Gibarian nie żyje od kilkunastu godzin, trzeci zaś z mieszkańców. Solaris, Sartorius, unika towarzyszy. Solaris charakteryzuje się zmienną orbitą grawitacyjną i obecnością galaretowatego plazmatycznego „oceanu", określanego jako „formacja prebiologiczna", pokrywającego całą planetę - poza nielicznymi ziemnymi lub skalistymi wyspami. Ocean, nazwany „gigantycznym mózgiem", „myślącym oceanem", emituje rozmaite impulsy rejestrowane przez aparaturę stacji. Wkrótce po zainstalowaniu się w jednym z pokojów stacji Kris obserwuje niezrozumiale zjawiska: nawiedzają go przywidzenia i halucynacje, widzi ludzkie postacie (np. Murzynkę). Domyśla się przyczyn rozstroju psychicznego pracowników stacji i samobójczej śmierci Gibariana, zaczyna także siebie podejrzewać o chorobę psychiczną. Nawiedza go bowiem fantom Harey, jego nieżyjącej ukochanej (popełniła samobójstwo po zerwaniu przez Kelvina ich związku) - twór, którego materialny i mentalny status jest tajemnicą. W panicznym strachu wobec zagadkowych przywidzeń Kris wysyła Harey w przestrzeń kosmiczną na małym statku. Po rozmowie ze Snautem zaczyna zdawać sobie sprawę, że to Ocean „fabrykuje" fantomy zrodzone z ludzkiej podświadomości, urazów, wstydliwych tajemnic. Fantomy te są niezniszczalne, choć cielesne - także Harey powraca do Krisa. Jej zniszczone ubrania same się reprodukują, przy próbie otwierania drzwi w niewłaściwą stronę wychodzi na jaw jej nadludzka siła. Fantomy trafnie definiuje Sartorius: „zmaterializowane projekcje tego, co na temat danej osoby zawiera nasz mózg". Fantom nieżyjącego Gibariana ostrzega Kelvina, że Snaut i Sartorius w popłochu budują anihilator, by zniszczyć straszliwy Ocean. Z kolei fantom Harey próbuje dokonać aktu samodestrukcji za pomocą płynnego tlenu, ale ta tragiczna próba kończy się fiaskiem dla niezniszczalnego tworu. Postać mająca wszelkie cechy Harey wyjaśnia pewne rzeczy Krisowi: fantomy są instrumentami stworzonymi przez Ocean dla badania ludzkich reakcji - w ten sposób ziemscy badacze Solaris sami stają się obiektami badawczymi. Na prośbę fantomu Harey Snaut i Sartoris anihilują ją skonstruowaną przez siebie aparaturą. Kris pozostaje z poczuciem porażki: tajemnica Oceanu nie zostaje wyjaśniona, ale kosmonauta zyskuje ważną wiedzę: doświadczenie z Solaris wyznacza człowiekowi właściwe miejsce we wszechświecie i uczy go skromności dzięki uświadomieniu mu własnych ograniczeń.
Bohaterowie:
Kris Kelvin - psycholog, współpracownik Gibariana, dowódcy Stacji Solaris; wyekspediowany na jego prośbę. Kelvin jest narratorem, który snuje całą opowieść i przedstawia historię odkrywania i badania tajemniczej planety. Spośród wszystkich bohaterów wydaje się najbardziej sympatyczny i ludzki, stara się zapanować nad sobą i kontrolować życie na stacji, ma jednak świadomość własnej bezsilności i nieuchronności zdarzeń. Pojawienie się „zjawy” Harey wywołuje w nim głębokie poczucie winy.
Sartorius - fizyk, najbliższy współpracownik Gibariana, wspólnie z nim prowadzi zakazane eksperymenty na oceanie. Zamknięty w sobie, chłodny typ pedantycznego naukowca, nawet w obliczu niewyjaśnionych i tragicznych wydarzeń nie potrafi pogodzić się z faktem, że utracił kontrolę nad biegiem wydarzeń. Cały czas przebywa w laboratorium, gdzie pracuje nad urządzeniem przeznaczonym do unicestwiania „zjaw”.
Snaut - cybernetyk; życzliwy wobec Kelvina, próbuje mu pomóc, jednak nie zawsze przychodzi mu to z łatwością. Wizyty „gości” doprowadziły7 go do zwątpienia w możliwości ludzkiego intelektu, poznania i zrozumienia wszechświata. Niektóre wypowiedzi Snauta można potraktować jako głos samego autora.
Harey - niegdyś ukochana Kelvina Krisa, po zerwaniu z nim, w wieku 19 lat, popełniła samobójstwo. Pojawia się jako „gość” - twór F, wygenerowana przez planetę- ocean, nie pamięta wszystkich wypadków, jakie zaszły na Ziemi. W miarę upływu czasu zyskuje coraz pełniejszą osobowość i nabiera cech ludzkich.
Forma powieści : Solaris jest powieścią fantastyczno-naukową. Całość stanowi formę eklektyczną, w której zacierają się granice między różnymi gatunkami (np. między powieścią s.f. a esejem filozoficznym). W Solaris dominuje narracja personalna, prowadzona przez głównego bohatera - Krisa Kelvina. Tok narracji przerywają częste refleksje Kelvina.
„solaris” - stanisław lem |
1