ZOBOWIĄZANIA.

Podstawowym źródłem prawa zobowiązań jest ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późniejszymi zmianami) - zobowiązania określone są w księdze trzeciej tego aktu.

1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE.

1.1. CHARAKTERYSTYKA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ.

Prawem zobowiązań jest zespół norm prawnych, które regulują stosunki majątkowe (oraz - wyjątkowo - osobiste) między podmiotami na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Od prawa zobowiązań, rozumianego jako część prawa cywilnego, należy odróżnić zobowiązania, czyli konkretne stosunki prawne łączące podmioty. Zobowiązaniem jest stosunek prawny, w którym jedna ze stron, zwana wierzycielem, ma prawo żądać od drugiej określonego zachowania się, a druga strona, zwana dłużnikiem, musi to żądanie spełnić (art. 353 k.c.). Stronami takiego stosunku prawnego mogą być w zasadzie wyłącznie osoby fizyczne i osoby prawne.

Jednostki organizacyjne, którym prawodawca przyznał zdolność sądową (czyli możliwość pozywania i bycia pozwanymi w postępowaniu cywilnym) także mogą być stronami stosunku cywilnoprawnego. Ponieważ jednak jednostki organizacyjne w zasadzie w polskim prawie nie mają osobowości prawnej, stąd też przyjęło się w obrocie używanie w stosunku do nich nazwy ułomnych osób prawnych. Do ułomnych osób prawnych zaliczamy między innymi spółki osobowe prawa handlowego (tak bowiem stanowi art. 8 § 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych - Dz.U. Nr 94, poz. 1037, z późniejszymi zmianami).

Cechą charakterystyczną stosunku zobowiązaniowego jest to, że istnieje on tylko w relacji: dłużnik - wierzyciel. Zobowiązanie nie jest zatem skuteczne erga omnes (jak prawa rzeczowe), ale jest skuteczne inter partes (wyłącznie między stronami tej czynności). Prawa i obowiązki powstałe w wyniku stosunku zobowiązaniowego maja charakter wewnętrzny i - w zasadzie - nie dotyczą osób trzecich. Wyjątkiem od tak określonej zasady są umowy na rzecz osób trzecich, które będą określone w dalszej części wykładu. Zobowiązanie jest nazywane prawem podmiotowym względnym, bowiem istnieje ono wyłącznie wewnątrz określonego stosunku prawnego.

1.2. PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA.

Przedmiotem zobowiązania jest określone świadczenie - a zatem ten właśnie oznaczony w zobowiązaniu sposób zachowania się dłużnika. Prawodawcy znane są różne sposoby świadczeń :

1. świadczenia mogą polegać na dokonywaniu określonych czynności (np. obowiązki sprzedawcy w umowie sprzedaży rzeczy),

2. świadczenia mogą polegać na zaniechaniu dokonywania określonych czynności.

Prawodawca rozróżnia także inny podział świadczeń: na świadczenia podzielne i niepodzielne, w zależności od tego, czy dług da się spełnić częściami (np. dług pieniężny), czy też jego spełnienie musi nastąpić jednorazowo (np. namalowanie obrazu). Zgodnie z art. 379 § 2 k.c. świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo, bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Wszystkie pozostałe świadczenia są niepodzielne.

Innym podziałem świadczeń - ze względu na sposób wykonywania - jest podział na świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe. Świadczeniem jednorazowym jest takie świadczenie, które da się spełnić jedną czynnością (np. przewóz osób). Świadczenie jest okresowe, jeżeli można je spełnić przez wykonanie szeregu czynności w określonych odstępach czasu (np. czynsz w umowie najmu). Świadczenie jest ciągłe, jeżeli polega na oznaczonym, niezmiennym zachowaniu się dłużnika przez cały czas trwania stosunku zobowiązaniowego (np. świadczenie najemcy).

Przedmiotem świadczenia może być rzecz oznaczona co do tożsamości lub tylko co do gatunku - wówczas mówimy o świadczeniu określonym indywidualnie lub rodzajowo.

2.2. POWSTANIE ZOBOWIĄZANIA.

Zobowiązania powstają w następujących sytuacjach :

1. bezpodstawnego wzbogacenia,

2. czynu niedozwolonego,

3. jednostronnej czynności prawnej,

4. niewykonania lub nienależytego wykonania innego zobowiązania,

5. prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia,

6. aktu administracyjnego,

7. umowy.

Bezpodstawnym wzbogaceniem jest sytuacja, w której jedna osoba uzyskuje korzyść kosztem innej osoby bez należytego usprawiedliwienia prawnego. Sytuację ta określa art. 405 k.c., który stwierdza, że ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Naturę tego zagadnienia wyjaśnił Sąd Najwyższy, który wskazał, że „konieczną przesłanką roszczenia opartego na przepisie art. 405 k.c. jest istnienie współzależności pomiędzy powstaniem korzyści w majątku wzbogaconego i uszczerbku w majątku zubożonego. Ta współzależność polega przede wszystkim na tym, że zarówno korzyść jak i uszczerbek są wynikiem jednego zdarzenia”. Na uwagę zasługuje tutaj fakt, że prawodawca nie wskazał tutaj w wyniku jakiego zdarzenia takie wzbogacenie mogło nastąpić - należy zatem uznać, że źródłem bezpodstawnego wzbogacenia może być każda czynność prawna, o ile:

1. nastąpiło przesunięcie majątku jednej do majątku innej osoby,

2. przesunięcie to nie ma uzasadnienia prawnego,

3. między wzbogaceniem a zubożeniem nie zachodzi związek przyczynowo - skutkowy.

W sytuacji, w której zaistnieje bezpodstawne wzbogacenie, powstaje obowiązek zwrotu przez osobę wzbogaconą nienależnie uzyskanych korzyści, przy czym obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody (art. 406 k.c.). W sytuacji, w której osoba wzbogacona rozporządziła bezpłatnie korzyścią na rzecz osoby trzeciej, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią (art. 407 k.c.).

Tak określony obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, o ile wyzbywając się tych korzyści wzbogacony powinien był liczyć się z obowiązkiem ich zwrotu. Osobę wzbogaconą obciąża tutaj dowód na zużycie korzyści. Dowód na istnienie okoliczności wskazujących na bezpodstawność wzbogacenia (a zatem okoliczność, o której wzbogacony powinien wiedzieć i z którą powinien się liczyć) obciąża osobę zubożoną.

Zobowiązanie może także powstać w wyniku zaistnienia czynu niedozwolonego. Pojęcie czynu niedozwolonego nie zostało przez prawodawcę zdefiniowane wprost w ustawie. Definicja ta wynika natomiast z brzmienia art. 415 - 449 k.c.. Czynem niedozwolonym jest zatem każde zdarzenie, które powoduje powstanie szkody wyrządzonej innej osobie, jeżeli ustawa wiąże z danym zdarzeniem obowiązek odszkodowawczy. Słusznie jednak zaznacza Zbigniew Szczurek, że pojęcie to jest szersze, niż pojęcie czynu karalnego, określonego przepisami prawa karnego. Czynem niedozwolonym jest zarówno czyn dokonany przez człowieka (czyn świadomy), jak i zdarzenie niezależne od woli człowieka. Oba te elementy łączy podstawowa cecha czynu niedozwolonego: z ich zaistnieniem ustawa musi wiązać obowiązek odszkodowawczy. Zobowiązanie powstaje tutaj samoistnie - w chwili zaistnienia czynu niedozwolonego. Nie każdy jednak czyn niedozwolony rodzi natychmiast odpowiedzialność cywilną - czyn taki musi jeszcze spowodować szkodę. Prawodawca definiuje pojęcie szkody jako:

1. uszczerbek materialny, czyli rzeczywistą stratę w majątku,

2. krzywdę moralną, czyli szkodę, jaką osoba poniosła w swoich dobrach osobistych, takich jak np. cześć, czy godność,

3. utracone korzyści, czyli utratę tego, co osoba spodziewała się otrzymać, a czego nie otrzymała w wyniku czynu niedozwolonego.

Powyższe rozważania można zilustrować następującym przykładem :

A kierujący pojazdem mechanicznym, powoduje wypadek drogowy, w którym poszkodowana jest osoba B.

Szkoda, która powstaje w odniesieniu do osoby B obejmuje :

1. uszczerbek materialny - koszty leczenia i rehabilitacji,

2. krzywdę moralną - cierpienia związane z psychicznym odczuciem bólu,

3. utracone korzyści - osoba B nie mogła w czasie rekonwalescencji świadczyć pracy, czyli utraciła zarobki, które w normalnych warunkach by otrzymała i których mogła się spodziewać.

Na skutek czynu niedozwolonego podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia. Naprawienie szkody jest istotą odpowiedzialności z tytułu czynności niedozwolonych, zwaną także odpowiedzialnością deliktową. Cechami charakterystycznymi odpowiedzialności deliktowej są :

1. odpowiedzialność taka powstaje w wyniku dokonania czynu niedozwolonego,

2. odpowiedzialność deliktowa jest niezależna od istniejącego między stronami jakiegokolwiek stosunku prawnego,

3. ciężar udowodnienia osoby odpowiedzialnej za czyn spoczywa na poszkodowanym.

Przesłankami zastosowania odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego są zatem:

1. powstanie szkody,

2. zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy oznaczonego podmiotu (czyn niedozwolony),

3. związek przyczynowy między tym zdarzeniem a szkodą. Związek ten powoduje, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność nie za wszystkie, tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła (art. 361 §1 k.c.).

W odniesieniu do odpowiedzialności deliktowej prawodawca wskazał trzy zasady odpowiedzialności: zasadę winy, ryzyka oraz słuszności. Zasada winy oznacza, że zobowiązanie do naprawienia szkody powstaje tylko w sytuacji, w której szkoda wynikła z winy danego podmiotu. Oznacza to, że prawodawca uzależnia istnienie obowiązku odszkodowawczego od zaistnienia przesłanki winy. Winą jest stan psychiczny sprawcy, a zatem czy był (lub mógł być) świadomy, że jego czyn był bezprawny. Tak określona wina ma dwa rodzaje : winę umyślną i nieumyślną. Winą umyślną jest sytuacja, w której sprawca czynu miał świadomość, a zatem wiedział, że jego czyn był naganny. Sprawca takiego czynu zatem dąży do osiągnięcia celu w postaci szkody, albo przynajmniej się godzi na zaistnienie takiego skutku. Wina nieumyślna oznacza, że sprawca - co prawda - przewiduje możliwość wystąpienia szkodliwego skutku, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoła go uniknąć, albo też nie przewiduje możliwości wystąpienia tego skutku, choć powinien i może go przewidzieć. Wina nieumyślna występuje, zatem w dwu postaciach: niedbalstwa i lekkomyślności. Według zasady winy odpowiedzialność dotyczy następujących sytuacji:

1. szkód spowodowanych przez osoby fizyczne przez swoje czyny lub zaniechania,

2. szkód wyrządzonych z winy organu osoby prawnej,

3. szkód wyrządzone czynami osób, którymi się posłużono,

4. szkód wyrządzonych przez zwierzęta.

Zasada winy ma znaczenie podstawowe w systemie prawa polskiego. Zasada ta oznacza następujące rozłożenie ciężaru dowodu :

1. osoba poszkodowana musi udowodnić przesłanki swojego roszczenia odszkodowawczego, to jest:

1. fakt wystąpienia naruszenia

2. osobę sprawcy, lub osobę odpowiedzialną za czyny sprawcy,

3. winę osoby wskazanej wyżej (to jest winę sprawcy lub winę w nadzorze nad sprawcą).

2. pozwany musi (jeżeli chce się uchylić od obowiązku odszkodowawczego) przeprowadzić dowód na brak cechy winy (np. przesłanką, której udowodnienie zwalnia z odpowiedzialności, jest siła wyższa).

Prawodawca zdawał sobie sprawę z faktu, że przeprowadzenie tak określonych dowodów w praktyce nie zawsze będzie możliwe, dlatego też zdecydował się na wprowadzenie do Kodeksu cywilnego modyfikacji zasady winy. Zmiany te doprowadziły do powstania zasady ryzyka. Istota tej zasady sprowadza się do stwierdzenia, że zasada ryzyka oznacza przerzucenie dowodu na drugą stronę postępowania cywilnego. A zatem to nie osoba poszkodowana, ale sprawca czynu musi przeprowadzić dowód, który zwolni go od odpowiedzialności.

Od odpowiedzialności z tytułu ryzyka zwalnia dowód na fakt, że:

1. szkoda powstała skutek siły wyższej,

2. szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą dana osoba nie ponosi odpowiedzialności.

Z tytułu ryzyka odpowiedzialność ponoszą :

1. osoba zajmująca pomieszczenie - za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia,

2. samoistny posiadacz budowli - za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części,

3. prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody - za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu,

4. samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody - za szkodę wyrządzoną tym pojazdem.

Zasada słuszności oznacza, że choć sprawcy nie można zarzucić winy w działaniu lub zaniechaniu, lub sprawcy wskazać nie można, słuszne jest, by osoba odpowiedzialna taką odpowiedzialność poniosła. Klasycznym przykładem jest odpowiedzialność Skarbu Państwa za działania funkcjonariuszy publicznych (art. 418 i następne k.c.) - przepis ten daje możliwość obciążenia Skarbu państwa skutkami czynów funkcjonariuszy publicznych, jeżeli nie można konkretnemu sprawcy przypisać konkretnej postaci winy. Zatem zasada słuszności (podobnie jak i zasada ryzyka) ma na celu ułatwienie osobom poszkodowanym przeprowadzenia postępowania sądowego.

Jednostronną czynnością prawną jest sytuacja, w której podmiot zobowiązuje się świadczyć na rzecz jakiegoś podmiotu, nie oczekując świadczenia wzajemnego z jego strony. Klasycznym przykładem jednostronnej czynności prawnej jako źródła zobowiązań, jest przyrzeczenie publiczne, czyli sytuacja, w której dana osoba, przez ogłoszenie publiczne, przyrzeka nagrodę za wykonanie oznaczonej czynności - osoba ta jest zobowiązana przyrzeczenia dotrzymać (art. 919 k.c.). Do ustanowienia zobowiązania wystarczy tutaj samo oświadczenie woli składającego przyrzeczenie. Obowiązek spełnienia zobowiązania powstanie wtedy, gdy inna osoba zachowa się w sposób wskazany w przyrzeczeniu.

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jako źródło zobowiązania to sytuacja, w której dłużnik nie wykonując istniejącego zobowiązania lub wykonując je nienależycie, przyczynia się do powstania szkody, którą musi następnie naprawić.

Zasadę tę można zilustrować przykładem :

Podmiot, który zobowiązał się dostarczyć na teren budowy określoną ilość materiałów budowlanych, nie wykonuje tego świadczenia. W wyniku tego następuje opóźnienie w oprowadzonych pracach budowlanych, co wiąże się z rosnącymi kosztami budowy. Podmiot odpowiedzialny za to opóźnienie zobowiązany jest do naprawienia szkody (np. poprzez pokrycie kosztów związanych w prowadzonymi robotami).

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia to sytuacja, w której podmiot prowadzi cudzą sprawę, nie mając do tego stosownego tytułu prawnego. Należy tutaj zaznaczyć, że prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia może nastąpić tylko w sytuacji, w której prowadzący sprawę wie o tym, że prowadzi cudzą sprawę, a nie w sytuacji, w której działa w błędnym przekonaniu, że prowadzi własną sprawę.

Przykładami takiego zobowiązania są :

Jeden ze współwłaścicieli rozporządza rzeczą wspólną, działając w celu osiągnięcia większej korzyści dla wszystkich współwłaścicieli. Podmiot opiekuje się majątkiem innej osoby, w celu zapobieżenia grożącej temu majątkowi szkodzie.

Decyzja administracyjna jako źródło zobowiązań straciła w chwili obecnej swoje znaczenie. Instytucja ta istnieje w postaci szczątkowej, wyłącznie w odniesieniu do niektórych kategorii podmiotów publicznych.

3. UMOWY.

3.1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE.

Umowy są najważniejszą częścią prawa zobowiązań. Umowa to zobowiązanie dwustronne. Rozróżnia się umowy jednostronnie- i dwustronnie zobowiązujące, w zależności od tego, na kim ciążą obowiązki określonego zachowania się (na jednej, czy na obu stronach). Szczególnym przypadkiem umów dwustronnych są umowy wzajemne, w których obowiązki stron umowy są sobie wzajemnie równe, a spełnienie jednego długu zależy od spełnienia długu drugiej strony. Ponadto rozróżniamy umowę nazwaną i nienazwaną (umową nazwaną jest umowa uregulowana w jakimkolwiek akcie prawnym - np. umowa dzierżawy w kodeksie cywilnym, umowa licencyjna w prawie autorskim i prawie wynalazczym). Umową nienazwaną jest umowa, którą strony tworzą od podstaw, zgodną wolą i nie jest ona umową określona bezpośrednio w którymkolwiek z aktów prawnych. Podstawowy jednak podział umów polega na ich rozróżnieniu ze względu na sposób wejścia w życie - w takim wypadku umowy dzielimy na konsensualne i realne. Umowa konsensualna powstaje wyłącznie na skutek zgodnej woli stron - do ich wejścia w życie wystarcza to właśnie zgodne porozumienie. Umowy realne natomiast - podobnie jak umowy konsensualne - istnieją z chwilą zawarcia, ale nie obowiązują. Do ich wprowadzenia w życie wymagane jest dokonanie jeszcze jakiejś szczególnej czynności. Umowy konsensualne są podstawowym rodzajem umów występujących w polskim prawie.

3.2. PODSTAWOWE ZASADY UMÓW.

Zasady prawa umów :

1. swoboda umów,

2. względność przepisów prawa umów (tzn. możliwość dowolnego ukształtowania przez strony stosunku umownego),

a) wzory i ogólne warunki umów

3) równoważność stron umowy,

4) zachowanie zawartej umowy (tzw. zasada pacta sunt servanda),

5) nominalizm wykonania umowy,

6. waloryzacja świadczenia dłużnika,

6. umowa jako stosunek prawny o charakterze względnym.

Zasada swobody umów ma charakter podstawowy w całym systemie prawa umów. Zasadę tę należy rozumieć jako całkowitą dowolność w decyzji o:

1. zawarciu umowy,

2. wyborze osoby kontrahenta,

3. treści i formy stosunku umownego.

Treść tej zasady prawodawca uregulował w art. 353 k.c., w którym stwierdził, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Ze względu na charakter tej zasady prawodawca zapisał ją wprost w Kodeksie, wyróżniając ją pierwszeństwem przed pozostałymi regułami prawa umów. Zasada ta jednak nie jest absolutna i może zostać ograniczona przez ustawodawcę w ustawie.

Pochodną tej zasady jest zasada względności przepisów księgi trzeciej Kodeksu cywilnego. W odniesieniu do umów oznacza ona, że prawodawca nie chce narzucać w tym zakresie swojej woli stronom stosunków cywilnoprawnych, że prawodawca reguluje umowy jedynie w sposób przykładowy, wskazując raczej na modele instytucji, niż na konkretne rozwiązania. Polski prawodawca wskazał tutaj kierunki, w których powinny iść rozwiązania wypracowywane przez strony umów. Należy jednak zaznaczyć, że prawodawca nie zakazał modyfikacji istniejących wzorów - wręcz przeciwnie - w polskim prawie cywilnym istnieją umowy nienazwane, będące w dużej części przypadków przekształconymi, zmienionymi umowami nazwanymi. Regulacje zawarte w kodeksie cywilnym mają jeszcze jedna cechę szczególną - przepisy dotyczące umów stosuje się w zasadzie w sytuacjach, w których strony inaczej nie postanowiły.

Tezę tę można zilustrować przykładem:

Art. 455 Kodeksu cywilnego - jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Inną pochodną zasady swobody umów jest zasada równoważności stron umowy, która oznacza, że prawodawca nie ustanawia preferencji dla żadnej ze stron stosunku umownego - ich pozycja w umowie zależy wyłącznie od wynegocjowanych zapisów umownych. Zdając sobie sprawę, iż w rzeczywistości występują sytuacje, w których równość stron nie jest zachowywana (sytuacje wyzysku) prawodawca ustanawia normy, których celem jest zapewnienie tej równowagi - temu służą przepisy dotyczące m.in. gwarancji w umowie sprzedaży (art. 556 - 576 k.c.), gwarancji (art. 577 - 581 k.c.), czy wyzysku (art. 388 k.c.).

Mając na względzie istniejącą rzeczywistość, w której bezwzględne zachowanie zasad : swobody umów oraz względności przepisów może powodować trudności, prawodawca dopuszcza ich modyfikowanie wyrażające się w istnieniu wzorów umów oraz ogólnych warunkach umów. Formalnie rzecz biorąc, opracowanie przez jedną ze stron umowy wzorcowego formularza nie uchybia zasadzie swobody umów, ponieważ strony nadal kierują się autonomiczna wolą. Należy jednak wskazać, że w praktyce opracowanie takiego wzoru niewątpliwie wpłynie na treść stosunku prawnego łączącego strony, skoro sama treść stosunku jest w zasadzie ustalona we wzorze.

Innym zagadnieniem jest kwestia ogólnych warunków umów, to znaczy reguł ustalanych przez podmioty gospodarcze, których zadaniem jest uzupełnienie przepisów obowiązującego prawa. Ustalenie ogólnych warunków umów oznacza bowiem narzucenie treści umowy kontrahentowi, bez możliwości jej umownej zmiany. Swoboda strony zostaje zatem niezwykle mocno ograniczona - wybór kontrahenta sprowadza się tutaj do prostej alternatywy - zawarcia umowy w postaci narzuconej lub odmowy jej zawarcia. Można zatem twierdzić, że swoboda kontrahenta oznacza tutaj wyłącznie decyzję o przystąpieniu do umowy, której zasadnicze warunki zostały ustalone przez jedną stronę. Taką umowę w prawie nazywamy umową adhezyjną. W wielu dziedzinach życia ten typ umów odgrywa już dominującą rolę - np. w sferze działalności banków. Nie można jednak wysuwać twierdzenia, że - skoro wzory oraz ogólne warunki umów naruszają zasadę swobody umów - są one sprzeczne z prawem. Należy tutaj wskazać, że oba te elementy są wytworem praktyki, istniejących w obrocie zwyczajów, a zatem niejako są pochodną tej samej zasady, którą ograniczają. W celu uniknięcia całkowitej utraty znaczenia zasady swobody umów, prawodawca wprowadził w kodeksie cywilnym szereg przepisów o charakterze bezwzględnie obowiązujących, których celem jest ochrona równowagi interesów stron umowy.

Przykładem tej zasady jest art. 338 k.c., regulujący zagadnienie wyzysku, który stwierdza , że jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy.

Zasada zachowywania zawartych umów nie wymaga szerszych wyjaśnień. Należy jedynie wskazać, że oznacza ona bezwzględną konieczność wykonania zawartej umowy. W celu wykonania tego nakazu prawodawca nakłada (i zezwala stronom na nałożenie) sankcji na stronę, którą obciążają powody niewykonania kontraktu.

Zasada nominalizmu oznacza, że umowa powinna zostać wykonana w takiej postaci i takiej wysokości, jaka została uzgodniona zgodną wolą stron, nawet jeżeli wartość świadczenia w chwili jego spełniania różni się od wartości ustalonej przez strony w chwili zawarcia umowy. Zasada ta ma charakter podstawowy w całym prawie umów. Oznacza ona, że dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom (art. 354 k.c.). Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 358 par. 1 k.c.).

W pewnych jednak sytuacjach prawodawca zezwala na jej zmianę - wówczas mamy do czynienia z zasadą waloryzacji świadczeń (art. 357 oraz - dla świadczeń pieniężnych - art. 358 k.c.). Zgodnie z tą zasadą jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się interesami stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Zasada ta ze swej istoty stanowi wyjątek od zasady nominalizmu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie zasada ta musi być interpretowana zawężająco, co oznacza, że powinna być stosowana tylko do zobowiązań pieniężnych sensu stricto, nie zaś do zobowiązań odszkodowawczych. W tym zakresie do odszkodowania zasądzonego wyrokiem sądu nie stosuje się zasady waloryzacji.

Na zakończenie rozważań poświęconych ogólnym zasadom prawa umów należy wskazać, że przepisy normujące te sytuacje odnoszą się wyłącznie do sytuacji stron umowy (zasada względności umów). Jedynie w wyjątkowych przypadkach przepisy o umowach mogą odnosić się do osób nie będących stronami umowy - w takich sytuacjach mówimy o umowach o świadczenie na rzecz i przez osobę trzecią.

3.3. UMOWY WZAJEMNE.

Jak wspomniano wyżej umowa wzajemna jest szczególnym przypadkiem umowy dwustronnie zobowiązującej - w niej bowiem świadczenie jednej strony odpowiada świadczeniu drugiej. Innymi słowy - umowa wzajemna jest umową, w której świadczenia stroną są w stosunku do siebie równoważne. Teoria prawa cywilnego słusznie podkreśla, że w umowie wzajemnej cecha równoważności powinna dotyczyć wyłącznie podstawowych obowiązków stron umowy. Jeżeli zatem umowa określa dodatkowe obowiązki - tych już ta cecha ekwiwalentności nie dotyczy.

3.4. UMOWY O ŚWIADCZENIE NA RZECZ I PRZEZ OSOBĘ TRZECIĄ.

Jak wspomniano wyżej- w zasadzie w prawie umów regulowane są sytuacje, w których obowiązki i przywileje powstają wyłącznie w odniesieniu do stron umowy. Prawodawca, zdając sobie sprawę z istniejącej praktyki oraz chroniąc zasadę swobody umów zezwala na zawieranie umów, których treścią będzie regulowanie sytuacji prawnej osoby nie biorącej bezpośredniego udziału w zawartej umowie. W praktyce mamy tutaj do czynienia w trzema sytuacjami :

1. gdy w treści zobowiązania znajduje się zapis nakładający obowiązek świadczenia przez osobę trzecią,

2. gdy osoba trzecia zobowiąże się wobec dłużnika z innej umowy, że jego wierzyciel nie będzie dochodził wierzytelności oraz

3. gdy jedna ze strona zobowiązuje się - w wykonaniu zawartej umowy - świadczyć na rzecz osoby trzeciej.

Sytuacja pierwsza została przez prawodawcę jasno i prosto uregulowana - skoro bowiem umowa obowiązuje wyłącznie między jej stronami, niemożliwe jest nałożenie w niej obowiązków na inne, niż strony, osoby. Zapisy, które sprzeciwiałyby się tej zasadzie uznaje się za nieistniejące. Strony umowy natomiast mogą umieścić w niej zapisy zobowiązujące którąś ze stron do zagwarantowania wykonania świadczenia przez osobę trzecią. W tej sytuacji uznaje się, że umowa zostaje wykonana w momencie wykonania jej postanowień przez tę osobę. Należy tutaj jednak wskazać, że wierzyciel w umowie o świadczenie przez osobę trzecią nie uzyskuje wobec tej osoby roszczeń o wykonanie umowy - ma on natomiast roszczenie skuteczne wobec swojego kontrahenta o wywiązanie się z umowy i nakłonienie osoby trzeciej do świadczenia. Sytuacja te została przez prawodawcę uregulowana w art. 391 k.c..

Sytuacja, w której osoba trzecia zobowiązuje się wobec dłużnika z innej umowy, że doprowadzi do tego, że jego wierzyciel nie będzie dochodził wykonania świadczenia przez dłużnika, jest przedmiotem regulacji w art. 392 k.c.. Należy tutaj wskazać, że - zgodnie z zasadą względności umów - taka umowa nie powoduje zmiany stosunków z umowy podstawowej - wierzyciel nie traci, ani nie zyskuje uprawnień. Umowa ta oznacza, że dłużnik może żądać, żeby osoba trzecia, która złożyła takie zobowiązanie, podjęła starania w celu jego wykonania. W przypadku jednak, gdyby jej starania nie przyniosły zamierzonych rezultatów i wierzyciel ze stosunku podstawowego nadal żądał spełnienia świadczenia przez dłużnika - osoba ta jest odpowiedzialna przed dłużnikiem za szkodę powstałą przez konieczność wykonania świadczenia.

Ostatnia, trzecia sytuacja dotyczy umowy, w której jedna ze stron zobowiązuje się świadczyć na rzecz osoby trzeciej. Istnienie takiego zapisu zmienia sytuację prawną nie tylko stron umowy, ale i tej osoby - zgodnie z art. 393 § 1 k.c. - może ona żądać od dłużnika spełnienia tego świadczenia. Przepis ten oznacza także, że - jeżeli do przyjęcia świadczenia konieczne jest jakieś zachowanie się tej osoby (np. odebranie sumy pieniężnej) - osoba ta zobowiązana jest do przyjęcia świadczenia.

Prawodawca przewidział także sytuację, w której strony umowy zmienią zdanie w tej kwestii już po zawarciu umowy - w takim wypadku strony mogą ten obowiązek zmienić w każdym czasie, chyba, że osoba trzecia, na rzecz której świadczenie miałoby zostać wykonane, oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce z tego świadczenia skorzystać (§ 2 tego artykułu).

4. WYKONANIE ZOBOWIĄZANIA.

4.1. ZAGADNIENIA OGÓLNE.

Każde zobowiązanie powinno zostać wykonane zgodnie ze swoją treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Dłużnik zawsze powinien mieć na uwadze uzasadniony interes wierzyciela i starać się wykonać zobowiązanie w ten sposób, by interes wierzyciela został zaspokojony. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel (art. 354 k.c.).

Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (tak zwana należyta staranność) - art. 355 k.c..W zasadzie treść istniejącego zobowiązania nie powinna ulegać zmianie w trakcie jego trwania - zgodnie z zasadą pacta sunt servanda - prawo dopuszcza tutaj jednak wyjątki - np. zmiana treści zobowiązania może nastąpić za zgodą obu stron.

Zobowiązanie powinno zostać wykonane w uzgodnionym przez strony terminie. W przypadku, gdyby strony terminu nie uzgodniły, dłużnik jest zobowiązany spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go do tego przez wierzyciela (art. 455 k.c.). Należy tutaj zauważyć, że wierzyciel może wezwać dłużnika do wykonania świadczenia w dowolny sposób, nawet poprzez wręczenie pozwu. Negatywne skutki niewykonania zobowiązania (między innymi obowiązek zapłaty należnych odsetek) powstają dopiero po tym wezwaniu, o ile jest ono bezskuteczne.

Zobowiązanie powinno zostać wykonane w uzgodnionym przez strony miejscu. Jeżeli jednak miejsce spełnienia świadczenia nie zostało przez strony oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia; jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania. Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 k.c.).

Wyjątkowo Kodeks cywilny dopuszcza zmianę sposobu wykonania zobowiązania - zgodnie z art. 357 k.c. - w przypadku, gdyby z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia było połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziło jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się wskazanymi wyżej zasadami.Należy tutaj zwrócić uwagę na istotną zasadę wskazaną przez prawodawcę w art. 462 k.c., zgodnie z którą dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela pokwitowania. Pokwitowanie powinno zostać wydane w formie szczególnej, jeżeli dłużnik tego zażąda. Koszty pokwitowania ponosi dłużnik, chyba że strony inaczej postanowiły. Jeżeli wierzyciel odmawia pokwitowania, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 463 k.c.).

4.2. WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ Z UMÓW WZAJEMNYCH.

Podstawową zatem cechą umowy wzajemnej jest równoważność świadczeń stron umowy. Akceptując tę zasadę prawodawca określił w Kodeksie cywilnym, że świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (zwane świadczeniami wzajemnymi) powinny być spełnione jednocześnie (art. 488 § 1 k.c.). Kontynuując tę myśl prawodawca w art. 488 § 2 k.c. zaznaczył, że - skoro świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie - każda ze stron może się powstrzymać ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. To uprawnienie do powstrzymania się od spełnienia świadczenia w zasadzie nie odnosi się do świadczeń, które nie muszą być spełniane jednocześnie. Skoro bowiem świadczenia nie muszą być spełniane jednocześnie, strona umowy, która ma swoje świadczenie spełnić wcześniej, nie może uzależniać spełnienia swojego świadczenia od spełnienia świadczenia przez drugą stronę. Należy tutaj zauważyć jednakowoż, że prawodawca - w drodze wyjątku - zezwolił takiej stronie na powstrzymanie się od spełnienia świadczenia, jeżeli spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy. Wówczas strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia (art. 490 § 1 k.c.). Uprawnienie to oczywiście nie przysługuje, jeżeli strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia w chwili zawarcia umowy wiedziała o złym stanie majątkowym drugiej strony.

Spełnienie świadczeń wzajemnych natomiast nie zawsze musi nastąpić jednocześnie - jeżeli tak stanowi klauzula umowna ustalona przez strony, przepis ustawy albo orzeczenie sądu lub decyzja innego właściwego organu , strony mogą spełnić swoje świadczenia w różnym czasie (art. 488 § 1 k.c., na końcu).

Podręcznikowym przykładem takiej sytuacji jest sytuacja prawna stron umowy najmu - świadczenie wynajmującego ma charakter ciągły (i przyjmie postać udostępniania lokalu najemcy), podczas gdy świadczenie najemcy ma charakter okresowy (chodzi tutaj o zapłatę czynszu).

4.3. ZŁOŻENIE PRZEDMIOTU ŚWIADCZENIA DO DEPOZYTU SĄDOWEGO.

Wyjątkowo spełnienie świadczenia przez dłużnika może przybrać postać złożenia tego świadczenia do depozytu sądowego. Takie wykonanie zobowiązania może mieć miejsce w sytuacji, gdy (art. 467 k.c.):

1. wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, nie wie, kto jest wierzycielem, albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela;

2. wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani przedstawiciela uprawnionego do przyjęcia świadczenia;

3. powstał spór, kto jest wierzycielem;

4. z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być spełnione;

przepisy innych ustaw takie zachowanie przewidują.O złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego dłużnik powinien niezwłocznie zawiadomić wierzyciela, chyba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Zawiadomienie powinno nastąpić na piśmie. W razie niewykonania tego obowiązku dłużnik jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę. Dłużnik może przedmiot złożony do depozytu odebrać w każdej chwili, dopóki wierzyciel nie zażądał wydania przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego (art. 469 k.c.). Jeżeli dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowego, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe. Ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów złożenia.

4.4. WIELOŚĆ DŁUŻNIKÓW LUB WIERZYCIELI.

Ocena sytuacji, w której po każdej ze stron zobowiązania występuje jedna osoba nie powoduje szczególnych trudności. Problemy powstają w sytuacji, w której w zobowiązaniu po jednej ze stron (lub po obu stronach) występuje więcej niż jedna osoba. Wówczas istnieje tzw. wielość dłużników lub wielość wierzycieli. W sytuacji tej sposób spełnienia świadczenia zależy od tego, czy świadczenie jest podzielne (a zatem, czy da się spełnić częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia), czy też nie. Jeżeli świadczenie dłużników można podzielić, dług dzieli się na tyle części, ilu jest dłużników i wierzycieli razem (art. 379 k.c.). Części te są niezależne od siebie, a zatem mogą być spełniane tak, że każdy z dłużników będzie zobowiązany świadczyć każdemu z wierzycieli przypadającą na niego część.

Jeśli jednak świadczenie jest niepodzielne (np. przedmiotem zobowiązania jest oddanie namalowanego obrazu), wówczas każdy ze współwierzycieli może żądać spełnienia całego świadczenia (art. 381 k.c.). Spełnienie tego świadczenia przez jednego z dłużników zwolni pozostałych dłużników z odpowiedzialności wobec wierzycieli. Należy tutaj jednak wskazać, że w razie sprzeciwu chociażby jednego z wierzycieli, dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. W opisanej wyżej sytuacji dłużnik, który spełnił świadczenie niepodzielne, może żądać od pozostałych dłużników zwrotu wartości świadczenia, w częściach przypadających na współdłużników. O tym, czy w ogóle i w jakich częściach dłużnik może żądać zwrotu od współdłużników rozstrzyga treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych (art. 376 w związku z art. 380 § 3 k.c.). Zgodnie z art. 383 k.c. jeżeli jeden z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego przyjął świadczenie, jest on odpowiedzialny względem pozostałych wierzycieli. O tym, czy w ogóle i w jakich częściach pozostali współwierzyciele mogą żądać zwrotu świadczenia od wierzyciela, który to świadczenie odebrał, rozstrzyga treść istniejącego między współwierzycielami stosunku prawnego. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych (art. 378 w związku z art. 383 k.c.).

4.5. ZOBOWIĄZANIE SOLIDARNE.

Specyficzną sytuacją w zakresie wielości podmiotów w zobowiązaniu jest zobowiązanie solidarne - zobowiązanie to będzie polegać na tym, że kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (solidarność dłużników) - art. 366 k.c.. Obok solidarności dłużników istnieje także solidarność wierzycieli, to jest sytuacja, w której kilku wierzycieli może być uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich (art. 367 k.c.). W opisanej wyżej sytuacji dłużnik, który spełnił świadczenie niepodzielne, może żądać od pozostałych dłużników zwrotu wartości świadczenia, w częściach przypadających na współdłużników. O tym, czy w ogóle i w jakich częściach dłużnik może żądać zwrotu od współdłużników rozstrzyga treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych (art. 376 k.c.).

Także, jeżeli jeden z wierzycieli solidarnych przyjął świadczenie, treść istniejącego między współwierzycielami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach jest on odpowiedzialny względem współwierzycieli. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, wierzyciel, który przyjął świadczenie, jest odpowiedzialny w częściach równych (art. 378 k.c.).

Zobowiązanie solidarne istnieje tylko w sytuacjach wskazanych bezpośrednio w ustawie lub jeżeli wynika to z czynności prawnej. Prawodawca wskazał w Kodeksie cywilnym przykład sytuacji, w której zobowiązanie solidarne powstaje - jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, są one zobowiązane solidarnie, chyba że inaczej się umówiły (art. 370 k.c.).

5. SKUTKI NIEWYKONANIA LUB NIENALEŻYTEGO WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA.

5.1. ZAGADNIENIA OGÓLNE.

Prawodawca przewiduje, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika powoduje powstanie kilku skutków, a w szczególności:

1. powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej,

2. możliwość dokonania przez wierzyciela na koszt dłużnika zakupu takiej samej ilości takich samych rzeczy lub możliwość żądania od dłużnika zapłaty ich wartości,

3. możliwość wykonania zastępczego na koszt dłużnika,

4. możliwość odstąpienia od umowy,

5. wygaśnięcie zobowiązania.

Zgodnie z brzmieniem art. 471 k.c. w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powstaje obowiązek odszkodowawczy - dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Przepis ten formułuje zatem następujące przesłanki odpowiedzialności dłużnika :

1. musi zaistnieć szkoda po stronie wierzyciela (należy tutaj przypomnieć, że szkoda w rozumieniu prawa cywilnego zawiera trzy elementy : uszczerbek majątkowy, utracone korzyści oraz krzywdę moralną),

2. szkoda musi zostać spowodowana faktem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, przy czym między tym niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem a szkodą powinien istnieć związek przyczynowo - skutkowy.

Omawiana zasada oznacza, że dłużnik ponosi odpowiedzialność tylko za skutki takiego niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, które spowodowane było jego działaniem lub zaniechaniem. Dłużnik poniesie także odpowiedzialność za niezachowanie należytej staranności, chyba że przepis ustawy stanowi inaczej albo z czynności prawnej wynika inne zastrzeżenie. Prawodawca wskazał w art. 473 k.c., że dłużnik może rozszerzyć swoją odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania także na okoliczności, za które z mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi.

Tak określona odpowiedzialność jest odpowiedzialnością odszkodowawczą, to znaczy dłużnik zobowiązany jest do zapłacenia odszkodowania, celem naprawienia szkód, które poniósł wierzyciel.

Prawodawca przewidział w Kodeksie cywilnym sytuację, w której świadczenie stało się niemożliwe do wykonania skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi - zgodnie z art. 475 § 1 k.c. zobowiązanie wówczas wygasa. Należy tutaj zaznaczyć, że niemożliwość wykonania zobowiązania musi powstać już w trakcie trwania zobowiązania i być spowodowana przyczynami niezależnymi od dłużnika. Warto tutaj podkreślić, że w tej sytuacji nie powstaje obowiązek odszkodowawczy, skoro brak jest podstaw do jego dochodzenia od dłużnika.

Jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania zostało spowodowane przyczynami, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, wówczas należy mówić o opóźnieniu dłużnika. W przypadku opóźnienia w spełnieniu świadczenia wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 481 § 1 k.c.).W sytuacji jednak, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania zostało spowodowane przyczynami, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, wówczas należy wskazać na zwłokę dłużnika. W przypadku zwłoki dłużnika wierzyciel może:

1. żądać wykonania zobowiązania (art. 477 k.c.);

2. żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 477 k.c.);

3. - w przypadku, gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie - świadczenia dłużnika nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 477 § 2 k.c.).

4. - jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku - nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości (art. 479 k.c.). W tym przypadku wierzyciel dodatkowo ma możliwość wystąpienia z roszczeniem o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki. Jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym. Oznacza to znaczne rozszerzenie jego odpowiedzialności (także na sytuacje, w których - gdyby świadczenie zostało prawidłowo spełnione - nie podniósłby żadnej odpowiedzialności) poprzez znaczne ograniczenie przesłanek zwalniających dłużnika od odpowiedzialności - w art. 478 k.c. prawodawca przewidział, że w takiej sytuacji dłużnika zwolni od odpowiedzialności tylko wykazanie, że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym;

5. - jeżeli zobowiązanie polega na czynieniu - żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika. W takiej sytuacji wierzyciel zachowuje prawo do wystąpienia z roszczeniem o naprawienie szkody (art. 480 § 1 k.c.);

6. - jeżeli zobowiązanie polega na zaniechaniu - żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. Także i w tym przypadku wierzyciel może dodatkowo wystąpić z roszczeniem o naprawienie szkody (art. 480 § 2 k.c.);

7. - tylko w przypadkach nagłych -wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił (art. 480 § 3 k.c.). Wierzyciel zachowuje troszczenie o naprawienie szkody.

Należy tutaj zaznaczyć, że prawodawca przewidział także sytuację, w której niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania zostało spowodowane przyczynami, za które odpowiedzialność ponosi wierzyciel. Wówczas należy mówić o zwłoce wierzyciela, to znaczy o sytuacji, w której wierzyciel, bez uzasadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie. W przypadku zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody; może również złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 486 k.c.).

Szczególną sytuacją w zakresie skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest zagadnienie kary umownej. Karą umową jest suma pieniężna, jaką strona zobowiązania musi zapłacić drugiej stronie w przypadku wystąpienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (art. 483 § 1 k.c.). Celem tak określonej kary umownej jest naprawienie szkody. Obowiązek zapłaty kary umownej musi wynikać z zastrzeżenia umownego, a zatem ustanowienie kary umownej wynika z woli stron umowy, nie z przepisów prawa. Oznacza to, że dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. W przypadku zastrzeżenia w umowie możliwości zastosowania kary umownej strona poszkodowana może żądać jej wypłacenia w wysokości zastrzeżonej na ten wypadek, bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej w umowie postanowiły.Jeżeli jednak zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana (art. 484 § 2 k.c.)..

5.2. SKUTKI NIEWYKONANIA LUB NIEPRAWIDŁOWEGO WYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ Z UMÓW WZAJEMNYCH.

Wskazano wyżej podstawowe zasady prawidłowego wykonania zobowiązań z umowy wzajemnej. Umowa wzajemna nie będzie zatem wykonana prawidłowo, jeżeli strony nie postąpią w określony przez prawodawcę sposób. Skutki takiego zdarzenia należy oceniać biorąc pod uwagę dwa elementy jaka jest przyczyna nieprawidłowego wykonania umowy lub jej całkowitego niewykonania. W pierwszej kolejności należy zastanowić się, czy dane świadczenie wzajemne jest możliwe do spełnienia.

Jeżeli świadczenie jednej ze stron będzie niemożliwe do wykonania, skutki takiego zdarzenia należy oceniać przede wszystkim uwzględniając przyczynę niemożliwości świadczenia. Należy tutaj zaznaczyć, że jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa. Oczywiście - niemożliwość wykonania zobowiązania musi powstać już w trakcie trwania zobowiązania, być spowodowana przyczynami niezależnymi od stron umowy i musi dotyczyć całości świadczenia. Warto tutaj podkreślić, że w tej sytuacji nie powstaje obowiązek odszkodowawczy, skoro brak jest podstaw do jego dochodzenia od drugiej strony. Jednocześnie powstaje tutaj obowiązek zwrotu świadczenia wzajemnego już otrzymanego przez stronę - według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 495 § 1 k.c.). Oczywiście, jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego (odpowiedniej oczywiście w stosunku do tej części, która jest niemożliwa, w pozostałej części zobowiązanie nadal trwa). Jednakże druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.

Powyższe zasady dotyczą wyłącznie sytuacji, w której świadczenia stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi. Jeżeli jednak zdarzenie to spowodowane było okolicznościami, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, wówczas druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić (art. 493 § 1 k.c.). Oczywiście, powyższa zasada odnosi się do sytuacji, w której świadczenie jest niemożliwe do spełnienia w całości. Jeżeli jednak świadczenie jest niemożliwe do spełnienia tylko w części, a odpowiedzialność za ten stan ponosi jedna ze stron, druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe (art. 493 § 2 k.c.).Inną od opisywanej wyżej niemożliwości świadczenia, jest sytuacja, w której spełnienie świadczenia jest możliwe, ale nie następuje. W takiej sytuacji strona zobowiązania może odstąpić od umowy w drodze osobnego oświadczenia woli. Zgodnie z brzmieniem art. 491 k.c. odstąpienie takie jest możliwe, o ile zostaną zachowane następujące przesłanki:

1. niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy wzajemnej powinno zostać spowodowane zwłoką (pojęcie to wyjaśnione zostało wcześniej) jednej ze stron,

2. druga strona powinna wyznaczyć kontrahentowi będącemu w zwłoce odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy.

Jeżeli tak określony termin upłynie bezskutecznie, to znaczy zobowiązanie nie zostanie wykonane prawidłowo, dopiero wówczas możliwe jest odstąpienie od umowy. Należy tutaj jednakowoż zaznaczyć, że nawet wówczas prawodawca wskazuje jeszcze alternatywne rozwiązanie - strona zobowiązania może - po bezskutecznym upływie terminu dodatkowego - żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 491 k.c.).

Strona zobowiązania wzajemnego może odstąpić od umowy bez wyznaczania tego dodatkowego terminu, jeżeli :

1. uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym (art. 492 k.c.),

2. wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce (art. 492 k.c.),

3. wykonanie częściowe umowy nie miałoby dla tej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce (art. 491 § 2 k.c.).

Skutkiem odstąpienia od umowy jest konieczność zwrotu przez stronę odstępującą drugiej stronie wszystkiego, co otrzymała od niej na mocy umowy. Wynika to stąd, że „skuteczne odstąpienie od umowy powoduje, że stosunek prawny wygasa ze skutkiem ex tunc, tak jakby umowa w ogóle nie została zawarta”. Jednocześnie strona odstępująca może żądać zwrotu tego, co sama świadczyła, a także może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 494 k.c.). Jeżeli zatem podstawową zasadą wykonywania umowy wzajemnej jest równoczesność wykonania umowy, równoczesność ta powinna odnosić się także i do zwrotu świadczeń wskutek odstąpienia od umowy. Zgodnie zatem z postanowieniem art. 496 k.c. w sytuacji odstąpienia od umowy wzajemnej, każda ze stron umowy przysługuje prawo zatrzymania świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o jego zwrot.

6. SPOSOBY WYGAŚNIĘCIA ZOBOWIĄZANIA.

W Kodeksie cywilnym prawodawca przewiduje - oprócz oczywistego wykonania zobowiązania - następujące sposoby wygaśnięcia zobowiązania:

1. świadczenie w miejsce wypełnienia,

2. odnowienie,

3. potrącenie,

4. złożenie rzeczy do depozytu sądowego,

5. zwolnienie z długu,

6. rozwiązanie umowy,

7. niemożliwość świadczenia,

8. spełnienie celu umowy,

9. śmierć wierzyciela lub dłużnika (jeśli zobowiązanie dotyczyło tylko tych osób),

10. upływ terminu określonego przez strony.

Świadczenie w miejsce wypełnienia (art. 453 k.c.) jest sytuacją, w której dłużnik zobowiązany do spełnienia określonego świadczenia, ofiarowuje wierzycielowi inne świadczenie, a wierzyciel je przyjmuje. Zobowiązanie w tej sytuacji wygasa.

Odnowienie (art. 506 k.c.) jest sytuacją, w której strony zobowiązania zawierają umowę, zgodnie z którą dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej. W tej sytuacji zobowiązanie dotychczasowe wygasa. Jeżeli wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ograniczonym prawem rzeczowym ustanowionym przez osobę trzecią, poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe wygasa z chwilą odnowienia, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia.

Przykładem będzie tutaj sytuacja, w której dłużnik, który zobowiązany jest do zapłaty 100 zł tytułem zwrotu pożyczki, zobowiązuje się do zapłaty tej sumy tytułem darowizny.

Potrącenie (art. 498 k.c.) - sytuacja, w której dwie strony zobowiązania są wobec siebie zarówno dłużnikiem, jak i wierzycielem, a jedna z nich zamiast spełnić swoje świadczenie umarza je, zaliczając świadczenie drugiej strony na poczet swojej należności. Potracenie może nastąpić, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 k.c.). Potrącenie nie dotyczy (art. 505 k.c.):

1. wierzytelności nie ulegających zajęciu;

2. wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;

3. wierzytelności wynikających z czynów niedozwolonych;

4. wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Ze złożeniem rzeczy do depozytu sądowego mamy do czynienia w sytuacji, w której dłużnik nie mogąc prawidłowo spełnić świadczenia, uwalnia się od długu oddając rzecz do depozytu sądowego. Zobowiązanie dłużnika wówczas wygasa. O złożeniu świadczenia do depozytu była mowa wcześniej - w odniesieniu do wykonania zobowiązania.

Zwolnienie z długu (art. 508 k.c.) jest uprawnieniem wierzyciela, który może umorzyć zobowiązanie bez uzyskania świadczenia dłużnika. Przesłankami zaistnienia zwolnienia są: wyraźne oświadczenie woli wierzyciela o zwolnieniu dłużnika i tak samo wyraźne oświadczenie woli dłużnika o tym, że to zwolnienie przyjmuje.

Strony umowy mogą w każdej chwili uzgodnić jej rozwiązanie, bez negatywnych skutków dla siebie.

Wskazano już wyżej, że (zgodnie z art. art. 475 § 1 k.c.) jeżeli świadczenie w trakcie trwania stosunku zobowiązaniowego stało się niemożliwe do wykonania (ale tylko wskutek okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada), zobowiązanie wówczas wygasa.

Jeżeli cel stosunku zobowiązaniowego został osiągnięty, stosunek między stronami wygasa.

Przykładem będzie tutaj sytuacja, w której dłużnik zobowiązany jest nauczyć swojego kontrahenta podstaw fizyki. Z chwilą przekazania całości wiedzy stosunek zobowiązaniowy wygasa.

Śmierć strony zobowiązania powoduje jego wygaśnięcie, jeżeli świadczenia nie może odebrać lub wykonać inna osoba, jeżeli wykonanie przez inną osobę byłoby sprzeczne z treścią zobowiązania, z jego celem lub z przepisem ustawy.

Zobowiązanie wygasa także na skutek upływu terminu, na jaki zostało zawarte. Ten sposób wygaśnięcia zobowiązania dotyczy tylko zobowiązań ciągłych.

7. WYBRANE UMOWY.

7. 1. UMOWA SPRZEDAŻY.

7.1.1. TREŚĆ UMOWY SPRZEDAŻY.

Umowa sprzedaży jest umową nazwaną, konsensualną i wzajemną. Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.

Celem zatem umowy sprzedaży jest przeniesienie własności rzeczy na nabywcę. Umowa sprzedaży nie musi w cale automatycznie przenosić własności. Należy tutaj odróżnić umowę sprzedaży rzeczy oznaczonych co do gatunku i co do tożsamości. Umowa sprzedaży rzeczy oznaczonych co do tożsamości umowa sprzedaży automatycznie przenosi własność na nabywcę (skoro jest to umowa konsensualna), chyba że strony postanowiły inaczej lub inaczej stanowi przepis. Umowa sprzedaży rzeczy oznaczonych co do gatunku wywołuje jedynie skutki zobowiązaniowe, to znaczy, do przeniesienia własności na nabywcę wymagane jest jeszcze przeniesienie posiadania rzeczy. Zasada ta wynika stąd, że nabywca powinien mieć świadomość cech rzeczy, którą nabywa. A skoro nabywa rzecz oznaczoną tylko co do gatunku, żeby móc tę rzecz zidentyfikować co do konkretnego egzemplarza, musi być jej posiadaczem. Dlatego też umowa sprzedaży rzeczy oznaczonych co do gatunku rodzi skutki zobowiązujące - zobowiązuje sprzedawcę do przeniesienia posiadania. Dopiero przeniesienie posiadania rzeczy skutkuje przeniesieniem własności.

Umowa sprzedaży może być zawarta w każdej formie, w tym także ustnej, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jeżeli wartość umowy przekracza 2000 złotych, powinna ona zostać zawarta w formie pisemnej (art. 75 k.c.). Zawarcie jej w formie ustnej nie powoduje jej nieważności a jedynie powoduje ograniczenie możliwości dowodzenia w przypadku sporu. Sprzedaż nieruchomości, pod rygorem nieważności, może być dokonana jedynie w formie aktu notarialnego.

Podstawowymi obowiązkami zbywcy są tutaj:

1. przeniesienie na kupującego własności rzeczy,

2. wydania rzeczy nabywcy.

Zgodnie z art. 545 k.c., sposób wydania i odebrania rzeczy sprzedanej powinien zapewnić jej całość i nienaruszalność; w szczególności sposób opakowania i przewozu powinien odpowiadać właściwościom rzeczy. Sprzedawca obowiązany jest zatem udzielić kupującemu potrzebnych wyjaśnień o stosunkach prawnych i faktycznych dotyczących rzeczy sprzedanej oraz wydać posiadane przez siebie dokumenty, które jej dotyczą. Jeżeli treść takiego dokumentu dotyczy także innych rzeczy, sprzedawca obowiązany jest wydać uwierzytelniony wyciąg z dokumentu. Jeżeli jest to potrzebne do należytego korzystania z rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, sprzedawca powinien załączyć instrukcję dotyczącą sposobu korzystania z rzeczy (art. 546 k.c.). Sprzedawca ponosi koszty wydania rzeczy, czyli koszty zmierzenia lub zważenia, opakowania, ubezpieczenia za czas przewozu i koszty przesłania rzeczy, a koszty odebrania rzeczy ponosi kupujący.

Z chwilą wydania rzeczy sprzedanej przechodzą na kupującego korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy (art. 548 k.c.). Jeżeli kupujący dopuścił się zwłoki w odebraniu rzeczy sprzedanej, sprzedawca może oddać rzecz na przechowanie na koszt i niebezpieczeństwo kupującego.

Podstawowymi obowiązkami nabywcy są natomiast :

1. zapłacenie umówionej ceny oraz

2. odebranie rzeczy od zbywcy.

Obowiązek zapłaty ceny jest zatem jednym z podstawowych obowiązków nabywcy. Cena powinna być odpowiednikiem wartości rzeczy (skoro umowa ta jest umową wzajemną). Cenę można określić wprost, podając określoną wartość, lub przez wskazanie podstaw do jej ustalenia. Cena może być:

• ceną sztywną, gdy za rzecz danego rodzaju lub gatunku może być zapłacona jedynie cena ściśle określona przepisami prawa. W przypadku, gdy sprzedawca otrzymał cenę wyższą od ceny sztywnej, zobowiązany jest zwrócić kupującemu pobraną różnicę;

• ceną maksymalną, gdy za rzeczy danego rodzaju lub gatunku nie może być zapłacona cena wyższa od ceny określonej przepisami obowiązującego prawa;

• ceną minimalną, gdy za rzeczy danego rodzaju lub gatunku nie może być zapłacona cena niższa od ceny określonej przepisami obowiązującego prawa. W przypadku gdy sprzedawca otrzymał cenę niższą, przysługuje mu roszczenie o dopłatę różnicy;

• ceną wynikową, gdy właściwy organ państwowy ustala, w jaki sposób sprzedawca ma obliczyć cenę za rzeczy danego rodzaju lub gatunku. W takim przypadku stosuje się, zależnie od właściwości takiej ceny, bądź przepisy o cenie sztywnej, bądź przepisy o cenie maksymalnej.

Podstawą określenia powyższych cen są zarządzenia wydawane w ramach przepisów obowiązującego prawa.

7.1.2. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WADY.

Od 1. stycznia 2003 roku zasady odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej jest zróżnicowana, w zależności od rodzaju rzeczy sprzedawanej oraz od osoby kupującego. Jeżeli sprzedawaną jest rzecz ruchoma i jednocześnie nabywcą jest osoba fizyczna, wówczas stosować należy postanowienia ustawy z dnia 27 lipca 2002 roku o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176), o ile jeszcze kupujący nabywa tę rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą. We wskazanej wyżej sytuacji, jeżeli rzecz będzie niezgodna z umową, sprzedawca ponosi odpowiedzialność względem nabywcy.

Niezgodność z umową może polegać na :

1. sytuacji, w której rzecz nie ma właściwości, o których zapewniał sprzedawca, producent lub importer,

2. sytuacji, w której rzecz nie posiada właściwości cechujących rzeczy danego rodzaju,

3. rzecz nie nadaje się do celu uzgodnionego przez strony w umowie lub - w braku takiego określenia - do celu, jakiego tego rodzaju towar jest zwykle używany,

4. rzecz zostanie nieprawidłowo zamontowana i uruchomiona, jeżeli czynności te zostały wykonane w ramach umowy sprzedaży przez sprzedawcę lub przez osobę, za którą ponosi on odpowiedzialność, albo przez kupującego według instrukcji otrzymanej przy sprzedaży.

Sprzedawca nie ponosi tej odpowiedzialności, jeżeli niezgodność istniała w chwili wydania rzeczy nabywcy i nabywca o niej wiedział lub - oceniając rozsądnie - mógł się dowiedzieć (art. 7 ustawy o sprzedaży konsumenckiej).

Należy tutaj zaznaczyć, że prawodawca ukształtował tutaj szereg domniemań, które mają ułatwić dochodzenie roszczeń, a jednocześnie mają chronić sprzedawcę przed nieuzasadnionymi roszczeniami nabywców. Przede wszystkim należy domniemywać, że niezgodność rzeczy z umową istniała w chwili wydania rzeczy nabywcy, jeżeli niezgodność ta została stwierdzona przed upływem sześciu miesięcy od dnia wydania (a zatem nie nabycia!) rzeczy (art. 4 ust. 1 ustawy o sprzedaży konsumenckiej). Zasada ta oczywiście chroni nabywcę.

Sprzedawcę zaś chronią następujące domniemania:

1. domniemanie zgodności rzeczy z umową, jeżeli strony umowy indywidualnie uzgadniały właściwości rzeczy, a rzecz odpowiada podanemu przez sprzedawcę opisowi lub ma cechy okazanej kupującemu próbki albo wzoru, a także gdy nadaje się do celu określonego przez kupującego przy zawarciu umowy (art. 4 ust. 2 ustawy o sprzedaży konsumenckiej). Wyjątek w tutaj stanowi zasada, w myśl której jeżeli sprzedawca zgłosił zastrzeżenia co do przeznaczenia towaru określonego przez nabywcę - w tym bowiem przypadku wskazane domniemanie nie istnieje;

2. domniemanie zgodności rzeczy z umową, jeżeli strony umowy nie uzgadniały indywidualnie właściwości rzeczy, a rzecz nadaje się do celu, do jakiego tego rodzaju towar jest zwykle używany, oraz gdy jego właściwości odpowiadają właściwościom cechującym towar tego rodzaju (art. 4 ust. 1 zdanie 1 ustawy o sprzedaży konsumenckiej);

3. domniemanie zgodności rzeczy z umową, jeżeli strony umowy nie uzgadniały indywidualnie właściwości rzeczy, a rzecz odpowiada oczekiwaniom dotyczącym towaru tego rodzaju, opartym na składanych publicznie zapewnieniach sprzedawcy, producenta lub jego przedstawiciela; w szczególności uwzględnia się zapewnienia, wyrażone w oznakowaniu towaru lub reklamie, odnoszące się do właściwości towaru, w tym także terminu, w jakim towar ma je zachować (art. 4 ust. 1 zdanie 2 ustawy o sprzedaży konsumenckiej).

W przypadku stwierdzenia niezgodności rzeczy z umową kupujący może żądać doprowadzenia rzeczy do stanu zgodnego z umową przez nieodpłatną naprawę albo wymianę na nową. Uprawnienie to nie może być wykorzystane, jeżeli naprawa albo wymiana rzeczy są niemożliwe lub wymagają nadmiernych kosztów. Przy ocenie nadmierności kosztów uwzględnia się wartość towaru zgodnego z umową oraz rodzaj i stopień stwierdzonej niezgodności, a także bierze się pod uwagę niedogodności, na jakie naraziłby kupującego inny sposób zaspokojenia (art. 8 ust. 1 ustawy o sprzedaży konsumenckiej). Należy tutaj zaznaczyć, że nieodpłatność naprawy i wymiany oznacza, że sprzedawca ma również obowiązek zwrotu kosztów poniesionych przez kupującego, w szczególności kosztów demontażu, dostarczenia, robocizny, materiałów oraz ponownego zamontowania i uruchomienia.

Roszczenie to kupujący powinien skierować do sprzedawcy niezwłocznie po wykryciu niezgodności. Sprzedawca, który dowiedział się o tym roszczeniu, może się do niego ustosunkować poprzez wykonanie czynności, których żąda nabywca lub wszczęcia z nim sporu. Jeżeli sprzedawca, który otrzymał od kupującego żądanie, nie ustosunkował się do tego żądania w terminie 14 dni, uważa się, że uznał je za uzasadnione i jest zobowiązany do jego wykonania;

Jeżeli kupujący, z przyczyn określonych wyżej, nie może żądać naprawy ani wymiany albo jeżeli sprzedawca nie zdoła uczynić zadość takiemu żądaniu w odpowiednim czasie lub gdy naprawa albo wymiana narażałaby kupującego na znaczne niedogodności, ma on prawo domagać się stosownego obniżenia ceny albo odstąpić od umowy. Uprawnienie do odstąpienia od umowy nie istnieje, jeżeli niezgodność rzeczy z umową jest nieistotna. Przy określaniu odpowiedniego czasu naprawy lub wymiany uwzględnia się rodzaj towaru i cel jego nabycia (art. 8 ust 4 ustawy o sprzedaży konsumenckiej).

Wskazane wyżej roszczenia mogą być przez nabywcę dochodzone, jeżeli:

1. niezgodność rzeczy z umową zostanie stwierdzona w terminie dwu lat od dnia wydania rzeczy (art. 10 ust. 1 ustawy o sprzedaży konsumenckiej);

2. kupujący zawiadomi sprzedawcę o niezgodności rzeczy z umową w terminie 60 dni od dnia stwierdzenia niezgodności, przy czym termin wskazany wyżej nie minął (art. 9 ust. 1 ustawy o sprzedaży konsumenckiej).

Po upływie roku od dnia stwierdzenia przez kupującego niezgodności rzeczy z umową nabywca nie może wysuwać roszczeń wskazanych wyżej. Należy tutaj zaznaczyć, że termin ten nie może się skończyć przed upływem 2 lat od dnia wydania rzeczy nabywcy.

W odniesieniu do innych umów sprzedaży, niż określone w art. 1 ustawy o sprzedaży konsumenckiej, obowiązują przepisy Kodeksu cywilnego, odnoszące się do rękojmi za wady rzeczy sprzedanej. Zgodnie z tymi przepisami sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana ma wadę fizyczną lub prawną. Odpowiedzialność z tytułu rękojmi jest odpowiedzialnością z mocy prawa, do zaistnienia jej zatem nie jest wymagane żadne dodatkowe działanie stron. Odpowiedzialność ta powstaje wtedy, gdy rzecz ma wady fizyczne lub prawne. Należy tutaj zaznaczyć, że w umowie strony mogą uprawnienia z tytułu rękojmi rozszerzyć w stosunku do tego, co określił prawodawca w Kodeksie cywilnym, zawęzić lub w ogóle wyłączyć.

Wadą fizyczną rzeczy jest:

1. wada zmniejszająca jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy,

2. wada polegająca na tym, że rzecz nie posiada właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego,

3. wada polegająca na tym, że rzecz została wydana kupującemu w stanie niezupełnym.

Przez wadę prawną rozumiemy sytuację, w której rzecz sprzedana stanowi własność osoby trzeciej albo jeżeli jest obciążona prawem osoby trzeciej; w razie sprzedaży praw sprzedawca jest odpowiedzialny także za istnienie praw (art. 556).

Sprzedawca jest zwolniony od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli:

1. kupujący wiedział o wadzie w chwili zawarcia umowy;

2. strony w zawartej umowie sprzedaży wyłączyły lub ograniczyły odpowiedzialność z tytułu rękojmi. Jednakże w umowach z udziałem konsumentów ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych w przepisach szczególnych. Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest bezskuteczne, jeżeli sprzedawca zataił podstępnie wadę przed kupującym;

3. kupujący nie zawiadomił sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca od jej wykrycia, a w wypadku gdy zbadanie rzeczy jest w danych stosunkach przyjęte, jeżeli nie zawiadomił sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca po upływie czasu, w którym przy zachowaniu należytej staranności mógł ją wykryć. Jednak utrata uprawnień z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy nie następuje mimo niezachowania terminów do zbadania rzeczy przez kupującego i do zawiadomienia sprzedawcy o wadach, jeżeli sprzedawca wadę podstępnie zataił albo zapewnił kupującego, że wady nie istnieją.

Z tytułu rękojmi kupującemu przysługują następujące uprawnienia:

• kupujący może od umowy odstąpić albo żądać obniżenia ceny. Jednakże kupujący nie może od umowy odstąpić, jeżeli sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie wady usunie. Ograniczenie to nie ma zastosowania, jeżeli rzecz była już wymieniona przez sprzedawcę lub naprawiana, chyba że wady są nieistotne. Jeżeli kupujący żąda obniżenia ceny z powodu wady rzeczy sprzedanej, obniżenie powinno nastąpić w takim stosunku, w jakim wartość rzeczy wolnej od wad pozostaje do jej wartości obliczonej z uwzględnieniem istniejących wad.

• jeżeli przedmiotem sprzedaży są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, kupujący może żądać dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia.

• jeżeli przedmiotem sprzedaży jest rzecz określona co do tożsamości, a sprzedawcą jest wytwórca tej rzeczy, kupujący może żądać usunięcia wady, wyznaczając w tym celu sprzedawcy odpowiedni termin z zagrożeniem, że po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu od umowy odstąpi. Sprzedawca może odmówić usunięcia wady, gdyby wymagało ono nadmiernych kosztów.

• uprawnienia powyższe nie wyłączają uprawnienia do odstąpienia od umowy lub do żądania obniżenia ceny (art. 561 k.c.).

Jeżeli z powodu wady fizycznej rzeczy sprzedanej kupujący odstępuje od umowy albo żąda obniżenia ceny, może on żądać naprawienia szkody poniesionej wskutek istnienia wady, chyba że szkoda jest następstwem okoliczności, za które sprzedawca nie ponosi odpowiedzialności. W ostatnim wypadku kupujący może żądać tylko naprawienia szkody, którą poniósł przez to, że zawarł umowę, nie wiedząc o istnieniu wady; w szczególności może żądać zwrotu kosztów zawarcia umowy, kosztów odebrania, przewozu, przechowania i ubezpieczenia rzeczy oraz zwrotu dokonanych nakładów w takim zakresie, w jakim nie odniósł korzyści z tych nakładów.

Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne wygasają po upływie roku, a gdy chodzi o wady budynku - po upływie lat trzech, licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana. Upływ powyższych terminów nie wyłącza wykonania uprawnień z tytułu rękojmi, jeżeli sprzedawca wadę podstępnie zataił. Zarzut z tytułu rękojmi może być podniesiony także po upływie powyższych terminów, jeżeli przed ich upływem kupujący zawiadomił sprzedawcę o wadzie.

Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady prawne rzeczy sprzedanej wygasają z upływem roku od chwili, kiedy kupujący dowiedział się o istnieniu wady. Jeżeli kupujący dowiedział się o istnieniu wady prawnej dopiero na skutek powództwa osoby trzeciej, termin ten biegnie od dnia, w którym orzeczenie wydane w sporze z osobą trzecią stało się prawomocne. Upływ powyższego terminu nie wyłącza wykonania uprawnień z tytułu rękojmi, jeżeli sprzedawca wadę podstępnie zataił. Zarzut z tytułu rękojmi może być podniesiony także po upływie powyższego terminu, jeżeli przed jego upływem kupujący zawiadomił sprzedawcę o wadzie.

Gwarancja jakości

W wypadku gdy kupujący otrzymał od sprzedawcy dokument gwarancyjny co do jakości rzeczy sprzedanej, poczytuje się w razie wątpliwości, że wystawca dokumentu (gwarant) jest obowiązany do usunięcia wady fizycznej rzeczy lub do dostarczenia rzeczy wolnej od wad, jeżeli wady te ujawnią się w ciągu terminu określonego w gwarancji. Jeżeli w gwarancji nie zastrzeżono innego terminu, termin wynosi jeden rok licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana. Jeżeli w gwarancji inaczej nie zastrzeżono, odpowiedzialność z tytułu gwarancji obejmuje tylko wady powstałe z przyczyn tkwiących w sprzedanej rzeczy. Kupujący może wykonywać uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, niezależnie od uprawnień wynikających z gwarancji. Osoba wykonująca uprawnienia wynikające z gwarancji, powinna dostarczyć rzecz na koszt gwaranta do miejsca wskazanego w gwarancji lub do miejsca, w którym rzecz została wydana przy udzieleniu gwarancji, chyba że z okoliczności wynika, iż wada powinna być usunięta w miejscu, w którym rzecz znajdowała się w chwili ujawnienia wady. Gwarant jest obowiązany wykonać obowiązki wynikające z gwarancji w odpowiednim terminie i dostarczyć uprawnionemu z gwarancji rzecz na swój koszt do miejsca wskazanego w paragrafie poprzedzającym (art. 580 k.c.). Jeżeli gwarant dostarczył uprawnionemu z gwarancji zamiast rzeczy wadliwej rzecz wolną od wad albo dokonał istotnych napraw rzeczy objętej gwarancją, termin gwarancji biegnie na nowo od chwili dostarczenia rzeczy wolnej od wad lub zwrócenia rzeczy naprawionej. Jeżeli gwarant wymienił część rzeczy, przepis powyższy stosuje się odpowiednio do części wymienionej. W innych wypadkach termin gwarancji ulega przedłużeniu o czas, w ciągu którego wskutek wady rzeczy objętej gwarancją uprawniony z gwarancji nie mógł z niej korzystać.

7.1.3. SPRZEDAŻ NA RATY.

Sprzedażą na raty jest dokonana w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedaż rzeczy ruchomej osobie fizycznej za cenę płatną w określonych ratach, jeżeli według umowy rzecz ma być kupującemu wydana przed całkowitym zapłaceniem ceny. Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej na raty może być przez umowę wyłączona lub ograniczona tylko w wypadkach przewidzianych przez przepisy szczególne.

Kupujący może płacić raty przed terminem płatności. W razie przedterminowej zapłaty kupujący może odliczyć kwotę, która odpowiada wysokości stopy procentowej obowiązującej dla danego rodzaju kredytów Narodowego Banku Polskiego.

Sprzedawca może odstąpić od umowy z powodu niezapłacenia ceny tylko wtedy, gdy kupujący jest w zwłoce z zapłatą co najmniej dwóch rat, a łączna suma zaległych rat przewyższa jedną piątą część umówionej ceny. W wypadku takim sprzedawca powinien wyznaczyć kupującemu odpowiedni termin dodatkowy do zapłacenia zaległości z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy. Postanowienia umowne mniej korzystne dla kupującego są nieważne.

7.2. UMOWA NAJMU.

7.2.1. TREŚĆ UMOWY NAJMU.

Umowa najmu jest umową nazwaną, konsensualną i wzajemną. Definicję najmu zawiera art. 659 § 1 k.c., zgodnie z którym w najmie występują dwie strony: wynajmujący i najemca. Wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz, przy czym czynsz ten może być oznaczony w pieniądzach lub świadczeniach innego rodzaju.

Podstawowymi zatem obowiązkami wynajmującego są :

1. oddanie najemcy rzeczy do używania. Należy tutaj zauważyć, że - zgodnie z art. 662 k.c. - wynajmujący powinien wydać najemcy rzecz w stanie przydatnym do umówionego użytku i utrzymywać ją w takim stanie przez czas trwania najmu. Zasada ta oznacza, że jeżeli rzecz najęta uległa zniszczeniu - wynajmujący musi przywrócić ja do stanu poprzedniego. Jeżeli jednak rzecz najęta uległa zniszczeniu z powodu okoliczności, za które wynajmujący odpowiedzialności nie ponosi, wynajmujący nie ma obowiązku przywrócenia stanu poprzedniego;

2. odebranie od najemcy płaconego przez niego czynszu.

Generalnie należy zaznaczyć, że naprawa rzeczy najętej, która została uszkodzona lub zniszczona obciąża wynajmującego. Wynajmujący powinien zostać poinformowany o konieczności naprawy rzeczy przez najemcę niezwłocznie po wystąpieniu wad. Jeżeli w czasie trwania najmu rzecz wymaga napraw, które obciążają wynajmującego, a bez których rzecz nie jest przydatna do umówionego użytku, najemca może wyznaczyć wynajmującemu odpowiedni termin do wykonania napraw. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu najemca może dokonać koniecznych napraw na koszt wynajmującego.

Najemca zaś ma obowiązek:

1. przyjęcia rzeczy do używania oraz

2. zapłacenia umówionego czynszu.

Należy tutaj zauważyć, że - skoro najemca może wyłącznie używać przedmiotu najmu - nie może zatem pobierać korzyści z przedmiotu najmu. Jednakowoż najemca może rzecz najętą oddać w całości lub części osobie trzeciej do bezpłatnego używania albo w podnajem, chyba że umowa zawarta z wynajmującym wyraźnie wyłącza taką możliwość (art. 668 k.c.). W razie oddania rzeczy osobie trzeciej zarówno najemca, jak i podnajemca są odpowiedzialni względem wynajmującego za to, że rzecz najęta będzie używana zgodnie z obowiązkami wynikającymi z umowy najmu. Stosunek wynikający z zawartej przez najemcę umowy o bezpłatne używanie lub podnajem trwa tak długo, jak długo trwa sama umowa najmu. Zatem umowa podnajmu rozwiązuje się najpóźniej z chwilą zakończenia stosunku najmu.

Ponadto najemca powinien przez czas trwania najmu używać rzeczy najętej w sposób w umowie określony, a gdy umowa nie określa sposobu używania - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy.

Podstawowym obowiązkiem najemcy jest uiszczanie czynszu. Jeżeli termin płatności czynszu nie jest w umowie określony, czynsz powinien być płacony z góry, a mianowicie: gdy najem ma trwać nie dłużej niż miesiąc - za cały czas najmu, a gdy najem ma trwać dłużej niż miesiąc albo gdy umowa była zawarta na czas nieoznaczony - miesięcznie, do dziesiątego dnia miesiąca (art. 670 k.c.). Jeżeli najemca dopuszcza się zwłoki z zapłatą czynszu co najmniej za dwa pełne okresy płatności, wynajmujący może najem wypowiedzieć bez zachowania terminów wypowiedzenia.

Ponadto najemca jest obowiązany do ponoszenia drobnych nakładów związanych z używaniem rzeczy. Bez zgody wynajmującego najemca nie może czynić w rzeczy najętej zmian sprzecznych z umową lub z przeznaczeniem rzeczy. Jeżeli najemca używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową lub z przeznaczeniem rzeczy i mimo upomnienia nie przestaje jej używać w taki sposób albo gdy rzecz zaniedbuje do tego stopnia, że zostaje ona narażona na utratę lub uszkodzenie, wynajmujący może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów wypowiedzenia.

Umowa najmu może być zawarta w dowolnej formie.

Może być także zawarta na czas oznaczony i nieoznaczony. Jeżeli jednak umowa najmu została zawarta na czas dłuższy niż lat dziesięć, wówczas poczytuje się ją - po upływie tego terminu - za zawartą na czas nieoznaczony.

Jeżeli umowa najmu została zawarta na czas oznaczony, wówczas najem wygasa z chwilą nadejścia terminu określonego w umowie. Jeżeli czas trwania najmu jest oznaczony, zarówno wynajmujący, jak i najemca mogą wypowiedzieć najem w wypadkach określonych w umowie. Jeżeli jednak czas trwania najmu nie jest oznaczony, zarówno wynajmujący, jak i najemca mogą wypowiedzieć najem z zachowaniem terminów umownych, to znaczy ustalonych przez strony w umowie. Gdyby jednak strony nie określiły tych terminów w umowie, prawodawca określił je w Kodeksie cywilnym. Ustawowe terminy wypowiedzenia najmu są następujące:

• gdy czynsz jest płatny w odstępach dłuższych niż miesiąc, najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec kwartału kalendarzowego;

• gdy czynsz jest płatny miesięcznie - na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego;

• gdy czynsz jest płatny w krótszych odstępach czasu - na trzy dni naprzód;

• gdy najem jest dzienny - na jeden dzień naprzód.

Po zakończeniu najmu najemca obowiązany jest zwrócić rzecz w stanie nie pogorszonym; jednakże nie ponosi odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego używania. Roszczenia wynajmującego przeciwko najemcy o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu o zwrot nakładów albo o zwrot nadpłaconego czynszu przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.

7.2.2. NAJEM LOKALU MIESZKALNEGO.

Lokal mieszkalny jest szczególnym dobrem, a obrót nim jest poddany szczególnym rygorom. Problematyka związana z obrotem lokalem mieszkalnym uregulowana została w ustawie z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266, z późn. zm.). Oznacza to, że przepisy Kodeksu cywilnego mają tutaj znaczenie uzupełniające.

Umowa najmu lokalu mieszkalnego powinna zostać zawarta na piśmie.

Umowa najmu lokalu mieszkalnego może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony. Jeżeli umowa zawierana jest na czas oznaczony, czas ten musi wynosić przynajmniej 3 lata.

Podobnie, jak w przypadku zwykłego najmu, najemca obowiązany jest do:

1. przyjęcia rzeczy do używania,

2. zapłacenia umówionego czynszu.

Czynsz w odniesieniu do umowy najmu lokalu mieszkalnego ustalany jest przez strony w umowie. Ustalenie jego szczegółów należy do sfery swobodnego uznania stron umowy. Należy tutaj jednakowoż zaznaczyć, że prawodawca ograniczył tę swobodę w ustawie o ochronie praw lokatorów, wprowadzając kilka reguł obowiązujących strony umowy. Czynsz w umowie najmu lokalu mieszkalnego musi zatem zostać ustalony w pieniądzu polskim.

Podobnie prawodawca ograniczył możliwość swobodnego ustalenia wysokości czynszu w odniesieniu do lokali mieszkalnych wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu gminy lub innych jednostek samorządu terytorialnego oraz stanowiących własność Skarbu Państwa oraz państwowych osób prawnych. Prawodawca wskazał bowiem w art. 7 ustawy o ochronie praw lokatorów, że właściciel takiego lokalu ustala stawkę czynszu w odniesieniu do wartości 1 m² powierzchni użytkowej lokalu. Należy przy tym zaznaczyć, że stawki te nie mogą być wygórowane, ponieważ zadaniem gminy jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych mieszkańców gminy. Gdyby zaś stawki były wygórowane, obowiązek ten nie byłby spełniony. Zasada ta, wyrażona w art. 4 ustawy o ochronie praw lokatorów, odnosi się- co prawda - tylko do gminy, ale należy uznać, że może i powinna mieć zastosowanie i do innych podmiotów publicznych, a zwłaszcza do innych jednostek samorządu terytorialnego i Skarbu Państwa.

Podwyższenie ustalonego czynszu może nastąpić wyłącznie w formie pisemnej, jeżeli właściciel uzasadni powód podwyżki. Podwyższenie czynszu nie może nastąpić wcześniej, niż po upływie 6 miesięcy od poprzedniej zmiany wysokości czynszu lub od dnia zawarcia umowy.

Ponadto najemca lokalu mieszkalnego, zobowiązany jest:

1) ponosić drobnych nakładów związanych z używaniem rzeczy (art. 6b ustawy o ochronie praw lokatorów oraz art. 681 k.c.), takich jak:

• drobne naprawy podłóg, drzwi i okien,

• malowanie ścian, podłóg oraz wewnętrznej strony drzwi wejściowych,

• drobne naprawy instalacji i urządzeń technicznych, zapewniających korzystanie ze światła, ogrzewania lokalu, dopływu i odpływu wody;

2. stosować się do porządku domowego, o ile ten nie jest sprzeczny z uprawnieniami wynikającymi z umowy;

3. liczyć się z potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów.

Najemca może także założyć w najętym lokalu oświetlenie elektryczne, gaz, telefon, radio i inne podobne urządzenia.

Umowa najmu wygasa w następujących sytuacjach :

1. gdy umowa została zawarta na czas oznaczony i termin wskazany w umowie nadszedł.

2. kiedy najemca zmarł i nie istnieje osoba uprawniona do wstąpienia w stosunek najmu po nim. Katalog takich osób uprawnionych zawiera art. 691 k.c., zgodnie z którym w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Osoby te wstępują w stosunek najmu lokalu mieszkalnego, tylko jeżeli stale zamieszkiwały z najemcą w tym lokalu do chwili jego śmierci. W razie braku osób stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa.

Umowa najmu lokalu mieszkalnego może zostać rozwiązana w wyniku porozumienia stron. Sytuacja taka zaistnieje, gdy strony umowy porozumieją się co do rozwiązania istniejącego między nimi stosunku prawnego. Zasady tego rozwiązania strony wówczas wspólnie ustalają.

Wypowiedzenie umowy najmu może nastąpić tylko na zasadach określonych w ustawie o ochronie praw lokatorów. Wypowiedzeniem jest jednostronne oświadczenie którejkolwiek ze stron umowy o woli rozwiązania istniejącego między stronami stosunku cywilnoprawnego. Generalnie należy zaznaczyć, że wypowiedzenie umowy najmu lokalu mieszkalnego może dotyczyć tylko umowy zawartej na czas nieoznaczony, ponieważ umów czasowych nie należy wypowiadać. Zasady takiego wypowiedzenia są zróżnicowane, w zależności od tego, która ze stron najmu składa to oświadczenie.

Jeżeli umowę najmu wypowiada najemca, a czynsz jest płatny miesięcznie, wówczas termin wypowiedzenia wynosi trzy miesiące przed końcem miesiąca kalendarzowego, w którym miałby nastąpić skutek wypowiedzenia (art. 688 k.c.). Jeżeli jednak wynajęty lokal ma wady zagrażające zdrowiu najemcy lub jego domowników albo osób u niego zatrudnionych, najemca może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów wypowiedzenia, chociażby w chwili zawarcia umowy wiedział o wadach.

Jeżeli wypowiedzenia dokonuje wynajmujący, wówczas okresy wypowiedzenia prawodawca określił następująco:

1. 3 lata - jeżeli właściciel chce zamieszkać w danym lokalu i nie zapewnia lokatorowi lokalu zamiennego (art. 11 ust. 5 ustawy o ochronie praw lokatorów);

2. 6 miesięcy - jeżeli najemca nie zamieszkiwał w lokalu przez okres co najmniej 6 miesięcy (art. 11 ust. 3 pkt 1 ustawy o ochronie praw lokatorów) lub jeżeli właściciel chce zamieszkać w danym lokalu i zapewnia lokatorowi lokal zamienny (art. 11 ust. 4 ustawy o ochronie praw lokatorów);

3. 1 miesiąc - jeżeli najemca np. podnajął lokal innej osobie (art. 11 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów).

Wypowiedzenie umowy najmu może nastąpić bez zachowania okresu wypowiedzenia, jeżeli orzeknie tak są. Sąd bowiem może - na wniosek właściciela, innego lokatora, lub współmałżonka orzec o rozwiązaniu stosunku prawnego, z ważnych przyczyn określonych w art. 11 ust. 10 oraz art. 13 ustawy o ochronie praw lokatorów. W tym zatem zakresie sąd nie jest związany wskazanymi wyżej terminami ustawowymi.

7.3. DZIERŻAWA.

Umowa dzierżawy jest umową nazwaną, konsensualną i wzajemną. Definicja dzierżawy brzmi następująco: przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz (art. 693 k.c.).

Umowa dzierżawy jest zatem bliźniaczo podobna do umowy najmu. Umowy te różni jedna podstawowa cecha : dzierżawca rzeczy może pobierać z niej pożytki. Czynsz może być zastrzeżony w pieniądzach lub świadczeniach innego rodzaju, jego wysokość może być ustalona poprzez wskazanie podstaw do jego obliczenia w przyszłości. Strony umowy mogą termin płatności czynszu dzierżawnego swobodnie ustalić w umowie. Jeżeli jednak termin płatności czynszu nie jest w umowie oznaczony, czynsz jest płatny z dołu w terminie zwyczajowo przyjętym, a w braku takiego zwyczaju - półrocznie z dołu (art. 699 k.c.).

Umowa dzierżawy może być zawarta w dowolnej formie.

Może być także zawarta na czas oznaczony i nieoznaczony. Jeżeli jednak umowa dzierżawy została zawarta na czas dłuższy niż lat trzydzieści, wówczas poczytuje się ją - po upływie tego terminu - za zawartą na czas nieoznaczony.

Podstawowymi zatem obowiązkami wydzierżawiającego są :

1. oddanie dzierżawcy rzeczy do używania i pobierania pożytków. Należy tutaj zauważyć, że - zgodnie z art. 662 w związku z art. 694 k.c. - wydzierżawiający powinien wydać dzierżawcy rzecz w stanie przydatnym do umówionego użytku i utrzymywać ją w takim stanie przez czas trwania dzierzawy. Zasada ta oznacza, że jeżeli rzecz wydzierżawiona uległa zniszczeniu - wydzierżawiający musi przywrócić ją do stanu poprzedniego. Jeżeli jednak rzecz uległa zniszczeniu z powodu okoliczności, za które wydzierżawiający odpowiedzialności nie ponosi, wydzierżawiający nie ma obowiązku przywrócenia stanu poprzedniego;

2. odebranie od dzierżawcy płaconego przez niego czynszu.

Dzierżawca zaś ma obowiązek:

1. przyjęcia rzeczy do używania,

2. pobierania pożytków z rzeczy oraz

3. zapłacenia umówionego czynszu.

Dzierżawca może rzecz wydzierżawioną oddać w całości lub części osobie trzeciej do bezpłatnego używania albo ją poddzierżawić tylko za zgodą wydzierżawiającego (art. 698 k.c.). W razie oddania rzeczy osobie trzeciej zarówno dzierżawca, jak i poddzierżawca są odpowiedzialni względem wydzierżawiającego za to, że rzecz wydzierżawiona będzie używana zgodnie z obowiązkami wynikającymi z umowy dzierżawy. Stosunek wynikający z zawartej przez dzierżawcę umowy o bezpłatne używanie lub poddzierżawę trwa tak długo, jak długo trwa sama umowa dzierżawy. Zatem umowa poddzierżawy rozwiązuje się najpóźniej z chwilą zakończenia stosunku dzierżawy.

Ponadto dzierżawca powinien przez czas trwania dzierżawy używać rzeczy wydzierżawionej w sposób w umowie określony, a gdy umowa nie określa sposobu używania - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy.

Dzierżawca powinien wykonywać swoje prawo zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki i nie może zmieniać przeznaczenia przedmiotu dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego.

Dzierżawca ma obowiązek dokonywania napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w stanie nie pogorszonym.

Jeżeli termin płatności czynszu nie jest w umowie oznaczony, czynsz jest płatny z dołu w terminie zwyczajowo przyjętym, a w braku takiego zwyczaju - półrocznie z dołu. Jeżeli dzierżawca dopuszcza się zwłoki z zapłatą czynszu co najmniej za dwa pełne okresy płatności, a w wypadku gdy czynsz jest płatny rocznie, jeżeli dopuszcza się zwłoki z zapłatą ponad trzy miesiące, wydzierżawiający może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowania terminu wypowiedzenia. Jednakże wydzierżawiający powinien uprzedzić dzierżawcę udzielając mu dodatkowego trzymiesięcznego terminu do zapłaty zaległego czynszu.

Jeżeli jednak czas trwania najmu nie jest oznaczony, zarówno wydzierżawiający, jak i dzierżawca mogą wypowiedzieć dzierżawę z zachowaniem terminów umownych, to znaczy ustalonych przez strony w umowie. Gdyby jednak strony nie określiły tych terminów w umowie, prawodawca określił je w Kodeksie cywilnym. Ustawowe (art. 673 w związku z art. 694 k.c.) terminy wypowiedzenia dzierżawy są następujące:

• gdy czynsz jest płatny w odstępach dłuższych niż miesiąc, umowę dzierżawy można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec kwartału kalendarzowego;

• gdy czynsz jest płatny miesięcznie - na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego;

• gdy czynsz jest płatny w krótszych odstępach czasu - na trzy dni naprzód;

• gdy najem jest dzienny - na jeden dzień naprzód.

Jeżeli umowa dzierżawy została zawarta na czas oznaczony, wówczas dzierżawa wygasa z chwilą nadejścia terminu określonego w umowie. Wypowiedzenie umowy dzierżawy zawartej na czas oznaczony przed upływem wskazanego w jej treści terminu w zasadzie nie jest możliwe - tezę taką sformułował Sąd Apelacyjny w Warszawie w orzeczeniu z dnia 7 września 1995 r., w którym stwierdził, że „celem umowy zawartej na czas określony jest zapewnienie trwałości stosunku prawnego i ochrony stron tej umowy - zarówno wydzierżawiającego (pewność czynszu), jak i dzierżawcy (pewność używania rzeczy). Swoboda kontraktowania (art. 353[1] k.c.) została w tym wypadku ograniczona przez zawężenie możliwości wypowiedzenia umowy na czas określony do wypadków enumeratywnie wymienionych w przepisach tytułu XVII kodeksu cywilnego”.
Wśród przyczyn uzasadniających rozwiązanie umowy dzierżawy zawartej na czas oznaczony jest sytuacja, w której dzierżawca dopuszcza się zwłoki z zapłatą czynszu co najmniej za dwa pełne okresy płatności, a w wypadku gdy czynsz jest płatny rocznie, jeżeli dopuszcza się zwłoki z zapłatą ponad trzy miesiące. W tej sytuacji wydzierżawiający może rozwiązać umowę dzierżawy bez wypowiedzenia, o ile wcześniej uprzedził dzierżawcę udzielając mu dodatkowego trzymiesięcznego terminu do zapłaty zaległego czynszu (art. 703 k.c.).

Jeżeli przedmiotem umowy jest wydzierżawienie lokalu mieszkalnego lub użytkowego, wówczas rozwiązanie umowy zawartej na czas oznaczony może nastąpić, jeżeli:

1. zostanie stwierdzone istnienie w wydzierżawionym lokalu wad - o ile wady te są tego rodzaju, że zagrażają zdrowiu dzierżawcy lub jego domowników albo osób u niego zatrudnionych. W tej sytuacji dzierżawca może wypowiedzieć umowę bez zachowania terminów wypowiedzenia, chociażby w chwili zawarcia umowy wiedział o wadach (art. 682 w związku z art. 694 k.c.);

2. jeżeli dzierżawca lokalu wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko obowiązującemu porządkowi domowemu albo przez swoje niewłaściwe zachowanie czyni korzystanie z innych lokali w budynku uciążliwym. Wydzierżawiający może w takiej sytuacji wypowiedzieć dzierżawę bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 684 w związku z art. 694 k.c.).

Jeżeli jednak czas trwania najmu nie jest oznaczony, zarówno wydzierżawiający, jak i dzierżawca mogą wypowiedzieć dzierżawę z zachowaniem terminów umownych, to znaczy ustalonych przez strony w umowie. Gdyby jednak strony nie określiły tych terminów w umowie, prawodawca określił je w Kodeksie cywilnym. Ustawowe terminy wypowiedzenia dzierżawy są następujące:

• gdy czynsz jest płatny w odstępach dłuższych niż miesiąc, umowę dzierżawy można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec kwartału kalendarzowego;

• gdy czynsz jest płatny miesięcznie - na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego;

• gdy czynsz jest płatny w krótszych odstępach czasu - na trzy dni naprzód;

• gdy najem jest dzienny - na jeden dzień naprzód.

Po zakończeniu dzierżawy dzierżawca obowiązany jest, w braku odmiennej umowy, zwrócić przedmiot dzierżawy w takim stanie, w jakim powinien się znajdować stosownie do przepisów o wykonywaniu dzierżawy. Jeżeli dzierżawa kończy się przed upływem roku dzierżawnego, dzierżawca obowiązany jest zapłacić czynsz w takim stosunku, w jakim pożytki, które w tym roku pobrał lub mógł pobrać, pozostają do pożytków z całego roku dzierżawnego.

7.4. UMOWA O DZIEŁO.

Umowa o dzieło jest umową nazwaną, konsensualną, odpłatną i wzajemną. Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia (art. 627 k.c.).

Dziełem w tym rozumieniu może być zarówno rzecz w rozumieniu Kodeksu cywilnego (a zatem przedmiot materialny np. obraz), jak i usługa (np. wymalowanie mieszkania). Cechą charakterystyczną umowy o dzieło jest to, że jej celem jest osiągniecie konkretnego, założonego przez strony w umowie, rezultatu.

Innymi słowy - jeżeli przedmiotem umowy jest namalowanie obrazu, umowa o dzieło zostanie wykonana, jeżeli rezultat w postaci obrazu zostanie osiągnięty. W umowie tej zatem istotne jest nie to, czy wykonawca podjął starania celem wykonania umowy, ale czy ją rzeczywiście wykonał.

Umowa o dzieło może zostać zawarta w jakiejkolwiek formie.

Zamawiający zobowiązany jest do :

1. zapłaty wynagrodzenia,

2. współpracy z przyjmującym zamówienie w zakresie wykonania dzieła,

3. odbioru dzieła od przyjmującego zamówienie.

Zapłata wynagrodzenia jest podstawowym obowiązkiem zamawiającego. Wysokość wynagrodzenia ma odpowiadać przede wszystkim wartości wykonanego dzieła. Wynagrodzenie należy się przyjmującemu zamówienie w chwili oddania dzieła, ale strony mogą w umowie ustalić inny termin jego zapłaty. Wynagrodzenie może przyjąć postać świadczenia pieniężnego, ale może być także świadczeniem innego rodzaju (np. usługą). Strony umowy mogą ustalić wysokość wynagrodzenia wprost w umowie, ale mogą także określić przez wskazanie podstaw do jego ustalenia w przyszłości (art. 628 k.c.). W tym zakresie mogą być tutaj zastosowane różnego rodzaju parytety i klauzule waloryzacyjne. Jeżeli strony nie określiły w umowie wysokości wynagrodzenia ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, poczytuje się w razie wątpliwości, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju, to znaczy wynagrodzenie w takiej postaci i takiej wysokości, jaką zwykle stosuje się w stosunkach danego rodzaju. Z przepisów Kodeksu cywilnego wynika, że wynagrodzenie należne z umowy o dzieło może przyjąć postać wynagrodzenia: kosztorysowego lub ryczałtowego. Wynagrodzenie kosztorysowe ustalane jest na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów, zaś wynagrodzenie ryczałtowe przyjmuje formę wynagrodzenia obliczonego w odniesieniu do całości dzieła. Cechą charakterystyczną wynagrodzenia kosztorysowego jest to, że jego wysokość może ulegać zmianie, skoro ustalane jest ono wyłącznie w odniesieniu do planowanych prac i przewidywanych kosztów. Jego ostateczna wysokość znana zatem jest dopiero po zakończeniu wykonywania dzieła. Jednak, jeżeli w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia (art. 629 k.c.). Oczywiście zasada ta nie może dotyczyć należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek. W przypadku ustalenia takiego wynagrodzenia strony są związane ustalonym kosztorysem. Jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą do obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający, przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia. Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych. Przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego (art. 630 k.c.).

Istotną cechą wynagrodzenia ryczałtowego jest to, że jego wysokość jest stała, bez względu na rzeczywiste koszty wykonania dzieła. Zatem przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia nawet, jeżeli wskaże, że w momencie zawierania umowy nie można było przewidzieć rzeczywistego rozmiaru lub kosztów prac. Jeżeli jednak wykonanie dzieła groziłoby przejmującemu zamówienie rażącą stratą, wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, podmiot ten może zwrócić się do sądu z wnioskiem o zmianę (podwyższenie) wysokości ryczałtu lub rozwiązanie umowy (art. 632 § 2 k.c.).

Innym obowiązkiem zamawiającego jest współpraca z przyjmującym zamówienie w zakresie wykonania dzieła. Zasada ta wynika wprost z brzmienia art. 640 k.c.. Przepis ten określa także skutki braku tej współpracy - jeżeli do wykonania dzieła potrzebne jest współdziałanie zamawiającego, a tego współdziałania brak, przyjmujący zamówienie może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagrożeniem, iż po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.

W art. 643 k.c. prawodawca wskazał, że zamawiający obowiązany jest odebrać dzieło, które przyjmujący zamówienie wydaje mu zgodnie ze swym zobowiązaniem.

Przyjmujący zamówienie jest zobowiązany przede wszystkim do wykonania dzieła zgodnie z zapisami umowy - a zatem w sposób, w miejscu i w czasie określonym w umowie. Umowa o dzieło jest - jak wskazano wyżej - umową rezultatu, dlatego też najistotniejszym elementem jest tutaj fakt wykonania dzieła, nie zaś to, czy dzieło zostało wykonane przez przyjmującego zamówienie osobiście. W tym zatem zakresie należy zauważyć, że przyjmujący zamówienie w umowie o dzieło nie musi osobiście wykonywać dzieła, chyba że inna zasada wynika z zawartej umowy. Jeżeli jednak przyjmujący zamówienie powierza wykonanie zamówienia innemu podmiotowi, ponosi odpowiedzialność w stosunku do zamawiającego, na zasadach ogólnych, określonych w art. 474 k.c..

Przyjmujący zamówienie jest zatem w każdym przypadku odpowiedzialny w stosunku do zamawiającego, za prawidłowe wykonanie postanowień zawarte umowy. Jeżeli jednak przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła (art. 635 k.c.). Przyjmujący zamówienie jest odpowiedzialny za wykonanie dzieła bez wad. Jeżeli przyjmujący zamówienie wykonuje dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie (art. 636 k.c.). Jeżeli dzieło ma wady, zamawiający może żądać ich usunięcia, wyznaczając w tym celu przyjmującemu zamówienie odpowiedni termin z zagrożeniem, że po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu nie przyjmie naprawy. Przyjmujący może odmówić naprawy, gdyby wymagała nadmiernych kosztów. Gdy wady usunąć się nie dadzą albo gdy z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła ich usunąć w czasie odpowiednim, zamawiający może od umowy odstąpić, jeżeli wady są istotne; jeżeli wady nie są istotne, zamawiający może żądać obniżenia wynagrodzenia w odpowiednim stosunku. To samo dotyczy wypadku, gdy przyjmujący zamówienie nie usunął wad w terminie wyznaczonym przez zamawiającego. Zamawiający nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia mimo niewykonania dzieła, jeżeli przyjmujący zamówienie był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego. Jednakże w wypadku takim zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (art. 639 k.c.).

Dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w wypadku takim zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (art. 644 k.c.).

Roszczenia wynikające z umowy o dzieło, określone wyżej, przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane - od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.

Wygaśniecie umowy o dzieło następuje na zasadach ogólnych, omówionych wcześniej. Należy tutaj jednak zaznaczyć, że umowa ta może także wygasnąć na skutek śmierci przyjmującego zamówienie lub jego niezdolności do pracy. Zasada znajdzie swoje zastosowanie tylko wtedy, gdy wykonanie dzieła zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie (art. 645 k.c.).

7.5. UMOWA ZLECENIA.

Umowa zlecenia jest umową nazwaną, konsensualną. Definicję tej umowy zawiera art. 734 k.c., zgodnie z którym przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. W braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie.

Należy tutaj zatem wskazać cechy charakterystyczne tej umowy, odróżniające ją od umowy o dzieło:

1. umowa zlecenia - odmiennie, niż określona wyżej umowa o dzieło - nie jest umową rezultatu. To, czy rezultat zakładany przez strony w umowie zostanie osiągnięty, czy nie, nie ma znaczenia dla oceny prawidłowości wykonania. Istotne w niej jest natomiast to, czy przyjmujący zlecenie podjął wszystkie możliwe starania celem jej wykonania. Innymi słowy - w umowie zlecenie przyjmujący zlecenie nie ponosi odpowiedzialności za nieosiągnięcie celu umowy, o ile oczywiście będzie potrafił wskazać, że podjął starania celem jej wykonania. Dlatego też w literaturze przedmiotu wskazuje się, że umowa zlecenia jest umową starannego działania (zob. W. Czachórski : "Zobowiązania. Zarys wykładu", Warszawa 1999, s. 430);

2. umowa zlecenia opiera się na zaufaniu stron do siebie. Z tej zasady wynika inna - obowiązek osobistego wykonania umowy (należy tutaj przypomnieć, że przyjmujący zamówienie w umowie o działo nie musiał osobiście dzieła wykonywać);

3. umowa zlecenia jest, ale nie musi być odpłatna. Innymi słowy, strony w umowie mogą postanowić, że przyjmujący zlecenie będzie wykonywać swe czynności nieodpłatnie. Jeżeli jednak z umowy ta zasada nie wynika, wówczas za wykonane czynności przyjmujący zlecenie może żądać wynagrodzenia (art. 735 § 1 k.c.) .

Umowa zlecenia może być zawarta w jakiejkolwiek formie. Zatem możliwe jest zatem złożenie oświadczenia woli w sposób dorozumiany. Jeżeli jednak przyjmujący zlecenie zawodowo trudni się załatwianiem czynności dla drugich, powinien, jeżeli nie chce zlecenia przyjąć, zawiadomić o tym niezwłocznie dającego zlecenie. Taki sam obowiązek ciąży na osobie, która dającemu zlecenie oświadczyła gotowość załatwiania czynności danego rodzaju (art. 736 k.c.).

Podstawowymi obowiązkami dającego zlecenie są:

1. współdziałanie z przyjmującym zlecenie w zakresie jego wykonania. Obowiązek ten może przyjąć postać np. zwrotu wydatków poniesionych przez przyjmującego zlecenie. W tym zakresie dający zlecenie powinien zwrócić wydatki, które przyjmujący poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, wraz z odsetkami ustawowymi. A co za tym idzie - powinien również zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które ten w powyższym celu zaciągnął w imieniu własnym (art. 742 k.c.). Jeżeli wykonanie zlecenia wymaga wydatków, dający zlecenie powinien na żądanie przyjmującego udzielić mu odpowiedniej zaliczki (art. 743 k.c.);

2. zapłata wynagrodzenia za zlecenie, jeżeli wynika to z zawartej umowy, lub jeżeli z umowy nie wynika, że przyjmujący zlecenie wykonuje swoje czynności nieodpłatnie. Jeżeli nie ma obowiązującej taryfy, a nie umówiono się o wysokość wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy (art. 735 k.c.). Przyjmujący zlecenie może żądać wynagrodzenia dopiero po wykonaniu zlecenia. Zawarta umowa może ustalić inny termin zapłaty wynagrodzenia (art. 744 k.c.).

Podstawowymi obowiązkami przyjmującego zlecenie są natomiast:

1. wykonanie czynności określonych zawartą umową. Należy tutaj zaznaczyć, że przyjmujący zlecenie może bez uprzedniej zgody dającego zlecenie odstąpić od wskazanego przez niego sposobu wykonania zlecenia, jeżeli nie ma możności uzyskania zgody, a zachodzi uzasadniony powód do przypuszczenia, że dający zlecenie zgodziłby się na zmianę, gdyby wiedział o istniejącym stanie rzeczy (art. 737 k.c.);

2. osobiste wykonanie tych czynności. Z tej zasady wynika inna - przyjmujący zlecenie może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika z umowy lub ze zwyczaju albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności. W wypadku takim obowiązany jest zawiadomić niezwłocznie dającego zlecenie o osobie i o miejscu zamieszkania swego zastępcy i w razie zawiadomienia odpowiedzialny jest tylko za brak należytej staranności w wyborze zastępcy. Zastępca odpowiedzialny jest za wykonanie zlecenia także względem dającego zlecenie. Jeżeli przyjmujący zlecenie ponosi odpowiedzialność za czynności swego zastępcy jak za swoje własne czynności, ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 738 k.c.). W wypadku gdy przyjmujący zlecenie powierzył wykonanie zlecenia innej osobie nie będąc do tego uprawniony, a rzecz należąca do dającego zlecenie uległa przy wykonywaniu zlecenia utracie lub uszkodzeniu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny także za utratę lub uszkodzenie przypadkowe, chyba że jedno lub drugie nastąpiłoby również wtedy, gdyby sam zlecenie wykonywał (art. 739 k.c.);

3. używanie rzeczy i pieniędzy dającego zlecenie tylko w zakresie wykonywanych czynności, nie zaś we własnym interesie (art. 741 k.c.). Od sum pieniężnych zatrzymanych ponad potrzebę wynikającą z wykonywania zlecenia powinien płacić dającemu zlecenie odsetki ustawowe;

4. informowanie dającego zlecenie o wszystkich okolicznościach wykonywanych czynności, a po wykonaniu zlecenia lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy złożenie mu sprawozdania.

Wypowiedzenie umowy zlecenia może nastąpić z woli każdej ze stron tego stosunku. Prawodawca postanowił, że strony nie mogą w umowie zlecenie zabronić prawa do wypowiedzenia tej umowy, jeżeli wynikałoby to z ważnych przyczyn (art. 746 § 3 k.c.).

Dający zlecenie może umowę wypowiedzieć w każdym czasie. Powinien jednak wówczas zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia; w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę (art. 746 § 1 k.c.).

Także i przyjmujący zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Jednakże gdy zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za szkodę (art. 746 § 2 k.c.).

Śmierć dającego zlecenie powoduje wygaśnięcie umowy zlecenia, tylko jeżeli stanowi tak zapis w umowie. Podobnie rzecz się ma, w sytuacji, w której dający zlecenie utracił zdolność do czynności prawnych. Jeżeli jednak, zgodnie z umową, zlecenie wygasło, przyjmujący zlecenie powinien, gdyby z przerwania powierzonych mu czynności mogła wyniknąć szkoda, prowadzić te czynności nadal, dopóki spadkobierca albo przedstawiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić inaczej (art. 747 k.c.).

W przypadku, gdyby to przyjmujący zlecenie zmarł lub utracił pełną zdolność do czynności prawnych, zlecenie wygaśnie, chyba że wyraźny zapis w umowie zawiera odmienne postanowienie (art. 748 k.c.). Zasada ta wypływa wprost z zasady osobistego wykonania zlecenia, o czym była mowa wcześniej.

Roszczenia określone wyżej przedawniają się na zasadach ogólnych, to znaczy z upływem lat dziesięciu od zaistnienia zdarzenia, lub z upływem lat trzech - jeżeli dotyczy to roszczeń o świadczenia okresowe (np. wynagrodzenie płatne w ratach) oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.

W kodeksie cywilnym (art. 751 k.c.) prawodawca przewidział jednak termin specjalny - dwu lat - dla roszczeń :

1. o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom;

2. z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone.

Zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 18 grudnia 1968 r. (sygn. akt I CR 448/68), opublikowany w Biuletynie Informacyjnym Sądu Najwyższego z 1969 r. nr 12, poz. 208.

A zatem należy zaznaczyć, że przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia należy stosować w sytuacjach, w których wzbogacenie nie ma podstawy prawnej w postaci np. umowy, czy przepisu prawa - zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 19 sierpnia 1971 r. (sygn. akt II CR 224/71). Treść orzeczenia cytowana za: Lex Polonica Maxima, maj 2003.

Zob. Z. Szczurek: „Prawo cywilne dla studentów administracji”, Zakamycze 2000, s. 321.

Zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 21 grudnia 1967 r. (sygn. akt I CR 526/67), opublikowany w Orzecznictwie Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych z 1969 r. nr 2, poz. 34)

Zob. m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 września 1995 r. (sygn. akt I ACr 591/95), opublikowany w Orzecznictwie Sądów Apelacyjnych z 1997 r. nr 2, poz. 11, str. 46, z glosą Michała Niedośpiała, w którym Sąd wskazał, że zasada swobody umów nie może uzasadniać wypowiedzenia umowy dzierżawy zawartej na czas oznaczony.

Przy czym nadzwyczajną zmianą stosunków są np. niespodziewane w momencie zawierania umowy zmiany wskaźników cen i usług, stóp oprocentowania wkładów bankowych, ceny złota, kursu dewiz, najniższego wynagrodzenia za pracę, wartości świadczeń emerytalnych lub rentowych - zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 16 października 1991 r. (sygn. akt ACr 524/91), opublikowany w „Wokandzie” z 1992 r. nr 4, poz. 27. Nadzwyczajną zmianą stosunków nie są natomiast procesy inflacyjne - zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 maja 1983 r. (sygn. akt IV CR 152/83), opublikowany w Orzecznictwie Sądu Najwyższego z 1984 r. nr 1 poz. 6, z glosą Aleksandra Oleszko. Tezę tę podtrzymała także Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego - zob. uchwałę z dnia 14 grudnia 1990 r. (sygn. akt III PZP 5/90), opublikowaną w Orzecznictwie Sądu Najwyższego z 1991 r. nr 7 poz. 78.

Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 1 października 1997 r. (sygn. akt I ACa 597/97), opublikowany w „Wokandzie” z 1999 r. nr 1, s. 48. Wątpliwości natomiast dotyczą zastosowania waloryzacji do świadczeń z ubezpieczenia społecznego - zob. uchwałę Sądu Najwyższego - Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 4 września 1992 r. (sygn. akt II UZP 17/92), opublikowaną w Orzecznictwie Sądu Najwyższego z 1993 r. nr 6, poz. 91 oraz uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 10 kwietnia 1992 r. (sygn. akt III CZP 126/91), opublikowaną w Orzecznictwie Sądu Najwyższego z 1992 r. nr 7 - 8, poz. 121. W pierwszym orzeczeniu sąd odrzucił taką możliwość, w drugim zaś dopuścił.

Zob. W. Czachórski : Zobowiązania. Zarys wykładu", PWN 1999, s. 132.

Tak wskazał Sąd Najwyższy - Izba Cywilna w wyroku z dnia 22 listopada 1972 r. (sygn. akt III CRN 2/72). Treść orzeczenia cytowana za: Lex Polonica Maxima, maj 2003. Zob. także wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 8 lipca 1977 r. (sygn. akt II CR 233/77). Treść orzeczenia cytowana za: Lex Polonica Maxima, maj 2003.

Zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 7 maja 1973 r. (sygn. akt I CR 178/73). Treść orzeczenia cytowana za: Lex Polonica Maxima, maj 2003.

Za W. Czachórskim: „Zobowiązania. Zarys wykładu", PWN 1999, s. 276.

Przy czym przepis ten nie oznacza, że dłużnik może przyjąć odpowiedzialność za zdarzenia powodujące obowiązek zapłaty kary umownej, jeżeli do zdarzenia tego przyczynił się wierzyciel - zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 6 maja 1970 r. (sygn. akt II CR 145/70), opublikowany w Biuletynie Informacyjnym Sądu Najwyższego z 1970 r. nr 11, poz. 206.

Zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej i Administracyjnej z dnia 7 października 1986 r. (sygn. akt III CRN 256/86), opublikowany Orzecznictwie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 1987 r. nr 12, poz. 211.

Tak orzekł Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 7 marca 2001 r. (sygn. akt I ACa 512/2000), opublikowanym w Orzecznictwie Sądów Apelacyjnych z 2002 r. nr 6 poz. 34.

Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 września 1995 r. (sygn. akt I ACr 591/95), opublikowany w Orzecznictwie Sądów Apelacyjnych z 1997 r. nr 2, poz. 11, str. 46, z glosą Michała Niedośpiała.

---