08.10.2008

szkoła kazańska (Kazań - Podole)

jej przedstawiciele, nowatorskie tezy i ich znaczenie dla językoznawstwa XX wieku

• szkoła kazańska: teorie językoznawcze, które w latach '70 XIX wieku pozwijało dwóch polskich uczonych

1. Baudouin de Courtenay  

2. Mikołaj Kruszewski

wcześniej: klasyfikacja języków, diachronia, pokazywanie ewolucji

młodogramatycy: metoda historyczno-porównawcza

prawo o bezwyjatkowości: jeśli nawet jest jakiś wyjątek, to jest to wyjątek pozorny albo to, co zdaje się być wyjątkiem jest w systemie

• koncepcje de Courtenay'a i Kruszewskiego wyprzedzają ramy XIX wieku i były bliższe teoriom późniejszych strukturalistów, brakowało im jednak systematyczności i ścisłości, które cechowały strukturalizm

do nowatorskich idei można zaliczyć:

• odróżnienie języka zbiorowości od języka jednostki → odpowiada ono późniejszy rozróżnieniu Ferdinanda de Saussure'a - na język i mówienie

zbiorowość - język

indywidualna jednostka - mówienie

• różnicę między rozpatrywaniem faktów językowych w ich ewolucji, a rozpatrywaniem ich w jednym określonym przekroju czasowym - postulat synchronicznego opisu języka

znaczenie dla rozwoju językoznawstwa

znaczenie koncepcji szkoły kazańskiej polega na tym, że znali ją i czerpali z niej pomysły lingwiści ze szkoły praskiej oraz Ferdinand de Saussure (ojciec strukturalizmu)

główne założenia strukturalizmu

postać Ferdinanda de Saussure'a i jego dzieło

epokę strukturalizmu datuje się na początek XX wieku, za jej ojca uznaje się Ferdinanda de Saussure'a

podstawowe założenia strukturalizmu:

1. język jest systemem i tako system trzeba go badać, nie opisywać pojedynczych faktów w izolacji, ale zawsze w całokształcie

2. język jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym (służy porozumiewaniu się) i tak trzeba go badać. Nie należy opisywać oddzielnie dźwiękowej lub znaczeniowej strony języka, ale uwzględniać zawsze ich wzajemny stosunek, ponieważ właśnie ten stosunek jest istotny w procesie porozumiewania się

3. ewolucja języka i jego stan aktualny to dwa różne zjawiska, posługiwanie się kryteriami historycznymi w interpretacji aktualnego stanu językowego jest metodologicznie niedopuszczalne

4. w języku trzeba poszukiwać tego, co jest inwariantne, rozróżniać rzeczy istotne (relewantne) od nieistotnych (nierelewantnych, irrelewantnych)

5. poszukiwano odejścia od materialistycznego (psychologicznego) podejścia do języka

6. wyróżniamy strukturalizm amerykański i europejski (szkoła genewska, szkoła praska, szkoła glossemantyków)

Ferdinand de Saussure (1857 - 1913)

indoeuropeista, wywodzący się ze szkoły młodogramatycznej, zapoczątkował nową epokę w językoznawstwie - epokę strukturalizmu, w którym wiodącą rolę odgrywa synchronia

język: system znaków (prymarnie fonicznych, wtórnie graficznych), służący do przekazywania myśli, czyli porozumiewania się między członkami danej społeczności, jest więc urządzeniem znakowym, społecznym

nauka o języku wchodzi w zakres szerszej nauki o znakach - semiologii

teoria znaków

na strukturę znaku (signe) składają się

• strona oznaczająca signifiant [signifą]

• strona oznaczana signifie [signifie]

• obie te strony wzajemnie się warunkują, jedna nie może istnieć bez drugiej, lecz każda liczy się na zasadzie przyporządkowania do drugiej

• jak widać dwudzielna koncepcja znaku uwzględnia tylko język i rzeczywistość; człowiek istnieje tu pośrednio w stwierdzeniu, że w signifie chodzi o pojęcie, a w signifiant o wyobrażenie dźwięku

• ogólnie biorąc, koncepcja znakowa nie była nowa, znał ją już Arystoteles czy Św. Augustyn, w nowożytności kontynuował ją Condillac

zasługi Ferdinanda de Saussure'a

1. znak językowy jest arbitralny (narzucający coś) co do swojej formy, ale poza nią jest proporcjonalny w stosunku do oznaczanej rzeczywistości (nie dostrzegali tego stoicy);

zasada arbitralności dotyczy relacji znak ↔ rzeczywistość, natomiast w relacji znak signifiant ↔ jednostka ludzka i społeczność, jest w pełni arbitralny, bo jednostka pozostaje pod naciskiem społeczności, a społeczność pod wpływem tradycji

2. znak językowy ma strukturę linearną, opartą na następstwie czasowo-przestrzennym elementów składowych struktur językowych; zatem mamy tu opozycję języka do mówienia (langage - parole)

3. znak językowy obok znaczenia posiada również wartość - valeur

o pierwszym (czyli znaczeniu) decyduje relacja między signifiant a signifie

o wartości decyduje relacja do innych znaków w systemie (np. signe X do signe Y)

arbitralny charakter znaku językowego oznacza, że związek miedzy signifiant i signifie nie jest konieczny i naturalny

15.10.2008

* język → funkcja społeczna

substancja: doświadczenie, zgromadzone pojęcia

firma: to o czym w danym momencie myślimy

* nie da się oddzielić psychologii od języka

język = system relacji → forma

myślę o stronie oznaczanej signifie, kontynuuję to myśląc o stronie oznaczającej signifiant

→ nie da się myśleć bez dźwięków → nie trzeba artykułować tych dźwięków, wystarczy „je myśleć”

referencja: wyróżnianie

forma pojęciowa w drodze referencji staje się dźwiękiem

| | | | | | .

| | | | | | .

A | | | a | | | .

| | | | | | .

| | | | | |

| | | | | | .

| | | | | | .

B | | | b | | | .

| | | | | | .

związki paradygmatyczne i syntagmatyczne

związki syntagmatyczne: istnieją w wypowiedzi np. w wyrazie dom-ek, wyrażeniu piękny dom, w zdaniu Janek idzie spać

• związki, które istnieją między elementami dom i ek, wyrazami piękny i dom lub Janek i idzie i spać, są związkami syntagmatycznymi

• elementy budujące wyraz, wyrażenie, zdanie są syntagmami

• zadaniem związków syntagmatycznych jest szeregowanie elementów języka i tworzenie bardziej złożonych struktur

związki paradygmatyczne (asocjacyjne): zachodzą między elementami systemu języka, który ma abstrakcyjny charakter (nie dotyczą konkretnej wypowiedzi)

• jeśli porównamy zdania:

Janek idzie spać

On idzie spać

• to relacja między wyrazami Janek i On jest związkiem paradygmatycznym - oba wyrazy pełnią funkcję podmiotu i znajdują się w identycznym związku z wszystkimi innymi wyrazami, które zajmują miejsce podmiotu w abstrakcyjnym schemacie zdania

• podobnie w wyrazach dom-ek i kot-ek

• elementy dom i kot znajdują się w związku paradygmatycznym w stosunku do siebie, bo tworzą pewna klasę elementów, które mogą łączyć się z sufiksem -ek

synchronia i diachronia

język funkcjonuje w synchronii, ale powstał w diachronii - nie da się oddzielić synchronii od diachronii

• nadrzędną rolę stanowi funkcja synchronii, diachronia jest na drugim miejscu

• język można badać w dwóch płaszczyznach: synchronii i diachronii

• synchronia ujmuje stan językowy w pewnym przekroju czasowym

• diachronia zajmuje się fazami ewolucji języka

• język z punktu widzenia synchronicznego, to zorganizowany system istniejący w świadomości danej społeczności

• badanie diachroniczne dotyczy natomiast kolejnych zjawisk językowych, które nie tkwią w świadomości językowej tych samych osób mówiących danym językiem i ustępują jedne drugim, nie tworząc systemu

• Ferdinand de Saussure postulował oddzielenie synchronii od diachronii

parole: mówienie]

lange: język

langage: mowa

język (lange) można porównać do gry w szachy, w której istotne jest rozmieszczenie i liczba figur, a nie to z czego zostały zrobione; mówienie (parole) odpowiada realizacji tych abstrakcyjnych zasad konkretnej partii szachowej.

język manifestuje się na płaszczyźnie parole w postaci fonicznej lub graficznej; dźwięki zapisujemy za pomocą graficznych odpowiedników; zapis opiera się na konwencji

język możemy rozpatrywać:

1. jako schemat: czystą formę zdeterminowaną niezależnie od jej społecznej realizacji i od przejawów materializmu

2. jako normę: formę materialną, zdefiniowaną z uwzględnieniem realizacji społecznej, ale wciąż jeszcze niezależnie od jej szczegółowych przejawów

3. jako uzus: zespół zwyczajów przyjętych w danym społeczeństwie i zdefiniowanych na podstawie obserwacji ich przejawów

22.10.2008

praskie koło lingwistyczne

Mikołaj Trubiecki

Roman Jacobson

Vilem Mathesius

1929 - prażanie przedstawili swój program

1. język jest narzędziem komunikacji, służy do porozumiewania się, zatem ważne jest co się komunikuje, komu się komunikuje i w jaki sposób się komunikuje

2. język jest rzeczywistością (konkretnym, fizycznym zjawiskiem), której typ warunkują momenty społeczne (nie językowe), np. środowisko socjalne, audytorium

→ prażanie skupiają się na funkcjach języka

3. w języku uzewnętrzniamy intelektualne i emocjonalne aspekty naszej osobowości

4. głównym zadaniem lingwisty jest analiza synchroniczna, ale nawet w synchronii nie można pominąć diachronii, ponieważ we wszelkiej synchronii można zauważy c procesy na wpół zakończone oraz nowe zarysowujące się tendencje → nie ma w dziejach rozwoju języka momentu, w którym można skupić się tylko na synchronii - zawsze coś się kończy i coś się zaczyna → łagodne przechodzenie jednego procesu w drugi

5. analiza porównawcza ma rację bytu jeśli nie dotyczy tylko pewnych izolowanych zjawisk

6. w badaniach fonologicznych postuluje się w pierwszym rzędzie ustalenie typów opozycji fonemicznych

7. zajmując się odmianą mówioną języka, prażanie zwracali uwagę na elementy towarzyszące, takie jak intonacja i gesty

8. jako jedni z pierwszych, prowadząc badania nad typologią języków stworzyli termin liga językowa → badali zbieżność języków sąsiadujących ze sobą, ale nie należących do tej samej rodziny językowej → wyznaczyli jedną z pierwszych lig językowych: bałkańską (rumuński, bułgarski, macedoński, grecki, albański)

9. zajmując się badaniem roli fonemów stworzyli nowy dział: morfonologię

Jacobsonowska zasada binaryzmu w opisie kategorii fonologicznych i morfologicznych

fonem: wiązka cech dystnktywnych

cecha dystynktywna: ta część pojedynczego dźwięku, dzięki której dźwięk ten pozostaje w opozycji fonologicznej w stosunku do innych fonemów np. /t/ : /d/ (bezdźwięczna : dźwięczna)

• od prawidłowej analizy cech dystynktywnych zależy ustalenie samej natury fonemu.

• cechy dystynktywne mają swoje źródło w konkretnych artykulacyjno-akustycznych właściwościach dźwięku, a te możemy poznać dzięki metodom eksperymentalnym

• w swojej koncepcji fonemu Jacobson zwraca uwagę na rolę binarności (dwudzielności) w strukturze opozycji cech dystynktywnych

• zasada binarności (dychotomii) przejawia się w ustawieniu jednostek językowych w pary po dwa człony, miedzy którymi zachodzi opozycja pod względem obecności : nieobecności cechy fonologicznej

• zasadę binarności Jacobson wykorzystuje w morfologii, zauważa, że kategorie morfologiczne także przeciwstawiają się sobie na zasadzie binarności

• kategorie nacechowane : kategorie nienaczechowane

• np. w opozycji czas przeszły : czas teraźniejszy czas przeszły jest nacechowany, określa akcję, która miała miejsce, czas teraźniejszy jest nienacechowany, ale może odnosić się do przyszłości jako praesens historicum w opisach i narracjach

strukturalistyczne ujęcie zjawisk w diachronii Jacobsona

• Jacobson jako pierwszy podszedł do historii języka z dążeniem do odkrycia wewnętrznej logiki ewolucji języka

• zakładał, że logika miałaby się przejawiać w traktowaniu diachronii systemowo

• analizując stosunek między synchronią a diachronią, stworzył tzw. fonologię diachroniczną

• wg niego historia języka polega nie tyle na ewolucji wszystkich elementów wziętych pojedynczo, ile na zmianie systemu

• lingwistyka strukturalna stoi na stanowisku, że ewolucja języka nie może być ujęta jako ciągłe, stopniowe przejście jednego definitywnie ukształtowanego systemu w inny

• punkty rozwoju: centralne znaczenie mają te punkty w rozwoju, w których dochodzi do zmiany struktury

• przykład dwóch fonemów, w których realizacja fonetyczna się do siebie zbliża → zlewają się w jeden fonem

• np. na Mazowszu i Kaszubach doszło do usunięcia trzyklasowości systemu samogłoskowego, ponieważ jedna z cech stała się redundantna, mianowicie zaokrąglenie / spłaszczenie warg, a na plan pierwszy wysunęło się przednie / tylne położenie języka, przez co fonem /y/ znalazł się w tej samej klasie co fonem /i/ → w rezultacie doszło do neutralizacji opozycji /y/ : /i/

• na obszarze, gdzie udział warg stał się cechą redundantną mniejsze lub większe spłaszczenie warg nie pomogło utrzymać się różnicy między fonemami /y/ i /i/

• wg Jacobsona zmiany w języku nie są gradualne (nie dokonują się stopniowo), z drugiej strony bezpośrednio przed okresem „zwycięstwa” nowych zjawisk językowych, występuje okres, kiedy są one w języku fakultatywne - pojawiają się równolegle obok zjawisk starszych, niekiedy nawet u tej samej osoby (jako wariant swobodny lub zależny od stylu), czasem jako cechy charakterystyczne dwóch pokoleń (starsi przestrzegają form archaicznych, młodsi przyswajają sobie nowe)

obserwacje Jacobsona dotyczące strukturalistycznych metod w analizie zjawisk synchronicznych

1. decydującą rolę w rozwoju języka odgrywa powstanie kolizji miedzy inkogwatywilnymi (wykluczającymi się) tendencjami w języku, np. na pewnym etapie rozwoju języków słowiańskich inkogwatywilne były tendencje do rozwijania zasady opozycji miedzy dźwiękami palatalnymi i niepalatalnymi (jak w języku rosyjskim) i tendencje do rozwijania przeciwstawień intonacyjnych (np. język serbo-chorwacki), w żadnym z tych języków nie zostały urzeczywistnione obie zasady lecz tylko jedna lub druga

2. systemy dążą do paralelnych , systematycznych serii fonemów, jeśli w trakcie rozwoju jakiś fonem wypadnie z rozwoju, jego miejsce zostanie puste (zostanie naruszona zasada systematyczności), język będzie dążył do tego, aby ta luka została usunięta

3. zdarza się czasami, że dochodzi do przeciążenia systemu fonologicznego, czyli istnieje zbyt dużo fonemów, a niektóre z nich pod względem artykulacji nie różnią się zbytnio, przez co możemy ich nie rozróżniać słuchem, wtedy może dojść do zlania się tych fonemów w jeden fonem

trzy szeregi:

š ž č ǯ

ś ź ć ʒ

s z c ʒ

4. każdy język ma przejściowe okresy rozwojowe, kiedy wystepują dźwięki, które przestały być fonemami, albo które właśnie powstają

Mikołaj Trubiecki

- Ferdinand de Saussure

• język jest systemem

• dźwięk jest jednostką systemu językowego

Trubiecki zajmował się gramatyką historyczną

• zajmował się językiem połabskim

• we wszystkich języckach dźwięki mają się do drugich tak, jak człony jednej zorganizowanej całości do systemu

• stosunki te można przedstawić w postaci symetrycznych schematów

• fonem: znak językowy, który służy do rozpoznawania znaczenia wyrazu, fonemu nie można dowolnie zmieniać

• Trubiecki zwraca uwagę na to, że dźwięki posiadają cechy akustyczno-artykulacyjne, nie wszystkie cechy danego fonemu są relewantne, istotne w procesie mówienia są cechy feleantne

• fonem to minimum cech artykulacyjno-akustycznych, potrzebne do rozróżniania wyrazów, czyli w procesie porozumiewania

• cechy relewantne są jednocześnie substancjonalne i formalne i należą do fonologii

• cechy nielerewantne są tylko substancjonalne i należą do fonetyki

• warianty uzależnione → fakultatywne np. n tylkojęzykowe w wyrazie sarenka

• warianty kombinatoryczne → mogą zanikać lub zmienić formę

• wariant fonemu: allgofon

opozycje fonologiczne

1. prywatywne: jeden fonem posiada cechę odróżniającą, a drugi jej nie posiada

dama : tama → /d/ posiada cechę dźwięczności

1. prywatywne proporcjonalne

2. prywatywne izolowane

2. gradualne (stopniowe) → samogłoskowe

3. ekwipolentne (równoległe): każdy człon jest pozytywnie nacechowany inną cechą

29.10.2008

Teoria aktów mowy; funkcje języka, tekstu i wypowiedzi

akt mowy: czynność mowy, podstawowa, najważniejsza jednostka komunikacji językowej, w której komunikacja odbywa się za pomocą języka

funkcje języka (przekrój przez historię)

• Starożytność: relacja miedzy językiem, a rzeczywistością:

Heraklit: uważał, że słowa związane są z rzeczywistością w sposób naturalny, są jak odbicie lustrzane

Demokryt i Sofiści: uważali, że związek między słowem i rzeczywistością ma charakter konwencjonalny

Arystoteles: odsuwa rozważania czy relacja między językiem a rzeczywistością mają charakter umowny czy konwencjonalny, język wiąże się z człowiekiem i myśleniem, wyrazy to znaki przedmiotów pojęć; zdawał sobie sprawę z głównej funkcji (komunikatywnej) języka, jak Platon

• Średniowiecze: spór realistów i nominalistów

realiści: nazwy ogólne mają swoje odpowiedzi w rzeczywistości

nominaliści: nazwy ogólne są puste

* problem funkcji języka rozpatrywano w kontekście stosunku języka do rzeczywistości

• Odrodzenie: w centrum zainteresowania jest człowiek, dlatego język jest w centrum zaintersowania filozofów; zainteresowanie językami narodowymi

• XVII - XVIII wiek:

John Lock: podkreśla ważność funkcji komunikatywnej języka w tworzeniu więzi i relacji społecznych

Saint Martin: zwraca uwagę na funkcję ekspresywną języka

* dostrzeżenie kolejnej funkcji języka!

Bernard de Mandeville: zwraca uwagę na impresywną funkcję języka

• XIX wiek: Humboldt: język jest ściśle związany z duchem narodu, forma języka ma wpływ na to jak postrzegamy świat

czynności (akty) mowy składają się z następujących działań:

1. wykonywanie czynności wypowiadania → wypowiadanie słów (morfemów, zdań)

2. wykonywanie czynności zdaniowych → odnoszenie się i orzekanie

3. wykonywanie czynności illokucyjnych → stwierdzanie, zapytywanie, rozkazywanie, obiecywanie etc.

Karl Bühler

• zajął się określaniem funkcji języka

• istota języka polega na komunikacji głosowej, w której jedna osoba powiadamia o czymś drugą; powstaje wtedy akt mowy (parole), na które składają się: konkretne zjawiska dźwiękowe (znak) Z oraz trzy elementy pozostające względem niego w określonych relacjach: 1. nadawca - emituje dźwięki; 2. odbiorca - odbiera dźwięki, 3. rzeczywistość - to co jest zastępowane przez dźwięki

od strony nadawcy: funkcja wyrażania

od strony odbiorcy: funkcja apelu

od strony rzeczywistości: funkcja przedstawiania

• trzy podstawowe funkcje:

• reprezentacji (symbolu) → w stosunku do rzeczywistości

• ekspresji (symptomu) → w stosunku do nadawcy

• impresji (sygnału) → w stosunku do odbiorcy

trójkąt: cechy językowe znaku

koło: cechy konkretne (fizyczne) znaku

to, co wystaje poza koło: elementy wynikające ze struktury znaku i są uzupełniane przez odbiorcę

to, co wystaje poza trójkąt: symbol faktu, że wszystko co konkretne w znaku, jest językowo ważne

linie równoległe: relacje i funkcje

• trzy podstawowe funkcje:

• reprezentacji (symbolu) → w stosunku do rzeczywistości

• ekspresji (symptomu) → w stosunku do nadawcy

• impresji (sygnału) → w stosunku do odbiorcy

definicja: istota języka polega na komunikowaniu się, wtedy powstaje akt mowy (parole), na który składają się konkretne zjawisko dźwiękowe (Z) oraz trzy elementy, które pozostają względem niego w określonych relacjach

1. nadawca: to ten, kto wytwarza dźwięki

2. odbiorca: to ten, który odbiera dźwięki

3. rzeczywistość: do której odnoszą się te dźwięki

istota języka: komunikacja werbalna, gdy ktoś kogoś powiadamia mamy do czynienia z aktem mowy

trójkąt: oznacza cechy językowe znaku

podłożone pod trójkąt koło: oznacza cechy fizyczne znaku

części trójkąta, wystające poza koło: symbolizują, że nie wszystko w znaku jęz. jest wyrażone fizycznie,

części koła wystające poza trójkąt: oznaczają, że nie wszystko, co konkretne, fizyczne w znaku, jest relewantne

linie równoległe łączące trzy elementy pozajęzykowe z dźwiękami: wyznaczają relacje

1. od strony nadawcy mamy funkcję wyrażania

2. od strony odbiorcy mamy funkcję apelu

3. od strony rzeczywistości mamy funkcję przedstawieniową

w związku z tym, zespół dźwięków może być:

1. symbolem w stosunku do rzeczywistości

2. symptomem w stosunku do nadawcy

3. sygnałem w stosunku do odbiorcy

zatem Bühler wyodrębnia trzy podstawowe funkcje:

1. funkcja reprezentacji (symbolu)

2. funkcja ekspresji (symptomu)

3. funkcja impresji (sygnału)

zagadnienie funkcji językowych Bühlera rozwinął Roman Jacobson

• język powinien być badany we wszystkich odmianach swych funkcji

• nadawca kieruje komunikat do odbiorcy, aby był efektywny musi być zastosowany do kontekstu, do tego konieczny jest kod, aby doszło do przekazania komunikatu potrzebny jest kontakt

KONTEKST

KOMUNIKAT

NADAWCA .....................................................................................................................ODBIORCA

KONTAKT

KOD

• każdy z tych sześciu czynników determinuje inną funkcję języka

• nie istnieje komunikat, który posiadałby tylko jedną funkcję

funkcja ekspresywna(emotywna)- dominuje w tekstach nastawionych na wyrażanie uczuć nadawcy wypowiedzi np.: list, „źle się czuję”. Traktowana jest także jako funkcja prezentacyjna, czyli informująca o płci, pochodzeniu, wieku nadawcy np.: „tymi rencami to wziołem”

funkcja informatywna(poznawcza)- dominuje w tekstach nastawionych do przekazywania informacji o faktach i wydarzeniach, które wzbogacają naszą wiedzę czy utrwalają obraz otaczającego nas świata np.: wywiad, artykuł publicystyczno-naukowy, komunikat urzędowy, podręcznik

funkcja poetycka(estetyczna)-dominuje w tekstach nastawionych na formę estetyczną przekazu, rolą tej funkcji jest przedstawienie tekstu w sposób oryginalny, unikatowy. Występuje głównie w utworach lirycznych, literaturze pięknej, aforyzmach, sentencjach. Wykorzystuje środki artystycznego przekazu, celową eliptyczność, metonimię

funkcja fatyczna- dominuje w tekstach służących do nawiązania kontaktu, podtrzynamia go, czy też do zasygnalizowania jego zakończenia. Nadawca tekstu o niczym nie informuje, ani do niczego nie nakłania. Występuje w rozmowach potocznych lub rozmowach przez telefon. np.: „Cześć”, „Do zobaczenia”, „Halo!”

funkcja metajęzykowa- dominuje w tekstach służących do wyjaśnienia sensu kodu, którym jest nazwa przyporządkowana jakiejś rzeczy lub zjawisku. Występuje w tekstach lingwistycznych, pracach językoznawczych, w zdaniu np.: „Kupiłem książkę”

funkcja konatywna- wyraża się świadomym dążeniem nadawcy do kształtowania określonych postaw i zachowań odbiorcy za pomocą m.in.: nakazów, zakazów komend, poleceń, próśb. Często tekst występuje w formie wołacza. Funkcja ta dominuje we wszelkiego rodzaju ustawach, zarządzeniach, regulaminach, reklamach, podaniach, a także w zdaniach np.: „Podejdź do tablicy.”, „Stój!”

POZNAWCZA

EMOTYWNA POETYCKA KONATYWNA

FATYCZNA

METAJĘZYKOWA

Schemat Milewskiego:





• między nadawcą a dźwiękiem mamy do czynienia z funkcją ekspresywną, relacja ta charakteryzuje nadawcę

• między dźwiękiem a odbiorcą mamy do czynienia z realizacją funkcji impresywnej

• między dźwiękiem a rzeczywistością realizuje się funkcja reprezentacji, funkcja semantyczna

nadawca formułuje wypowiedź, ubiera ją w dźwięk (zdradza informacje o sobie → f. ekspresywna), odbiorca odbiera dźwięki i reaguje (funkcja impresywna, oddziałująca

12. 11. 2008

Antoni Furnal

• wyodrębnia tzw. funkcję komunikatywną

• gradacja funkcji

1. funkcja komunikatywna, społeczna; najważniejsza

2. funkcja emocjonalna

1. funkcja komunikatywna i emocjonalna - nie można ich od siebie oddzielić, współistnieją

3. funkcja impresywna, skierowana na odbiorcę, zakłada istnienie relacji

4. funkcja symboliczna

rzeczywistość, nadawca, znak językowy

rzeczywistość

↑

funkcja symboliczna

|

język

|

funkcja

komunikatywna i emocjonalna

↓ ↓

społeczeństwo

5. funkcja ekspresywna, charakteryzuje nadawcę

6. funkcja poznawcza, wiąże się z nazywaniem zjawisk i rzeczy

Jadwiga Puzynina

1. funkcja poznawcza (reprezentatywna) - znaki językowe reprezentują rzeczywistość

2. funkcja informatywna - służy przedstawieniu informacji, podtyp funkcji komunikatywnej

3. funcja ekspresywna, emotywna

4. funkcja impresywna (apelatywna-Buhler; konatywna-Jacobson)

5. funkcja poetycka (f. estetyczna)

6. funkcja magiczna

7. (funkcja stanowiąca), funkcja performatywna (wykonawcza)

19.11.2008

Szkoła genewska

• wyrosła ze strukturalizmu Ferdinanda de Saussure'a + spostrzeżenia jego uczniów

• Bally, Frei, Sechehaw

• język jest systemem

• badania synchroniczne

• akcentowanie społecznej funkcji języka, najważniejsza jest funkcja emocjonalna

Bally - racjonalna stylistyka: środki językowe wyrażają ekspresję, emocje

• odróżnia mowę i język

lingwistyka afektywna: nie ma takiej wypowiedzi, która nie byłaby pozbawiona emocjonalności, nosi znamię czegoś indywidualnego

wyrazy same w sobie oznaczają pojęcie ogólne, mowa odnosi się do zjawisk konkretnych

proces aktualizacji: proces przejścia od języka do mowy, przekształcenia czegoś abstrakcyjnego w coś konkretnego, wyraz wprowadzający w kontekst to aktualizator

• badania nad syntagmą i transpozycją, głosi binaryzm, związki między syntagmą są binarne - związek w zdaniu, np. związki zgody, rzędu i przynależności

Glossematycy - Szkoła kopenhaska

• (koniec lat '30 XX wieku)

• za jej twórców uznaje się Vigo Brondala i Louisa Hjelmsleva

• to, co ich łączyło, to stosowanie procedur logistycznych „naukowych” do oświetlania faktów językowych

• zasadniczo ich zainteresowania naukowe były inne

Vigo Brondal

• skupiał się wokół zagadnienia w jaki sposób w faktach językowych przejawiają się podstawowe kategorie logiki

• problemy języka były dla niego w zasadzie problemami fizjologicznymi i jako takie je rozstrzygał

• późniejsi strukturaliści zarzucali mu ugodowość wobec językoznawstwa tradycyjnego

Louis Hjelmslev

• pierwszy, który głosił, że do wielkich zadań lingwistyki należy zbudowanie metajęzyka → logicznego narzędzia definicji naukowej

• budując swoje teorie naukowe podkreślał ich genetyczny związek z teoriami de Saussure'a → jego lingwistyka opiera się na Saussure'owskiej w dwóch tylko zasadniczych punktach

1. de Saussure zwracał uwagę na psychologiczną wartość dźwięku w procesie komunikacji; Hjelmslev bada dźwięk tylko jako jednostkę abstrakcyjną, nie interesuje się materialną stroną języka

2. de Saussure pierwszy zwrócił uwagę na funkcję jednostek dźwiękowych w porozumiewaniu się i na potrzebę badania dźwięków pod kątem tej funkcji, Hjelmslev całą swoją lingwistykę sprowadził do teorii znaku funkcjonującego w komunikacji (znak ten nie musi mieć z resztą charakteru językowego; może być po prostu sygnałem należącym do systemu znaków obowiązujących w ruchu drogowym czy czymkolwiek, co służy do przekazywania informacji)

• takie podejście do języka zbliża Hjelmsleva do przedstawicieli empiryzmu logicznego XXw, → skłaniał się on ku gramatyce logicznej, tj. takiemu opisaniu języka, który byłby maksymalnie precyzyjny i naukowy, logiczny „jak algebra”

• przedmiot glossematyki stanowi semantyczne porównywanie struktury istniejących języków z podstawowymi strukturami wszystkich systemów semiotycznych, tzn. wszystkich środków za pomocą których odbywa się komunikacja (nie tylko językowa)

• te podstawowe struktury wykrywa analiza logiczna, którą przeprowadza się metodą matematyczną

• rezultaty tego typu badań są przydatne przy konstruowaniu metajęzyka, np. do przekładu maszynowego

• do najważniejszych zdobyczy Hjelmsleva należy wprowadzenie do nauki o języku następujących nowych dystynkcji rozróżniania treści i wyrażenia oraz formy i substancji

treść: to sama żywa rzeczywistość, o której się coś komunikuj

wyrażenie: to wszelkie środki za pomocą których komunikuje się coś o treści, tj. o rzeczywistości

→ zarówno w treści jak i w wyrażeniu trzeba wyróżnić substancję i formę

substancja treści: oznacza żywą rzeczywistość samą w sobie (przedmioty, ludzie, to co nas otacza)

forma treści: oznacza nasz psychiczny obraz substancji treści czyli sposób w jaki my odbieramy, rozumiemy otaczającą nas rzeczywistość

substancja wyrażenia: to fizyczyna, dźwiękowa strona języka

forma wyrażenia: to psychiczny obraz substancji wyrażenia, tj. sposób w jaki my odbieramy, rozumiemy znak językowy w procesie porozumiewania się

→ Hjelmslevowskie dystynkcje mają niewątpliwie wartość dla teorii leksykografii

• przy badaniach z zakresu samego wyrażenia Hjelmslev celowo zostawia na boku substancję, ponieważ uważa, że zmienia się ona nieustannie, a on poszukuje tego, co jest stabilne, niezmienne, dopóki istnieje dana struktura językowa

• glossematycy (formiści) dążą do wykrycia tego, co w strukturze językowej jest podstawowe → tym czymś są relacje między znakami językowymi, które istnieją, istniały i będą istnieć

• dlatego właśnie nigdy nie interesowało ich czy opowiedzieć się za synchronią czy diachronią → czas ich nie interesuje w badaniach

• w badaniach posługują się abstrakcjami, tj. każdą konkretną jednostję językową oznaczają umownym symbolem, np. samogłoska - V, spółgłoska - C, każdą relację - R, każde zdanie - F, itp. → w ten sposób opisują całą strukturę języka

26.11.2008

Strukturalizm amerykański

(referat Magdy Sowińskiej)

STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI

AMERKAŃSKIE SZKOŁY LINGWISTYCZNE

• Druga połowa XIX w. ― zaczyna się wytwarzać tradycja badań lingwistycznych w Ameryce

• prace Williama Dwighta Whitneya - prof. Uniwersytetu Jelskiego

(ale jego prace nie odbiegały w sposób istotny od językoznawstwa europejskiego, nie oddziałały na kształt typowej lingwistyki amerykańskiej)

• FRANZ BOAS

• prof. na uniwersytecie Columbia

• zajmował się badaniem języków indiańskich

• ! jego prace rozpoczynają lingwistykę amerykańską

Języki indiańskie były badane już przed Boasem, ale w tych badaniach opierano się na klasycznej gramatyce indoeuropejskiej ― a to nie dawało pożądanych rezultatów.

Boas zrozumiał, że ma do czynienia z zupełnie innymi strukturami gramatycznymi: języki mają swoją wewnętrzną logikę, która wyklucza zastosowanie jakiejś uniwersalnej zasady metodologicznej; sam materiał narzuca odpowiednią metodę analizy.

• Języki indiańskie:

― nie mają tradycji piśmiennictwa = właściwie nie mają historii = więc historyzm, na którym opierała się gramatyka klasyczna, nie mógł być tutaj metodą badawczą

― badanie musiało być skoncentrowane na opisie aktualnych zjawisk językowych = SYNCHRONIA!

Boas:

• Jako pierwszy postawił w centrum językoznawstwa opis synchroniczny (który do dziś pozostaje głównym przedmiotem zainteresowania lingwistyki amerykańskiej)

• Ogłosił monumentalne dzieło Handbook of American Indian Languages ― zawiera materiał z dziewiętnastu języków Indian północnoamerykańskich + stanowi istotny wkład w teoretyczne zagadnienie rozbudowy metody deskryptywnej

• EDWARD SAPIR

• Uczeń Boasa

• Pionier strukturalizmu w Ameryce

• Zaczął niezależnie od de Saussure'a propagować idee o języku jako zorganizowanym systemie

• Postulował zbudowanie lingwistyki deskryptywnej

• Wysunął teorię wzorców językowych (ang. pattern) ― każdy człowiek nosi w sobie podstawowe schematy organizacji języka, tj. modele rzeczywistych możliwości, których mu jego język dostarcza dla zapewnienia komunikacji

(wg psychicznych wzorców językowych ― wyrażanie myśli ­ poprzez używanie konkretnych środków językowych)

! aby zrozumieć organizację tych wzorców ― należy poznać kulturę środowiska, którego język się bada

(to atmosfera kulturalna kształtuje z reguły typ komunikacji językowej)

∇ To był bodziec do włączenia „antropologicznych” badań nad językiem do programu studiów lingwistycznych

• FONEM dla Sapira/psychologiczna (mentalistyczna) koncepcja fonemu ― kompleks asocjacji psychicznych zlewających się w „idealny dźwięk” = w określone wyobrażenie tkwiące w podświadomości jako wzorzec, wg którego realizowane są konkretne okazy danego dźwięku

• Kryterium dystrybucyjne ― dla określenia natury fonemu decydujące znaczenie mają m.in. realne możliwości kombinatoryczne w tekście (wszystkie pozycje…)

LINGWISTYKA ANTROPOLOGICZNA ― etnolingwistyka

• Bada stosunek między językiem a kulturą = czy i w jakiej mierze istnieje zależność między danym typem kultury a odpowiadającym mu typem języka

• Zagadnieniami języka zaczęli zajmować się także przedstawiciele nielingwistycznych dyscyplin ― etnografowie, psychologowie, filozofowie = współpraca międzydyscyplinarna.

Warunki pracy lingwistyki amerykańskiej sprzyjały jej orientacji na studia antropologiczne:

• Niejednorodna ludność, mówiąca rozmaitymi językami.

Badacze zadali sobie pytanie ― czym są IDIOMY? Dlaczego porównania jednej grupy etnicznej różnią się od rozwiązań metaforycznych innego środowiska?

• Zaczęła się narzucać potrzeba poznania tradycji kulturalnej dla zrozumienia kategorii językowych.

• Kontakt z językami indiańskimi = główny bodziec do kierowania zainteresowań naukowych ku zjawiskom antropologicznym;

• Gromadzenia słownictwa; słownictwo = odzwierciedlenie typu kultury ― potrzebne były wiarygodne informacje o życiu i obyczajach danego środowiska etnicznego

STRUKTURA JĘZYKÓW INDIAŃSKICH:

• Różni się w sposób istotny od struktur indoeuropejskich = zupełnie specyficzna psychika.

• Język plemienia Hopi ― nie rozróżnia czasu czynności, posiada natomiast środki do kategoryzacji zjawisk z zakresu trwania:

― krok, fala, czynność chodzenia = zjawiska przemijające, nietrwałe;

― kamień, drzewo, człowiek = zjawiska trwałe;

― chmura = m-ce pośrednie; zjawisko na wpół trwałe.

• Indianie Idaho ― system rozróżniania pośredniości w posiadaniu cechy:

― śliwka = słodka sama w sobie;

― kawa = nie jest słodka, przejmuje słodycz od cukru;

― ciastka z syropem = „pośrednio” słodkie - słodycz nadaje im syrop, który sam czerpie ją od cukru.

• Indianie z południowego Meksyku ― język zapotecki:

― różnicuje formy czasownikowe nie wg czasu czynności, ale wg tego, czy czynność w danym wypadku wykonana jest po raz pierwszy, czy po raz któryś z rzędu.

• BENIAMIN LEE WHORF

• Uczeń Sapira

• Badał języki indiańskie

• Zaczął głosić pogląd:

świat myślowy człowieka powiązany jest jak najściślej ze strukturą jego języka

(neohumboltyzm)

• Nie ma języków prymitywnych

• Wszystkie języki są doskonałe i równie zaawansowane w rozwoju

Jednak:

• Każdy język faworyzuje jeden, określony sposób pojmowania świata

• 
  Ramy psychologiczne człowieka uformowane są przez jego język

• Teoria Whorfa wykazuje zależność TYPU KULTURY OD TYPU JĘZYKA, wpływ języka na psychikę.

Język dla Whorfa = wyraz określonego widzenia i pojmowania świata; służy nie tylko do wyrażania pojęć, ale także do ich kształtowania i w ogóle warunkuje ich istnienie.

Podstawa różnorodności języka = różny sposób widzenia rzeczywistości przez jego twórców/użytkowników.

ANTROPOLOGIA = (w krajach anglosaskich) nauka o kulturze różnych narodów, zwłaszcza pierwotnych;

ETNOLOGIA=nauka zajmująca się studiami porównawczo-teoretycznymi nad kulturami ludów gł. pierwotnych;

ETNOGRAFIA = nauka o początkach kultury, kierunkach jej rozwoju, współczesnym zróżnicowaniu kultur różnych ludów;

ETNOLINGWISTYKA (lingwistyka antropologiczna) = bada związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistością.

(koniec)

• rola antropologii i etnologii w początkach językoznawstwa amerykańskiego

Benjamin de Whorf

Edward Sapir

Franz Boas

• jezykoznawstwo amerykańskie jest językoznawstwem strukturalnym, badania zapoczątkowane na uniwersytecie w Yale

antropologia: nauka o kulturze różnych narodów (w początkach XX wieku interesowano się głównie ludami pierwotnymi

etnologia: studia porównawczo-teoretyczne nad kulturami różnych ludów, zwłaszcza pierwotnych

etnografia: nauka zajmująca się początkami kształtowania kultury, jej rozwoju i współczesnym zróżnicowaniu kultur różnych ludów

etnolongwistyka (lingwistyka antropologiczna): bada związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka, a rzeczywistością

**na powstanie etnolingwistyki i jej ukształtowania miały wpływ badania nad językiem Indian

Benjamin Le Whorf

• stworzył koncepcję języka natury semantycznej (wraz ze Spairem) → neohumboldtyzm

• wg tej hipotezy nie ma języków bardziej lub mniej doskonałych, każdy język jest wyrazem określonego widzenia i pojmowania świata, z tym, że język służy nie tyle do wyrażania pojęć, co do ich kształtowania i w ogóle uwarunkowuje ich istnienie (w ramach danej społeczności językowej)

• u podstaw różnorodności języków leży różny sposób widzenia rzeczywistości przez jego twórców i użytkowników, wyrażający się przede wszędzie tam, gdzie do głosu dochodzi strona oznaczana, a więc w semantyce, w kategoriach morfologicznych

• świat myślowy człowieka powiązany jest jak najściślej ze strukturą jego języka

• różny sposób partycypowania rzeczywistości znajduje swój wyraz nie tylko w języku, ale w całokształcie kultury danej społeczności

Edward Sapir

• stworzył podstawy klasyfikacji języków indiańskich

• jego koncepcja nawiązuje do Humboldta i de Suassera

• twierdził, że człowiek nosi w sobie schematy sposobu organizowania wypowiedzi; widzimy, słyszymy lub w inny sposób odbieramy rzeczywistość, dlatego, że normy językowe naszej społeczności określają selekcję naszych interpretacji

• światy w których żyją różne społeczności są oddzielnymi światami, a nie jednym światem opatrzonym innymi etykietkami

Franz Boas

• jako badacz języków indiańskich, doszedł do wniosku, że nie można przenosić europejskich metod badawczych do badania języków indiańskich

• kultury europejskie i amerykańskie za bardzo się różnią, co wpływa na odmienność języków

• w związku z tym, że badając języki indiańskie nie mógł oprzeć się na tekście, postulował stosowanie opisu synchronicznego

• języki różnią się nie tylko pod względem fonologicznym i morfologicznym, ale też pod względem grup idei wyrażanych poprzez nie

antymentalizm Bloomfielda

główne cechy strukturalizmu amerykańskiego

• zapoczątkowała go działalność uniwersytetu w Yale, za prekursora uznaje się Leonarda Bloomfielda

• szkoła funkcjonowała pod różnymi nazwami: szkoła yaleiska, blomfildowcy, dystrybucjoniści

• na ukształtowanie się strukturalizmu amerykańskiego wpływ miały dwa czynniki

• praktyczna potrzeba opisania języka Indian

• wpływ behawioryzmu, który głosił, że przedmiotem badań psychologicznych człowieka może być tylko dostrzegalne zachowanie, nie zaś to, co jest niedostępne dla obserwacji - świadomość człowieka; behawioryzm opiera się na poglądzie, że wszystkie róznice miedzy ludźmi są uwarunkowane środowiskiem i całe ich zachowanie ogranicza się do reakcji, jest odpowiedzią na bodziec

• strukturaliści amerykańscy badali tekst a nie system

• analizy dokonywali na płaszczyźnie synchronicznej

• w opisie języka posługiwali się metodą dystrybucyjną, która polega na ustalenia zbioru otoczeń (kontekstów),w których dany element może wystąpić - elementy językowe nie występują w dowolnych kontekstach lecz wykazują pewne ograniczenia, bp. dystrybucja j pozwala scharakteryzować tę głoskę jako głoskę, która zawsze występuje w sąsiedztwie samogłoski

• kryterium dystrybucyjne stosowano m.in. w fonologii (Sapir)

• w opisie językowy dystrybucjoniści pomijają semantykę, np. rzeczownik w języku angielskim definiowano jako klasę wyrazów, które mogą wystąpić po rodzajniku

• pomijanie semantyki w opisie jednostek językowych nazywamy antymentalizmem Bloomfielda

antymentalizm: opierając się na mechanistycznych założeniach behawioryzmu twierdził, że język należy opisywać jako część zachowania się człowieka w kategoriach bodźca i reakcji

• znaczenie wyrażenia językowego, to sytuacja w której dany użytkownik je wypowiada oraz reakcja wywołana u odbiorcy

• definicja języka musi zatem uwzględniać wiedzę o użytkowniku języka (mówiącym i odbiorcy) w szczególności o procesach neurologicznych, doświadczeniu życiowym, wiedzę o fragmentach rzeczywistości do której dane wyrażenia się odnosi

• wg Bloomfielda na obecnym etapie rozwoju nauki nie jest to możliwe, zatem semantykę należy ograniczyć do minimum czyli do stwierdzenia, że formy językowe mają różne znaczenia

• uważał, że w ustalaniu strony znaczeniowej języka jest zbyt wielka doza subiektywizmu

strukturalistom amerykańskim byli bliżsi glossematycy, ponieważ też interesowali się dystrybucją jednostek językowych i w opisie języka pomijali semantykę

to, co różniło strukturalizm amerykański od strukturalizmu kopenhaskiego, to to, że Amerykanie zajmowali się konkretnym zjawiskiem językowym, a glossematycy pomijali konkretną (dźwiękową) stronę języka

składnia w ujęciu Bloomfielda

• rozumiana jest jako dystrybucja relatywna morfemów (najmniejszych jednostek formalno-znaczeniowych) realizowana w konkretnych wypowiedzeniach

• najmniejszą jednostką formy syntaktycznej jest taksem (cecha gramatyczna), pozbawiona znaczenia i odpowiadająca fonemowi, np. końcówka biernika: morfem gramatyczny, tylko z funkcją syntaktyczną)

• obok niego jest tagmem (najmniejsza jednostka znacząca)

• dalej jest forma językowa, która może być prosta np. morfem -pis lub złożona -pisarz, -pisarz pisze, o charakterze kategorialnym i regularnym pod względem formy lub znaczenia

• w formie złożonej możemy wyodrębnić:

• składnik bezpośredni (bezpośrednio tworzy konstrukcję)

• składnik końcowy (dalej się nie dzieli)

• składnik należy rozumieć jako konstrukcja wchodząca w skład większej konstrukcji (np. rdzeń w wyrazie pisarz)

• narzędziem, które pozwala wskazać składniki bezpośrednie i końcowe jest metoda substytucji, czyli podstawiania

• każdą strukturę złożoną można rozłożyć na składniki bezpośrednie

substytucja: podstawianie lub zastępowanie elementów konstrukcji złożonej, elementami prostymi

Mój młodszy brat dostał wczoraj wysoką ocenę z wypracowania pisemnego.

• Młodszy brat dostał wczoraj szóstkę z wypracowania

• Adam dostał szóstkę z wypracowania

• Adam dostał szóstkę

lingwistyka dystrybutywna

metoda opisu formalnego elementów budujących tekst

zapoczątkowana przez Bloomfielda, dystrybucjonistów nazywa się też bloomfieldystami

Bernard Bloch, Zelling Sabbatai Harmis

Harris jako pierwszy dokonał syntezy osiągnięć dystrybucjonizmu, doprowadził do perfekcji metodę dystrybucyjną, wprowadził metodę łańcuchową i transformacji

jego koncepcje były podstawą dla Chomskiego - twórcy gramatyki generatywnej

metoda łańcuchowa (rządków): dotyczy składni → jest to etap pośredni między teorią składników bezpośrednich Boomfielda a metodą transformacji

• punktem wyjścia tej metody była potrzeba analizy formalnej tekstu do zaprogramowania komputera

• w jej ujęciu każde zdarzenie składa się z określonego jądra wypowiedzeniowego do którego dochodzą sukcesywnie z prawej i z lewej różnego rodzaju składniki uzupełniające (nie będące zdaniami)

• w ten sposób całe zdanie przedstawia się jako ciąg ogniw w postaci wzajemnie ze sobą połączonych, wg określonych reguł, wyrazów

• jednocześnie każdy wyraz reprezentuje określoną kategorię czy klasę, wobec tego można zastąpić go symbolem algebraicznym

• samoanaliza łańcucha polega na wydzielaniu poszczególnych ogniw ich relacji dystrybucyjnych

dystrybucja to inaczej zbiór otoczeń, kontekstów w jakich dany element może wystąpić

transformacja: kontynuacja dystrybucjonizmu; logiczne uzupełnienie

• oznacza przekształcenie jednej konstrukcji tekstowej w drugą, ale przy zachowaniu wartości semantycznej obu konstrukcji np. zachód Słońca → Słońce zachodzi

• przy przekształcaniu zmienia się budowa gramatyczna, czasami wartość stylistyczna (wartość semantyczna bez zmian)

• o identyczności strony semantycznej decyduje zewnętrznie identyczność ich otoczenia syntaktycznego np. widzę, że słońce wschodzi za lasem → widzę wschód słońca za lasem

zespół operacji formalnych (gramatycznych) prowadzących do przekształcenia struktury A w strukturę B w tamach tej samej koourencji (?)

rodzaje transformacji

nominalizacja zdaniowa: wprowadzenie struktury zdaniowej do innej struktury zdaniowej do innej struktury zdaniowej w pozycję składniową charakterystyczną dla struktury imiennej

np. Zaskoczyło nas to, że Janek tak wcześnie wyjechał → Zaskoczył nas wczesny wyjazd Janka

pronominalizacja: zastępowanie składników nominalnych lub adwerbalnych zaimkiem

np. Widziałem olbrzymie drzewo. To drzewo rosło na skraju lasu

pasywizacja: przekształcenie struktury czynnej na bierną: mama czesze Zosię → Zosia jest czesana przez mamę

ilość transformacji jest ograniczona, ale transformacje pozwalają na tworzenie ze skończonej ilości zdań jądrowych tworzyć nieskończone ilości nowych zdań

zdania jądrowe: są to zdania, których struktura tłumaczy strukturę innych zdań, które jednak nie mogą być wytłumaczone poprzez strukturę innych zdań. Ilość zdań jądrowych jest ograniczona; zdanie jądrowe straciło na znaczeniu na rzecz rozróżnienia struktury powierzchniowej i głębokiej

Francis Hackett

formalizm Hacketta jest nieco umiarkowany, ponieważ stojąc na gruncie strukturalizmu dystrybucyjnego unika wszelkiej jednostronności

• w swojej teorii łączy on zdobycze lingwistyki amerykańskiej z niektórymi teoriami lingwistyki europejskiej

• w swoim założeniu unika jednostronności i aprioruzmu

typy dystrybucji wg Encyklopedii Językoznawstwa Ogólnego

identyczna: mówimy o niej, gdy zbiór otoczeń w jakich występują dane elementy nie różni się niczym istotnym; elementy, które charakteryzują się taką dystrybucją tworzą klasę, np. rzeczowników męskoosobowych, m, m

komplementarna (uzupełniająca): mówimy o niej wtedy, gdy jakieś elementy nie występują w takich samych otoczeniach; elementy tworzą warianty pozycyjne należące do jednej klasy nadrzędnej

krzyżująca: elementy należące do dwu różnych klas mają wspólny zasięg występowania, np. rzeczowniki i bezokoliczniki po czasowniku lubić, głoska ń przed samogłoskami i spółgłoskami nieszczelinowymi oraz w wygłosie wyrazu po samogłoskach i spółgłoskach

inkluzywna: ma miejsce wtedy, gdy dystrybucja jednej klasy jest szersza i zawiera w sobie dystrybucję innej klasy, np. spółgłoska zwarto-wybuchowa bezdźwięczna ma taką samą dystrybucję jak spółgłoska zwarto-wybuchowa dźwięczna, ale ponad to może występować w wygłosie

10. 12. 2008

gramatyka generatywna (gramatyka transformacyjno-generaltywna)

ten typ gramatyki powstał w opozycji do amerykańskiego dystrybucjinizmu, ale ten typ gramatyki był inspirowany przez dystrybucjonizm

gramatyka generatywna:

• opis języka sformułowany eksplicytnie (wyjaśniająco), traktujący język jako nieskończony zbiór zdań, w przeciwieństwie do dystrybucji, gdzie nie zakładano nieskończoności zbioru zdań, ponieważ pracowano na tekście → dystrybucjonizm był mniej abstrakcyjny

• opis nazywany jest także opisem formalnym

• zadaniem gramatyki generatywnej jest wyjaśnienie w jaki sposób za pomocą skończonych środków tworzyć i rozumieć nieskończony zbiór zdań

• różnica między generatywizmem a tradycyjną gramatyką europejską polega na tym, że ta pierwsza ma charakter dedukcyjny i aksjomatyczny, jest bardziej sformalizowana, posługujemy się w niej pojęciami faza nominalna, faza werbalna, rzeczownik, czasownik itp.

generowanie: [termin matematyczny - wyznaczanie i określanie]: wyznaczanie nieskończonego zbioru zdań za pomocą reguł gramatycznych

gramatyka transformacyjno-generatywna (właściwa)

• powstała w połowie lat '50, twórcą był N. A. Chomsky

• istotną rolę odgrywają dwa pojęcia: generowanie i transformacja

• celu swojej teorii Chomsky upatruje w sformalizowaniu opisu języka i nadaniu mu takiej postaci, żeby mógł zdawać sprawę z faktu, że każdy użytkownik języka ma zdolność do tworzenia i rozumienia nowych zdań

• tak rozumiana gramatyka tworzy jakby model kompetencji językowych użytkowników języka

• celem jest nie tylko generowanie zdań, ale także ich opis, np. syntaktyczny, również wyznaczenie interpretacji sematycznej

• gramatyka ma rozstrzygać o gramatyczności bądź niegramatyczności, a zatem: poprawności lub niepoprawności

• dla Chomsky'ego taki opis języka jest jakby pośrednim etapem do wykrycia tych cech umysłu ludzkiego, które wiążą się z przyswajaniem języka i jego użyciem, dlatego swoją teorię określa jako mentalistyczną i traktuje jako gałąź psychologii

etapy rozwoju gramatyki transformacyjno-generatywnej

I

w początkowej fazue wyróżnia się następujące komponenty

1. komponenty składniowe

1. komponent frazowy

2. komponent transpormacyjny)

2. komponent morfonemiczny

na tym etapie brakuje komponentu semantycznego

• Chomsky pojecie transformacji zaczerpnął od Harrisa → zmiana jednego znacznika frazowego w drugi

rodzaje transformacji

1. transformacja permutacyjna - zmiana szyku , np. Chłopiec lubi dziewczynę → Chłopiec dziewczynę lubi

2. transformacja przenosząca - jakiś jeden element, np. Basia wyjechała? → Czy Basia wyjechała?

3. transformacja wycierająca jakiś element, np. ja idę → idę

4. transformacja zastępująca element, który pojawia się po raz drugi, np. Można założyć, że „się” w zdaniu „kot myje się” jest rezultatem tego typu transformacji zastępującej drugie pojawienie się leksemu „kot” → kot myje kot (brak akomodacji)

5. dodająca - najrzadziej spotykany rodzaj transformacji - dodaje się jakiś element do struktury wyjściowej, np. jako dodany transformacyjnie jest przyimek „przez” w zdaniu biernym „kot jest głaskany przez Alę”

transformacje można też podzielić ze względu na charakter

1. obligatoryjne - muszą wystąpić w derywacji każdego zdania

* jeśli w zdaniu jest tylko ta transformacja, to jest to zdanie jądrowe, np. podmiot i orzeczenie - związek zgody - jeśli nie spełni się tego warunku, to w ogóle nie będzie to zdanie

2. fakultatywne - mogą, ale nie muszą być zastosowane, np. zamiana strony z czynnej na bierną

3. pojedyncze - opierają się na jednym znaczniku frazowym, np. odpowiada zdaniu pojedynczemu i polega na przekształceniu - z twierdzenia w przeczenie, z oznajmienia w pytanie

4. zbiorcze - operują więcej niż jednym znacznikiem frazowym, transpozycje zbiorcze są fakultatywne i możemy je podzielić na

1. zanurzające np. Janek przyznał, że nie powiedział prawdy

2. łączące np. Asia wróciła do domu i natychmiast położyła się spać

II

w drugim etapie dochodzi od wprowadzenia semantyki

• J. Katz, J. Fodor wprowadzają do gramatyki transformacyjno-generatywnej semantykę, która jest podporządkowana składni

• semantyka rozumiana jest tu jako słownik i reguły projekcyjne

• każdy język dysponuje określonym zasobem leksykalnym, a każde hasło powinno zawierać wyznaczniki fonologiczne, czyli informacje o wymowie; wyznaczniki syntaktyczne, które określają kategorie syntaktyczne do których wyraz należy (np. części mowy) oraz znaczniki semantyczne decydujące o znaczeniu wyrazu

III

etap, który tworzy bezpośrednio Chomsky

• ten model nazywa się modelem aspektowym lub teorią standardową

• składnia nadal zajmuje tu centralne miejsce, składa się z części bazowej i transformacyjnej

• cześć bazowa generuje struktury głębokie, które mają charakter abstrakcyjny i powinny zawierać wszystkie informacje semantycznie relewantne, a tym samym powinny dawać podstawę interpretacji semantycznej zdania

• za pomocą transformacji (semantycznie neutralnych) ze struktur głębokich otrzymuje się struktury powierzchniowe, a te analizuje się już pod kątem fonologicznym

• transformacja pośredniczy pomiędzy strukturą głęboką (warstwą semantyczno-logiczną) i strukturą powierzchniową (warstwą fonetyczno-fizyczną języka)

• dla Harrisa transformacja miała charakter jednostkowy, konkretny, czysto formalny

• dla Chomsky'ego transformacja ma charakter systemowy, abstrakcyjny, a także formalno-semantyczny w tym sensie, że zespół transformacji tworzy określony, zwarty układ relacji formalno-logicznych, pośredniczących między strukturą głęboką i powierzchniową

• struktura głęboka wyłania się dopiero w drodze analizy lingwistycznej

• wprowadzenie podziału na strukturę głęboką i powierzchniową wynika z tego, że ta sama struktura może być rozumiana na różne sposoby → ważna jest semantyka → polisemia

zasady budowania modelu generatywnego

fraza: grupa składniowa powiązana ze sobą syntaktycznie

symbole terminalne (końcowe) odpowiadają wyrazom, morfemom, nie mogą występować po lewej stronie strzałki

symbole nieterminalne (pomocnicze) reprezentują abstrakcyjne kategorie frazowe jako części składowe zdania, mogą występować po lewej i po prawej stronie strzałki

substytucja - podstawianie

N	A	V
student nauczyciel profesor	miły przystojny znajomy	kocha lubi spotyka




miły student lubi koleżankę

miły student kocha koleżankę

miły student spotyka koleżankę

przystojny student lubi koleżankę

przystojny student kocha koleżankę

przystojny student spotyka koleżankę

miły nauczyciel lubi koleżankę

miły nauczyciel kocha koleżankę

miły nauczyciel spotyka koleżankę

itd.

Student kocha koleżankę




chyba, nie mogę się doczytać...

to samo słowo co przypis 1, też nie mogę się doczytać

inne słowo niż 1 i 2, ale też nie mogę się doczytać ^^

chodzi o „dź”, ale nie widzę tego znaczka

jednostka komunikacji językowej, konkretna wypowiedź będąca jednostkowym przypadkiem zachowania się przez mowę, uczestniczą w nim co najmniej dwie osoby: nadawca i odbiorca, a cały akt dokonuje się w konkretnej sytuacji mówienia, która na niego oddziałuje

20

forma

forma

substancja

substancja

strona oznaczana

singnifie

pojęcie

strona oznaczająca

signifiant

dźwięk

A substancja dźwiękowa

B substancja pojęciowa

a strona oznaczająca - forma dźwiękowa

b stron oznaczana - forma pojęciowa

widoczne w dialektach

mazurzenie: brak š ž č ǯ

jabłonkowanie: brak ś ź ć ʒ

kaszubienie: brak ś ź ć ʒ

A - nadawca

B - dźwięk

C - rzeczywistość

D - odbiorca

!

---