WSTĘP

Stres" jest pojęciem bardzo szerokim. Na ogół mamy na myśli emocje negatywne: lęk, zagrożenie, rozpacz, bezradność... Pojęcie „stresu” jest wieloznaczne i często niesłusznie uważane za nazwę czegoś wyłącznie niekorzystnego, groźnego, uszkadzającego, skrajnego, itp. Hans Selye­­ - „­­ojciec stresu” stwierdził, iż życie bez stresu byłoby nudne. Wierzył, że stres dostarcza motywacji i energii potrzebnej do osiągnięcia sukcesu. Trema na scenie, choć bardzo stresująca, może motywować aktora do lepszej gry. Analogicznie niepokój ucznia o wynik egzaminu czy klasówki może być bodźcem do jeszcze bardziej wytężonej pracy. Są ludzie, którzy twierdzą, że dopiero w stresie rozkwitają i są dumni ze swego życia w ciągłym napięciu. Znamy też miłośników grozy. Są to ci, którzy uprawiają wspinaczkę wysokogórską, surfingowcy sunący po szczytach wielkich fal, śmiałkowie nurkujący z samolotu w otchłań przestrzeni. Jest to niewątpliwie stresujące, ale stres jest krótki, a przyjemności wiele; czyli ani ciało, ani duch nie doznają uszczerbku Wiele osób skłonnych jest myśleć, że stres jest zjawiskiem typowym dla naszego stulecia, że powstał w następstwie rozwoju cywilizacyjnego. Takie interpretowanie stresu nie jest jednak właściwe. Stres podobnie jak w naszym życiu, był obecny również w życiu naszych praprzodków. Różnice dotyczą jedynie jego źródeł. Stres towarzyszy nam każdego dnia z różnym natężeniem. Wielokrotnie odczuwamy jego mobilizujący- dobroczynny wpływ, niekiedy jednak stajemy się ofiarami jego paraliżującej mocy. Stres należy do najbardziej popularnych haseł naszego wieku. Kontroluje reakcje ciała, wpływa na wydajność pracy, efektywność działania. Stres inspiruje do życia, ale jest też odpowiedzialny za jego szybki, nagły koniec: śmierć pod wpływem stresu. Poczynając od lat trzydziestych naszego stulecia, rozwinięto badania nad stresem, interesując się jego naturą, mechanizmami działania i czynnikami, które go wywołują. Hans Selye, twórca jednej z bardziej znanych teorii stresu opublikowanej w 1936 roku, uważa go za zjawisko biologiczne, stanowiące niespecyficzny sposób reakcji organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które mogą być traktowane jako następstwa każdego, pozytywnego lub negatywnego zdarzenia, wobec którego staje człowiek. A zatem, stres nie wiąże się tylko z przykrymi przeżyciami, ale może być przeżyty także przez człowieka, który niespodziewanie zakochał się. Natura stresu, wymaga, więc od nas niezwykłej czujności i zręczności w kontrolowaniu poziomu odbieranych bodźców. Dobre opanowanie tej umiejętności zapewni nam komfort życia- uchroni przed nudą z jednej strony oraz przed zmaganiami ponad nasze siły z drugiej strony. Określony poziom natężenia stresu jest niezbędny i chroni przed uczuciem znużenia i znudzenia. Groźny natomiast jest zbyt wysoki poziom stresu, zwłaszcza, jeżeli towarzyszy nam przez długi okres. Stres z natury jest naszym sprzymierzeńcem, a nie wrogiem, kłopot w tym, że dzisiaj jest zjawiskiem trwałym, a my nie potrafimy odreagować go właściwie, i dlatego jesteśmy przez niego niszczeni. Pod wpływem stresu, nasz przodek atakowany przez dzikie zwierzę był zdolny do ucieczki na drzewo, a więc natychmiast odreagowywał stres działaniem. Przeciwnie my - odreagowujemy stres bezczynnością - leżenie, palenie papierosa, itd.

Nasze otoczenie i praca analogicznie też wywołują nieprzyjemne odczucia i stanowią źródło stresu.

Różnorodne czynniki wchodzące w skład naszego środowiska, czy otoczenia, mogą generować stres. Nieprzyjemnymi bodźcami mogą być:

1. Tłok, ograniczone poczucie prywatności,

2. Niewystarczająca przestrzeń życiowa lub przestrzeń niezbędna do pracy,

3. Hałas,

4. Bałagan, nieporządek,

5. Zanieczyszczenie środowiska,

6. Zła organizacja w miejscu pracy.

7. Czynniki chemiczne i pokarmowe

8. Rzadko uświadamiamy sobie, ze źródłem nieprzyjemnych doznań mogą być produkty żywnościowe, które spożywamy. Oto przykłady:

Kofeina: podnosi poziom hormonu stresu, utrudnia sen i może zwiększać drażliwość;

“Zastrzyk” węglowodanów dostarczony pod postacią czekoladek czy innych słodyczy: na zwiększony poziom cukrów organizm reaguje wydzieleniem zwiększonej ilości insuliny. W konsekwencji nagły przypływ energii ustępuje miejsca osłabieniu, które pojawia się wskutek działania insuliny nakierowanego na obniżenie poziomu cukru we krwi.

Nadmiar soli: Wywołuje wzrost ciśnienia krwi i uczucie stresu.

Jest wiele czynników, które szkodzą zdrowiu pracowników np. wypadki, przemoc w pracy, kontakt z trującymi substancjami, szczelnie izolowane od otoczenia budynki itp. O ile źle zaprojektowane krzesła czy toksyczne opary należą do czynników fizycznych szkodliwych dla zdrowia, produktywności i morale, o tyle stres jest czynnikiem psychologicznym, który wpływa na stan fizyczny i psychiczny pracownika oraz poziom wykonywania zadań. Dolegliwości fizyczne związane ze stresem obejmują wrzody żołądka, zapalenie okrężnicy, chorobę wieńcową, artretyzm, egzemy, alergie, bóle głowy, szyi, kręgosłupa oraz choroby nowotworowe. Stres w miejscu pracy jest również kosztowny, ponieważ obniża produktywność i motywację, a zwiększa liczbę błędów i wypadków w pracy. Wysokiemu stresowi towarzyszy również zamiar odejścia z organizacji oraz wzrost niepożądanych zachowań pracowników, takich jak kradzieże czy uzależnienie od alkoholu czy narkotyków. Pojawia się na wszystkich szczeblach organizacji i w bardzo różnorodnych pracach. Jest mało prawdopodobne, by całkowicie udało się nam uniknąć stresu w karierze zawodowej, podobnie jak nie można unikną go na studiach. Nie ma większego znaczenia, co robimy w pracy, gdzie pracujemy i jakie zajmujemy stanowisko - stres zapewne wpłynie na jakość naszego życia w pracy, a tym samym na inne aspekty naszego codziennego życia.

Rozdział 1. Problematyka stresu

1.1 STRES JAKO REAKCJA NA WYMAGANIA STAWIANE ORGANIZMOWI

Stres to przybierająca różne formy presja z, zewnątrz, która wywołuje w człowieku uczucie wewnętrznego napięcia.

Stres w teorii Lazarusa i Folkmana jest rozumiany jako dynamiczna relacja między człowiekiem a otoczeniem, która to relacja jest oceniana przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej. Jednostka i otoczenie wpływają na siebie nawzajem, a więc relacja ta ulega ciągłemu przeobrażeniu, gdyż zmiany zachodzą także w obrębie obydwu stron transakcji - przekształceniu ulega środowisko i pozostający w nim człowiek. Jednostka w zetknięciu z sytuacją dokonuje oceny pierwotnej. Zadaje sobie pytanie:, „Czym jest dla mnie to zdarzenie?" Wynik tego wstępnego oszacowania może mieć trojaki charakter. Zdarzenie może być oceniane jako fakt bez znaczenia, albo jako korzystne, albo jako wymagające wysiłku adaptacyjnego. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia ze stresem. Przy takim ujęciu stres nie jest umiejscowiony, ani w sytuacji, ani w osobie, choć jest przez nie uwarunkowany. W wyniku oszacowania zdarzenie zostaje zaklasyfikowane przez jednostkę do jednej z trzech kategorii:

1. Krzywda lub strata - szkoda lub uraz już powstały.

2. Zagrożenie - krzywda, strata nie wystąpiły jeszcze, ale są przewidywane.

3. Wyzwanie - zdarzenie spostrzegane jest przez jednostkę jako prowokujące do walki.

Stres jest to stan obciążenia systemu regulacji psychicznych, występujący w sytuacjach zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań, wartości. U człowieka w stanie stresu pojawiają się reakcje przystosowawcze, korekcyjne i obronne, występują zmiany w przebiegu procesów poznawczych, w sferze emocji, motywacji i w zachowaniu się. Długotrwały stres może prowadzić do głębokich zaburzeń funkcjonowania człowieka a także zaburzeń w pracy jego organizmu - choroby psychosomatyczne (Encyklopedia PWN).

Stres jest nieodłącznym elementem ludzkiej kondycji. Wywołuje go każda nowa sytuacja, każde nowe zadanie. Nie można przeżyć życia bez stresów. Stres ma aspekt pozytywny: mobilizuje do działania, zwiększa energię, pozwala pokonać przeszkody. Bywa jednak, że jest nadmierny lub zbyt długotrwały. Wtedy może wywołać skutki przeciwne: apatię lub niepokój, niezdolność do skutecznego działania, a nawet dolegliwości fizyczne. Granica ta jest bardzo indywidualna: zależy od osobowości, cech charakteru, często od dotychczasowych doświadczeń i aktualnej sytuacji życiowej. Z takim stresem, a dokładniej - z jego negatywnymi skutkami - należy walczyć.

W myśl jednej z wielu definicji stres jest zjawiskiem biologicznym, stanowiącym niespecyficzny sposób reakcji organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które mogą być traktowane jako następstwo każdego- pozytywnego lub negatywnego- zdarzenia, wobec którego staje człowiek. Innymi słowy, stresem określa się wszystkie bodźce, które zmieniają stopień twojej gotowości do działania. Dzięki nim życie nie jest monotonne czy wręcz nudne. Jeżeli natomiast dociera do nas zbyt wiele bodźców, wówczas zaczynamy odczuwać dyskomfort. Jeżeli wciąż jesteśmy poddawani silnemu oddziaływania bodźców, znacząco obniża się nasze samopoczucie, zdrowie i wreszcie może dojść do całkowitej dezorganizacji naszego życia. Natura stresu wymaga, więc od nas niezwykłej czujności i zręczności w kontrolowaniu poziomu odbieranych bodźców. Dobre opanowanie tej umiejętności zapewni nam komfort życia- uchroni przed nudą z jednej strony oraz przed zmaganiami ponad nasze siły z drugiej strony.

Można wskazać trzy odmienne sposoby określania stresu, które niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać.

Pierwsze podejście traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo inaczej, jako reakcję na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub psychiczne.

Drugie podejście opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska - otoczenia i w ten sposób traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje trudne.

Trzecie podejście, ujmuje stres jako reakcję wynikającą z braku,,odpowiedniości” pomiędzy jednostką a jej otoczeniem, czyli środowiskiem biologicznym lub społecznym.

1.1.1 STRES BIOLOGICZNY

Stres biologiczny, jest pojęciem wprowadzonym przez fizjologa kanadyjskiego pochodzenia węgierskiego Hansa Selyego, którego badania nad stresem datują się od połowy lat 30-tych. Kiedy mówi się o reakcjach organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania można mieć na myśli zarówno zmiany biologiczne, jak i psychologiczne, jakkolwiek w rzeczywistości zwykle pojawiają się i jedne i drugie. Kiedy człowiek przeżywa tremę przed pierwszą randką albo podczas ważnej rozmowy z naszym szefem, to często odczuwa także przyspieszone bicie serca, pocą mu się dłonie, czuje,,suchość” w jamie ustnej. I odwrotnie, kiedy pojawi się ból albo kłucie w okolicy serca często równocześnie człowiek odczuwa lęk przed tym, co złego może nam się zdarzyć. Tak, więc zmiany fizjologiczne oraz psychologiczne występują zazwyczaj łącznie, jednak dla większej przejrzystości tego zagadnienia zostaną opisane oddzielnie.

Hans Selye zwrócił uwagę na to, że u wszystkich pacjentów cierpiących na rozmaite choroby somatyczne występuje szereg wspólnych objawów takich jak: utrata apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie tętnicze, wzrost temperatury ciała, utrata motywacji do osiągnięć. Próbując odpowiedzieć na pytanie, dlaczego te symptomy są ogólnymi, jak gdyby niezależnymi od natury konkretnego zaburzenia somatycznego, Selye doszedł do wniosku, że są one,,po prostu syndromem choroby” a termin,,stres” stosował dla opisu,,zespołu wszystkich niespecyficznych zmian wewnątrz organizmu, funkcjonalnych lub organicznych”. Współczesne określenie stresu, przez Selyego jest następujące -,,niespecyficzna reakcja organizmu na dowolne wymagania stawiane mu z zewnątrz”. Selye twierdził, że reakcja stresowa stanowi układ zmian psychofizycznych, które nie zależą od natury bodźca (czynnika) wywołującego stres. W tym sensie stres mogą wywoływać zarówno zdarzenia negatywne jak i pozytywne.

Hans Selye nazwał czynniki wywołujące stres,,stresorami”, przy czym, według tego autora, nie muszą one mieć natury tylko fizycznej czy biologicznej, jak długotrwały intensywny wysiłek, zmęczenie, ból, czy znaczna utrata krwi. Także emocje, takie jak miłość, radość, gniew, złość, nienawiść, podobnie jak myśli o doznanych krzywdach czy niepowodzeniach, wywołują w konsekwencji zmiany charakterystyczne dla zespołu stresu. Pobudzenie emocjonalne to zresztą jedno z najczęstszych źródeł stresu. Kiedy organizm człowieka podlega oddziaływaniu stresora (lub stresorów), powstają w nim niespecyficzne zmiany. Kiedy zadziała jakiś bodziec, jest on odbierany przez receptory drogami nerwowymi (sensorycznymi), wówczas pobudzenie przenoszone jest do kory mózgowej z równoczesnym przekazaniem części pobudzenia poprzez odgałęzienie nerwowe do układu limnicznego, kierującego podstawowymi mechanizmami zachowania w tym min reakcjami obronnymi i agresywnymi, a także analizującego docierające do organizmu bodźce ze względu na ich znaczenie emocjonalne. W układzie limnicznym dokonuje się ocena emocjonalna, a w korze mózgowej interpretacja poznawcza bodźca wywołującego określone pobudzenie. Jeśli zdarzenie zostanie ocenione jako niezagrażające, to nie pojawia się reakcja stresowa, jeśli natomiast zdarzenie zostanie zinterpretowane i ocenione jako zagrażające, to poprzez podwzgórze pojawia się odpowiedź w postaci stresu związanego z pobudzeniem układu wegetatywnego, hormonalnego albo rozwijającego się,,ogólnego zespołu adaptacyjnego” stanowiącego wynik współdziałania układu nerwowego i hormonalnego.

Podstawowymi drogami, których pobudzenie prowadzi do zmian przede wszystkim somatycznych, są obie części układu wegetatywnego - współczulna i przywspółczulna (zwane także sympatyczną i parasympatyczną). Dzieje się tak, dlatego, że obie gałęzie oddziałują na wewnętrzne narządy wykonawcze poprzez szybko działające mechanizmy nerwowe. Działają one antagonistycznie, a normalny stan organizmu jest wynikiem zachowania równowagi między nimi. Czynność układu wegetatywnego ukierunkowana jest na utrzymanie stałej równowagi środowiska wewnętrznego poprzez wpływ na gruczoły dokrewne i mięśnie gładkie odpowiedzialne za odruchowe, samoregulacyjne czynności takie jak krążenie krwi i trawienie. Jedna jego gałąź układ współczulny odgrywa główną rolę w wywoływaniu tzw. reakcji walki lub ucieczki w odpowiedzi na pobudzenie emocjonalne. Działanie tej części układu wegetatywnego ukierunkowane jest na zwiększenie ochrony organizmu przed rozmaitymi zagrażającymi oddziaływaniami, którym organizm może podlegać. Pobudzenie układu współczulnego powoduje mobilizację zasobów organizmu do natychmiastowego działania. W tym zakresie układ sympatyczny współdziała z mózgowymi ośrodkami nadnerczy, których część korowa wytwarza hormony zwane kortykosterydami, a część rdzeniowa produkuje adrenalinę i noradrenalinę. Organizm znajduje się wtedy w stanie mobilizacji do działania: przyspieszeniu ulega tętno i więcej krwi płynie do mięśni i mózgu, a mniej do skóry i narządów trawiennych. Rozszerzają się źrenice oczu, obniża się temperatura skóry na skutek pocenia związanego ze zwężeniem naczyń, gruczoły kory nadnerczy wydzielają hormony do krwi, co powoduje dalsze nasilenie objawów pobudzenia. Wszystkie te zmiany subiektywnie odczuwamy jako bicie serca, pocenie się dłoni,,,ściskanie” w żołądku, zmiany oddechu oraz wyraźne napięcie pobudzające do działania. Pobudzenie narządów wewnętrznych i gruczołów wydzielania wewnętrznego drogą nerwową następuje stosunkowo szybko, jednak musi upłynąć sporo czasu, aby to pobudzenie opadło, ponieważ układ autonomiczny i hormonalny tworzą obwód zamknięty i pobudzenie nie może być od razu całkowicie rozładowane. Gdy stan skrajnego pobudzenia przedłuża się może dojść do śmierci organizmu.

Druga gałąź układu wegetatywnego, układ przywspółczulny odgrywa rolę przeciwstawną, uspokajającą i regenerującą. Pod jego wpływem następuje zwolnienie tętna, obniża się ciśnienie krwi, oddech staje się płytszy, czynność gruczołów potowych słabnie, źrenice zwężają się, następuje obniżenie poziomu glukozy we krwi, nasila się czynność jelit, napływa do nich więcej krwi, podobnie jak do skóry, która odzyskuje,,normalny kolor”. Następuje ogólne odprężenie i odbudowa zasobów organizmu. Układ przywspółczulny działa przede wszystkim w takich sytuacjach jak stan relaksacji czy zdrowienia.

Oprócz pobudzenia układu wegetatywnego mobilizację organizmu do walki ze stresorami zapewniają także hormony. Ich wydzielanie pobudzane jest zarówno na drodze nerwowej, jak i biochemicznej poprzez uwalnianie przez przysadkę mózgową połączonych z podwzgórzem, tzw. hormonów tropowych stymulujących czynność wielu gruczołów wewnątrzwydzielniczych. Długotrwała walka lub ucieczka w odpowiedzi na działające stresory staje się możliwa dzięki pobudzeniu osi endokrynnych. Istnieją trzy zasadnicze osie, włączane w reakcję stresową człowieka:

1 oś adrenokortykotropowa - działanie na nadnercza;

2 oś somatotropowa - działanie na tkanki wykonawcze, przede wszystkim pobudzanie przemiany materii;

3 oś tyreotrpowa - działanie na tarczycę, której hormony także wpływają na przemianę materii w tkankach.

Przy przedłużającym się lub powtarzającym oddziaływaniu, stresorów obronna reakcja organizmu staje się znacznie bardziej złożona i obejmuje trzy stadia tworzące łącznie tzw.,,ogólny zespół adaptacyjny”. Stanowi on uogólnioną reakcję organizmu na działające stresory, obejmującą także te mechanizmy (tzn. reakcje wegetatywne i hormonalne). Ogólny zespół adaptacyjny stanowi pierwszą linię obrony organizmu przed potencjalnie szkodliwymi czynnikami. Selye zaobserwował, że do reakcji tej dochodzi we wczesnych stadiach choroby, jeszcze zanim przybierze ona swoistą formę, którą można zdiagnozować. Selye starał się udowodnić, że ogólny zespół adaptacyjny występuje, gdy organizm styka się z każdym stresorem. Początkowo uwzględniał jedynie stresory fizyczne, ale z czasem stało się jasne, że dotyczy to także stresorów psychicznych. Selye podzielił ogólny zespół adaptacyjny na trzy fazy. Pierwszą, najlepiej zbadaną, nazwał stadium reakcji alarmowej. Reakcja ta wyraża się w pobudzeniu całego organizmu, stanowi coś w rodzaju,,wezwania do walki”, mobilizującego cały organizm i jego biologiczne mechanizmy obronne. Aktywizują się tu przede wszystkim mechanizmy hormonalne i nerwowe, a zasadniczym elementem tej reakcji jest pobudzenie osi przysadka - nadnercza, czemu towarzyszy wzrost wydzielania hormonu ACH, stymulującego czynność kory nadnerczy. W tej fazie stresu pojawiają się także zmiany w układzie sercowo - naczyniowym, zmiany napięcia mięśniowego oraz zmiany metaboliczne związane z wytwarzaniem energii. W tym czasie odporność organizmu obniża się. Jeżeli stresor jest dostatecznie silny, to odporność organizmu może zmniejszyć się do zera i wtedy następuje jego śmierć.

Stan alarmu nie może trwać zbyt długo i jeśli stresor nadal działa lub jest silny, to początkowa reakcja alarmowa przechodzi w fazę adaptacji (odporności). W tej fazie następuje wyraźne obniżenie aktywności tych mechanizmów, które uruchomione zostały w fazie alarmowej, zmniejsza się aktywność hormonalna, a stres ma wiele innych, nawet przeciwstawnych w stosunku do reakcji alarmowej objawów.

Następuje uruchomienie mechanizmów przystosowawczych organizmu do działających stresorów, a jego odporność osiąga poziom powyżej normy. Działanie owych mechanizmów może prowadzić bądź do tworzenia stanu biernej tolerancji stresorów, umożliwiającej coś w rodzaju,,pokojowej” koegzystencji z nimi (tzw. reakcje syntoksyczne) albo też ich celem jest aktywny atak na,,intruzów”, prowadzący do ich biologicznej degradacji.,,Błąd”, jaki organizm może popełnić przy uruchamianiu mechanizmów przystosowawczych, może być - zdaniem Selyego - pośrednią przyczyną chorób będących następstwem stresu, tzw. chorób z przystosowania. Niewłaściwie wybrany w określonej sytuacji sposób zachowania się może spowodować krańcowo różne konsekwencje.

Jeżeli organizm w dalszym ciągu narażony jest na działanie szkodliwych bodźców, to wchodzi w trzecią fazę stresu fazę wyczerpania ,,energii adaptacyjnej”, kończącą się na ogół śmiercią człowieka, jakkolwiek zdaniem autora - nie wiemy, co naprawdę uległo wyczerpaniu. Prawdopodobnie mechanizmy adaptacyjne uczestniczące w podtrzymywaniu stadium odporności wyczerpują swoje możliwości. Wiadomo jednak, że większość stresorów, jakie na nas działają, powoduje zmiany biologiczne odpowiadające tylko pierwszej i drugiej fazie stresu, tj. reakcji alarmowej i fazie adaptacyjnej. Normalnie w ciągu życia nawet przy znacznych wymaganiach stawianych organizmowi przechodzimy jedynie przez dwa stadia i tylko niezwykle silny stres prowadzi w krótkim czasie do wyczerpania i śmierci. Stan wyczerpania nie zawsze jest zjawiskiem nieodwracalnym i jeśli dotyczy tylko części organizmu, zwłaszcza mniej ważnej dla przeżycia, to po, okresie wypoczynku może ona powrócić do normy, chociaż, według Selyego, całkowita odbudowa biologiczna nie jest prawdopodobnie możliwa.

1.1.2 STRES PSYCHOLOGICZNY

W oparciu o teorię stresu biologicznego Selye'go, powstały koncepcje stresu psychicznego. Stres psychologiczny, nazywany też stresem psychicznym, jest stanem podwyższonej aktywizacji ustroju, która w przypadkach skrajnych jest znaczna i przejawia się wówczas silnym podnieceniem. Podwyższenie aktywizacji ustroju rozumiane jest zwykle jako stan wzmożonego napięcia emocjonalnego. Przyczyna stresu, a więc pewnego,,stanu wewnętrznego”, jest czynnikiem sytuacyjnym, stresorem, np. zalecenie lekarza, aby poddać się leczeniu w warunkach szpitalnych, może wywołać u pacjenta stres. Psychologiczne reakcje stresowe u człowieka są znacznie bardziej złożone a samo pojęcie,,stresu” na dwa znaczenia. Z jednej strony jako czynniki zewnętrzne, które utrudniają lub uniemożliwiają człowiekowi zaspokojenie potrzeb i wykonanie zamierzonych zadań, stanowiące zagrożenie dla jednostki lub wpływające na obniżenie poczucia własnej wartości. Z drugiej strony stresem nazywa się zmiany zachodzące pod wpływem tych czynników przede wszystkim w procesach emocjonalnych i motywacyjnych oraz związane z tym zmiany w sprawności i kierunku działania. Te ostatnie polegają na zastępowaniu dotychczasowego celu jakimś innym. Zmiany stresowe utrzymują się przez pewien czas po ustąpieniu przyczyn, które je wywołały, a bardzo silny i długotrwały stres może doprowadzić do głębokich zmian w osobowości człowieka. Janusz Reykowski określił trzy fazy stresu psychologicznego, biorąc pod uwagę stopień jego natężenia. W pierwszej z nich, zwanej fazą mobilizacji, następuje aktywizacja procesów psychologicznych, np. sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne, zachowanie zmienia się adekwatnie do sytuacji. Koncentrując się na zadaniach, człowiek próbuje zwalczyć stres, który w tej fazie nie osiąga jeszcze zbyt dużego nasilenia. W drugiej fazie, fazie rozstrojenia, na skutek przedłużającego się stresu i wzrostu jego natężenia następuje obniżenie poziomu czynności psychicznych, trudno jest skupić uwagę, myśleć logicznie, przewidywać skutki własnego działania. Często pojawia się zahamowanie i schematyzm w działaniu, niekiedy bezradność. Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli i człowiek przejawia wyraźne oznaki strachu lub gniewu. W trzeciej fazie, fazie destrukcji, żadna czynność nie jest wykonana poprawnie, człowiek staje się niezdolny do adekwatnej oceny sytuacji, często gwałtownie obniża się poziom jego motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją, co może prowadzić do rezygnacji z dalszego działania. W tej fazie ujawniają się niekiedy zachowania takie jak gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie. Stres psychologiczny może powodować różne jakościowo zmiany np. fizjologiczne, zmiany w procesach psychicznych np. strach, poczucie zagrożenia oraz zmiany w zachowaniu się np. słowne lub ruchowe. Zmiany te mogą być asymetryczne tzn. u konkretnego człowieka mogą dominować zmiany psychiczne i wegetatywne, natomiast w zachowaniu ruchowym pojawia się zahamowanie - człowiek pozostaje nieruchomy. Może wydawać się spokojny, chociaż w rzeczywistości jest bardzo pobudzony i przeżywa silny stres.

Według Janisa i Leventhala - 1965 - stres psychiczny, to zmiana w otoczeniu, która typowo (tzn. u przeciętnej osoby) powoduje wysoki poziom emocjonalnego pobudzenia, a także wyraźnie przeszkadza człowiekowi w normalnym toku myślenia. Stres psychiczny może być spowodowany również poczuciem zagrożenia społecznego, obawą kompromitacji czy utraty stanowiska lub uczuciem niepokoju o przyszłe warunki życia. We wszystkich tego rodzaju sytuacjach można się spotkać z ujemnymi przeżyciami emocjonalnymi, takimi jak lęk, niepokój, gniew, wrogość itp. Cofer i Appley (1972), rozważając obszerne i złożone związki między biologicznymi stresorami a reakcjami organizmu ludzkiego, określili stres jako reakcje organizmu na taki procesy zewnętrzne i wewnętrzne, które osiągają poziomy progowe i w rezultacie przekraczają fizjologiczne i psychologiczne zdolności integracyjne określonego organizmu. W przypadku stresu organizm, gdy sam spostrzega, że jego dobre samopoczucie, czy integralność są zagrożone, skierowuje bezpośrednio swe siły na samoobronę.

Starsze koncepcje stresu psychologicznego ujmowały to zjawisko w sposób bardzo zróżnicowany. Stres - w znaczeniu psychologicznym - uznawano za,,sprawiające przykrość reakcje u osoby znajdującej się w określonej sytuacji” (D. Mechanic). Określano go ogólnie jako,,stan wewnętrzny człowieka powstający na skutek działania rozmaitych czynników zewnętrznych takich jak zaburzenie wewnętrznej równowagi fizjologicznej, bolesne bodźce, presja czasu, bodźce zakłócające działanie np. hałas, konflikty z ludźmi, zagrożenie dla własnego bezpieczeństwa itp.”. (Funkenstein). Stwierdzono ponadto, że,,stres psychologiczny to takie zmiany w otoczeniu, które u większości osób powodują wysokie napięcie (pobudzenie) emocjonalne, które zakłóca normalny sposób reagowania np. powstają lęk, gniew, które powodują, że człowiek wycofuje się z jakiejś sytuacji lub atakuje innych, chociaż zazwyczaj tego nie czyni”. (I.L.Janis). W tym ostatnim ujęciu stres to nie zmiany wewnętrzne, a zespół czynników zewnętrznych zakłócających normalne funkcjonowanie człowieka. W ten sposób rozumie się stres psychologiczny jako układ warunków zewnętrznych, które niekorzystnie wpływają na procesy psychiczne i fizyczne organizmu oraz prowadzą do zmian w zachowaniu się. Stres rozumiano jako bodziec, jako reakcję - obecnie najbardziej rozpowszechnioną teorią stresu jest transakcyjny - wyrażający istnienie wzajemnych zależności między jednostką a środowiskiem - i poznawczy model Richarda S. Lazarusa. Zwrócił on uwagę, że istotą zjawiska stresu psychologicznego u człowieka jest zdolność zjawiska antycypacji, czyli planowania i przewidywania przyszłych zdarzeń. Stres jest w tym ujęciu rozpatrywany początkowo jako zespół interakcji pomiędzy podmiotem i otoczeniem, który jest oceniany przez człowieka jako obciążający jego zasoby i zagrażający jego dobrostanowi. W definicji tej powtarzają się trzy układy zmiennych: właściwości środowiska lub sytuacji, właściwości osoby i charakterystyka jej zasobów oraz ocena środowiska i sytuacji. W 1987r Lazarus i Falkman uzupełniając wcześniejszą definicję stresu psychologicznego w miejsce interakcji wprowadzili pojęcie,,transakcji”. W tym ujęciu oznacza ono, że nie tylko bodziec otoczenia wpływa na człowieka - osobę, ale że podmiot zwrotnie wpływa na sytuację poprzez różnego rodzaju emocje i czynności nastawione na zmaganie się z różnego rodzaju obciążeniem psychicznym.

1.2. STRES JAKO UKŁAD WARUNKÓW STANOWIĄCYCH OBCIĄŻENIE CZŁOWIEKA

Ten sposób rozumienia stresu traktuje go jako pojęcie odnoszące się do charakterystyki środowiska, w którym pojawiają się bodźce uważane w jakimś stopniu za zagrażające lub szkodliwe - wywołują one w konsekwencji stan napięcia wewnętrznego u człowieka. Kiedy mówi się o warunkach stresowych zazwyczaj ma się na myśli takie sytuacje, które w swojej strukturze zawierają szczególne bodźce sensoryczne np. widok ofiar wypadku, albo stanowią poważne obciążenie. I tak warunkiem stresowym może być sytuacja wymagająca szybkiego przetworzenia informacji o określonej objętości i złożoności przekraczającej możliwości percepcyjne lub intelektualne człowieka, stanowiąca dla niego przeciążenie, zaburzenia funkcji fizjologicznych, izolacja i pozbawienie wolności, frustracja, nacisk grupy i ostracyzm przejawiany w stosunku do człowieka. Źródłami stresu mogą być także sytuacje nowości, podejmowania decyzji oraz rozwiązywanie problemów, a także sytuacja braku kontroli nad wydarzeniami. Wydarzeniami opisie stresu używa się często pojęcia sytuacji trudnej dla określenia warunków stresujących i trudnych, jak również pojęcia stresor. Stresor oznacza wszystko to, co stawia przed nami jakieś wymagania. Termin "stresor" wprowadził Selye, aby odróżnić przyczynę (stresor) od skutku (stres). Stresorem może być wszystko, począwszy od zgubionych kluczyków do samochodu, a skończywszy na śmierci współmałżonka. Używamy tutaj terminu "stresor", ponieważ jest tak powszechnie przyjęty. Lazarus i Cohen wyróżnili niżej wymienione kategorie stresorów:

- kataklizmy; stresory osobiste; stresory drugoplanowe; ocena poznawcza; ocena pierwotna;

ocena wtórna; zasoby odporności na stres; zasoby materialne; zasoby fizyczne; zasoby intrapersonalne; zasoby informacyjne i edukacyjne; zasoby kulturowe; Reakcja krótkotrwała Reakcja krótkotrwała.

O sytuacji trudnej mówimy wtedy, gdy brak jest odpowiedniości pomiędzy zadaniem, czynnościami i warunkami zewnętrznymi lub wewnętrznymi człowieka. O sytuacji możemy powiedzieć, że jest trudna obiektywnie, jeżeli warunku przewyższają stopniem trudności okoliczności normalne dla określonego działania. Są to sytuacje trudne dla wszystkich ludzi np. powódź, katastrofa, brak żywności itp. Sytuacją trudną subiektywnie może być taka, kiedy mimo normalnych warunków człowiek nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb czy osiągnąć zamierzonego rezultatu w swoim działaniu. Najczęściej wymienia się następujące rodzaje sytuacji trudnych:

1. Deprywacja - to taka sytuacja, kiedy brakuje lub jest znacznie ograniczony dostęp do podstawowych czynników niezbędnych do normalnego funkcjonowania, do zaspokojenia potrzeb biologicznych, np. tlenu, pokarmu, wody snu itp., albo potrzeb psychicznych np. sytuacja izolacji, osamotnienia, pokrzywdzenia itp. Warto wiedzieć, że długotrwała i bardzo silna deprywacja może doprowadzić do śmierci organizmu. Szczególnym rodzajem deprywacji jest zanik wartości i związana z nim utrata poczucia sensu życia.

2. Przeciążenie - to położenie, w którym stopień trudności zadania jest na granicy możliwości fizycznych, umysłowych lub wydolności nerwowej człowieka. Długotrwałe działanie w takich warunkach prowadzi do znużenia, zmęczenia, zniechęcenia lub wyczerpania.

3. Utrudnienia - to okoliczności, w których możliwość wykonania zadania zostaje zmniejszona na skutek pojawiających się braków przedmiotowych np. brak narzędzi do wykonania pracy, albo braków informacyjnych. Utrudnienie mogą także stanowić przeszkody fizyczne lub społeczne. Specyficznym rodzajem przeszkody jest przeciwdziałanie polegające na próbie czynnego uniemożliwienia danej czynności np. ściągania podczas egzaminu.

4. Zagrożenia - to sytuacje, w których pojawia się niebezpieczeństwo utraty jakiejś cenionej przez jednostkę wartości no życia lub zdrowia albo pozycji społecznej, dobrej opinii, uznania itd. W sytuacjach zagrożenia człowiek pragnie usunąć niebezpieczeństwo lub uciec przed nim. Motywacja ta jest zazwyczaj silna i towarzyszy jej lęk, tak, że myślenie i działanie są często zdezorganizowane i mało skuteczne.

5. Specyficznymi sytuacjami trudnymi są konflikty motywacyjne polegające na występowaniu sprzecznych dążeń tej samej osoby albo konieczności dokonania wyboru pomiędzy dwoma celami lub dwiema sytuacjami o jednakowej wartości pozytywnej lub negatywnej. Są to konflikty typu,,dążenie - dążenie”,,,unikanie - unikanie” oraz,,dążenie - unikanie”. W pierwszym przypadku człowiek zmuszony jest dokonać wyboru pomiędzy dwoma celami lub sytuacjami o wartości pozytywnej, przy czym tylko jedna może być zrealizowana. Proces podejmowania decyzji może trwać dość długo i wiązać się z trudnościami, ale gdy decyzja zostanie podjęta konflikt ulega w zasadzie rozwiązaniu.

W drugiej sytuacji dokonujemy wyboru pomiędzy dwoma celami lub sytuacjami o wartości ujemnej. Proces podejmowania decyzji trwa w tym przypadku długo i towarzyszy mu wzrost napięcia emocjonalnego. Podjęcie decyzji nie jest jednoznaczne z rozwiązaniem konfliktu, bowiem atrakcyjność odrzuconego rozwiązania zaczyna wzrastać, a wybranego maleć. Powoduje to tendencję do zmiany decyzji i wyboru rozwiązania wcześniej odrzuconego. W trzecim z wymienionych konfliktów ten sam cel ma dla człowieka wartość zarówno pozytywną, jak i negatywną. Konflikty typu,,dążenie - unikanie” powodują niekiedy to, że ludzie nie mogą zrealizować ważnych dla nich celów życiowych zwłaszcza takich, które oprócz korzyści mogą równocześnie stanowić źródło zagrożenia.

1.2.1 ZAWÓD JAKO ŹRÓDŁO STRESU

Jest wiele czynników, które szkodzą zdrowiu pracowników. Wypadki, przemoc w pracy, kontakt z trującymi substancjami, szczelnie izolowane od otoczenia budynki, są powodem dużej liczby uszkodzeń ciała czy narządów a nawet zgonów. Stres jest tym niebezpieczeństwem, które jest mniej widoczne, a dotyczy milionów pracowników. O ile, bowiem źle zaprojektowane krzesła czy toksyczne opary należą do czynników fizycznych szkodliwych dla zdrowia, produktywności i morale, o tyle stres jest czynnikiem psychologicznym, który wpływa na stan fizyczny i psychiczny pracownika oraz poziom wykonywania zadań.

Nasze otoczenie i praca też wywołują nieprzyjemne odczucia i stanowią źródło stresu. Punktem wyjścia jest, więc zidentyfikowanie źródeł stresu, źródeł nieprzyjemnych odczuć. Wiele osób uświadamia sobie, że pewne aspekty życia czy pracy są przyczyną stresu. Stres jest również wynikiem zmęczenia i wyczerpania np. długotrwałego oddziaływania wytężonej pracy. Może pojawić się, kiedy stawiamy sobie wygórowane wymagania lub nieefektywnie, nieracjonalnie zarządzamy czasem. Wielokrotnie źródłem stresu są codzienne zdarzenia min

1. Nadmiar lub brak zajęć,

2. Konieczność sprostania wymaganiom, które przewyższają możliwości czy umiejętności,

3. Konieczność sprostania nieprzewidzianym trudnościom,

4. Presja czasu,

5. Zmiany pewnych procedur,

6. Brak niezbędnych informacji, pomocy czy wsparcia,

7. Brak jasno określonego celu,

8. Niejasne oczekiwania szefa czy współpracowników,

9. Odpowiedzialność za ludzi, budżet czy politykę,

10. Budowanie kariery zawodowej:

11. Oczekiwanie na awans, frustracja wynikająca z niedopasowania do pełnionej roli,

12. Konieczność sprostania nowym obowiązkom wynikającym z awansu,

13. Brak jasnego planu rozwoju kariery,

14. Brak możliwości,

15. Zagrożenie utratą pracy,

jak również stres może wynikać z określonych struktur: oczekiwania szefa lub przełożonego, ingerowanie innych osób w naszą pracę, wymagania klientów, załamanie planów zawodowych, a nawet----telefon!, rodzina jako źródła stresu, problemy finansowe, nieporozumienia w relacjach z partnerem, problemy zdrowotne, zmiany w rodzinie- narodziny, śmierć, ślub, rozwód.

Praca jest miejscem, gdzie w szczególny sposób jesteśmy narażeniu na stres. Rosnące wymagania pracodawców i ciągła rywalizacja wywołują napięcie emocjonalne, które nie jest obojętne dla zdrowia. Istnieje wiele doniesień wskazujących, że ludzie pracujący w warunkach znacznego obciążenia psychicznego cierpią na bóle kostno-stawowe i łatwiej zapadają na niektóre schorzenia w tym choroby układu krążenia, pokarmowego i nerwowego (dr F Mocci). W USA już wiele lat temu zauważono związek pomiędzy pracą a zdrowiem, kondycją rodziny i wskaźnikiem śmiertelności. Stwierdzono, że jednym z ważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia jest styl pracy. Ponad 20 milionów amerykanów nie znosi swojej pracy, którą wykonują tylko po to by móc utrzymać rodzinę. Satysfakcję z pracy czerpie mniej niż 10% amerykańskiego społeczeństwa. Od ponad 20-stu lat wiadomo, że najczęstszą przyczyną ataków serca u ludzi poniżej pięćdziesiątego roku życia jest niezadowolenie z pracy. Okazuje się, że już sam lęk przed pracą może być śmiertelny. Statystycznie w poniedziałki między 8.00 a 9.00 rano zdarza się więcej wylewów i zawałów serca niż w jakikolwiek inny dzień tygodnia. Związek między stresami wywoływanymi przez pracę a schorzeniami układu krążenia jest tak wyraźny, że doczekał się już własnego określenia jako syndrom czarnego poniedziałku. Wykazano też związek między bólami kręgosłupa a toksyczną pracą. Badania przeprowadzone w Boeing Aircraft wykazały, że na bóle takie cierpią najczęściej pracownicy niezadowoleni ze swojej pracy, niezależnie od tego czy jest ona fizyczna czy umysłowa. Według Amerykańskiego Instytutu Badań nad Stresem napięcia spowodowane pracą stanowią najpoważniejszy problem zdrowotny dorosłych ludzi. W USA obliczono, że na leczenie stresów powodowanych przez pracę w 1994 roku wydano 300 mld $. Toksyczna praca może śmiertelną chorobą. Zaczęto to dostrzegać w początku lat 80-siątych w Japonii. Powstał tam termin karoshi, który oznacza śmierć spowodowaną stresem. Na szczęście tempo naszej pracy nie jest jeszcze tak wysokie jak w Japonii, ale zdecydowanie przyspieszyło, włączył się już piąty bieg. Stres związany jest z sytuacją pracy i nie da się go ani uniknąć, ani uciec od skutków jego oddziaływania. W równym stopniu dotyka pracodawców, menedżerów i szeregowych pracowników. Nie istnieje takie stanowisko, którego wymagania nie stawiają przed nami sytuacji trudnych. Sedno w tym, aby one nie dominowały i nie determinowały przebiegu naszych działań. Wiąże się to z wieloma czynnikami, począwszy od świadomego i właściwego wyboru rodzaju pracy, zakresu odpowiedzialności, umiejętności zarządzania zadaniami, na kierowaniu samym sobą kończąc.

Syndromem toksycznej pracy określa się długotrwałe stany złego samopoczucia, bólu, przygnębienia, wrażenia, że utknęło się w martwym punkcie. Poczucie beznadziei, niezdolność do podjęcia kroków naprawczych jest w tym chyba najgorsza. Zamiast realnych działań, pracownicy obciążeni toksyczną pracą uciekają do nałogów palenia, picia, jedzenia, hazardu a nawet do nałogu pracy. Paradoksalnie pracoholizm jest często objawem ucieczki od realnych problemów w pracy: 'staram się tak ciężko pracować, aby nie myśleć jak bardzo nienawidzę swojej pracy'. Wyśrubowane wymagania rynku pracy, widmo bezrobocia, 'wyścig szczurów' to powody, dla których jesteśmy zmuszeni pracować coraz więcej i w coraz większym stresie. Na szczęście coraz więcej pracodawców dostrzega, że cele ekonomiczne i zadowolenie pracowników są ze sobą nierozerwalnie związane. Okazuje się, że pracujący po 11 godzin dziennie Japończycy są jedynie w 60% tak wydajni jak przeciętni Amerykanie.

Pozornie wydaje się, że technologia skraca czas przeznaczany na wykonywanie różnych zadań i umożliwia podniesienie poziomu produktywności. Kiedy policzymy jednak czas przeznaczany dziennie na elektroniczną korespondencję, okaże się, że zaoszczędzony dzięki technologii czas tracimy na wzmożoną komunikację, która w niewielkim stopniu przekłada się na jakiekolwiek efekty. Wyjściem z tej sytuacji nie jest niestety nieodbieranie poczty elektronicznej, która spływa sukcesywnie do naszej skrzynki, powiększając liczbę osób oczekujących na odpowiedź i stresujących się na drugim końcu linii telekomunikacyjnej. Stresująca może być również sytuacja przeciwna. "Dlaczego nikt nie napisał do mnie e-maila? Może z komputerem coś jest nie tak, a może ze mną...?" Technologiczne uzależnienie i związany z nim stres przyjmują różne postaci. Z jednej strony fakt, że jesteśmy stale dostępni dzięki telefonom komórkowym i poczcie elektronicznej, działa kojąco, z drugiej zaś fatalna wiadomość może dosięgnąć nas w piątkowy wieczór przy romantycznej kolacji.

Zmuszeni przez technologię pracujemy tak szybko, że nie mamy czasu na niezbędną do naładowania akumulatorów przerwę w pracy. Robimy kilka rzeczy naraz, a to powoduje, że nasza efektywność wyraźnie spada. Zabieramy, więc komórkę i laptopa do domu, na weekend lub na wakacje i staramy się jednocześnie rozmawiać z dziećmi i sporządzać raport dla szefa. Dzieci płaczą, szef krzyczy, a my mamy ból głowy lub, co gorsza, depresję. Zestresowany człowiek źle sypia, wolno pracuje i gorzej zapamiętuje nowe informacje. Dlatego musi pracować jeszcze dłużej i tak koło się zamyka.

Powodem stresu może być wiele właściwości środowiska pracy. Należy do nich zaliczyć przeciążenie i niedociążenie pracą, zmianę wprowadzoną do organizacji, konflikt roli oraz niejednoznaczność roli. Przeciążenie pracą to termin oznaczający często spotykaną sytuację przepracowania. Mówi się o dwóch typach takiej sytuacji: przeciążenia ilościowego Większość jakościowego. Przy ilościowym przeciążeniu pracą zbyt wiele pracy należy wykonać Większość określonym czasie. Przy dużej ilości pracy ważna jest raczej kontrola pracownika nad jej tempem niż sama ilość pracy. Im mniejszą kontrolę pracownik sprawuje nad tempem przy, tym większy odczuwa stres. Jakościowe przeciążenie dotyczy także pracy zbyt trudnej. Powodem stresu jest brak wystarczających zdolności do wykonania pracy. Nawet uzdolnieni pracownicy mogą znaleźć się w sytuacji, której nie będą w stanie sprostać. Stresująca jest również sytuacja niedociążenia pracą, czyli posiadanie pracy zbyt prostej, niezapełniającej całego czasu pracy, czy też nieabsorbującej wszelkich posiadanych kompetencji. Brak stymulacji może być podobnie szkodliwy, jak nadmierna stymulacja. Innymi słowy znudzenie i monotonia mogą być podobnie szkodliwe, jak nadmierna ilość pracy do wykonania. Zbyt mała ilość wyzwań w pracy niekoniecznie jest czymś korzystnym. Pewien poziom stresu może dodawać wigoru, stymulować i być czymś pożądanym. Powinniśmy rozpoznawać optymalny poziom stresu, przy którym możemy funkcjonować w dobrym stanie zdrowia oraz unikać zarówno przeciążenia jak i niedociążenia pracą. Innym stresorem jest zmiana organizacyjna. Pracownicy, którzy spostrzegają zmianę jako ekscytującą i traktują ją jako wyzwanie, są bardziej odporni na stres niż ci, którzy spostrzegają zmianę jako zagrożenie. Źródłem stresu jest bardziej nasz sposób postrzegania zmiany i reagowania na nią niż sama sytuacja zmiany. Wiele osób odczuwa opór wobec zmiany i woli pracować w znanej sobie i przewidywanej sytuacji. Inne stresujące zmiany mogą wiązać się z modyfikacją procedur pracy, szkoleniami czy też wprowadzaniem nowych urządzeń. Dla pracowników starszych wiekiem stresującą zmianą jest wzrost liczby młodych ludzi i kobiet w organizacjach, a także osób o różnorodnym pochodzeniu etnicznym, które wnoszą do pracy odmienne postawy, nawyki czy wartości kulturowe. Źródłem stresu może być rola pracownika w organizacji. Niejednoznaczność roli pojawia się wówczas, gdy zakres pracy oraz odpowiedzialność są nieustrukturalizowane i słabo zdefiniowane. Pracownik nie ma pewności, czego się od niego oczekuje lub nie wie, co powinien robić. Z innych stresujących zachowań w miejscu pracy należy wymienić min brak postępów zawodowych, ocena wykonywanych zadań, odpowiedzialność za podwładnych czy praca monitorowana przez komputer

Większość z nas nie styka się z sytuacjami olbrzymiego zagrożenia; jedynie w niektórych rodzajach prac - np. u policjantów lub strażaków - sytuacje prawdziwego zagrożenia fizycznego mogą pojawiać się często. Dla większości ludzi stres, z którym stykamy się w miejscu pracy, ma charakter psychologiczny lub emocjonalny, może nim kłótnia z szefem itp. To wszystko, co potocznie nazywamy kłopotami czy zmartwieniami codziennego życia, rozpatrywane pojedynczo, są to niezbyt intensywne źródła stresu, ale dla ciała są one poważne, ponieważ dochodzi do ich kumulowania się. Każdy stres z powodu wywołanych zmian fizjologicznych nakłada się na poprzedni i wystawia na poważną próbę rezerwy energii fizycznej. Jeśli stres pojawia się w pracy często, organizm długo pozostaje w stanie silnego pobudzenia fizjologicznego i wysokiej gotowości, a właśnie ta sytuacja może prowadzić do dolegliwości fizycznych i chorób.

1.2.2 WYDARZENIA ŻYCIOWE JAKO ŹRÓDŁO STRESU

Innym źródłem stresu mogą być wydarzenia życiowe. Z terminem tym wiąże się również pojęcie kryzysy życiowe. Termin ten określa, następujące zdarzenia: śmierć współmałżonka, rozwód, bankructwo, a także wiele innych, które potrafią załamać dotychczasowy porządek nawet osobom o wyjątkowo wysokiej odporności na stres. Różne zdarzenia życiowe mają specyficzną siłę oddziaływania. W wielu przypadkach można przewidzieć nadejście takiego zdarzenia i spróbować przygotować się na nie. Warto również przypomnieć sobie te kryzysy, których już doświadczyliśmy. Ich wpływ na naszą postawę wobec trudnych doświadczeń jest niepodważalny. Ciekawe prace z tego zakresu prowadzili dr T H Holmes i R H Rahe- skonstruowali skalę określającą wielkość stresu w “jednostkach zmian życiowych”- (LCU). Zamierzeniem autorów było stworzenie narzędzia, które pozwoli oszacować znaczenie rozmaitych wydarzeń życiowych dla rozwoju stresu i potencjalnych jego konsekwencji. Im wyższy wskaźnik, tym bardziej znacząca jest dla powstania stresu określona sytuacja życiowa lub zdarzenie. W oparciu o uzyskany wynik można oszacować własny wskaźnik ryzyka, a co za tym idzie zagrożenie problemami zdrowotnymi- zarówno natury psychicznej jak i fizycznej. Zdaniem autorów skali, istnieje ryzyko rozwinięcia się w ciągu dwóch lat poważnej choroby u ludzi, którzy uzyskali w sumie ponad 300 punktów LCU. Poniżej zamieszczona skala jednostek LCU, która pozwoli oszacować wskaźnik ryzyka.

1. śmierć współmałżonka 100

2. rozwód 73

3. separacja 65

4. kara więzienia 63

5. śmierć bliskiego członka rodziny 63

6. własna choroba lub uszkodzenie ciała 53

7. małżeństwo 50

8. utrata pracy 47

9. pogodzenie się ze współmałżonkiem 45

10. odejście na emeryturę 45

11. zmiana stanu zdrowia członka rodziny 44

12. ciąża 40

13. kłopoty seksualne 39

14. Pojawienie się nowego członka rodziny 39

15. Reorganizacja przedsiębiorstwa 39

16. Zmiana stanu finansów 38

17. śmierć bliskiego przyjaciela 37

18. zmiana kierunku pracy 36

19. zmiana częstotliwości kłótni ze współmałżonkiem 35

20. wysoki kredyt 31

21. pozbawienie prawa do kredytu czy pożyczki 30

22. zmiana obowiązków w pracy 29

23. syn lub córka opuszcza dom 29

24. kłopoty z teściową 29

25. wybitne osiągnięcia osobiste 28

26. żona zaczyna lub przestaje pracować 26

27. rozpoczęcie lub zakończenie nauki szkolnej 26

28. zmiana warunków życia 25

29. zmiana nawyków osobistych 24

30. kłopoty z szefem 23

31. zmiana godzin lub warunków pracy 20

32. zmiana miejsca zamieszkania 20

33. zmiana szkoły 20

34. zmiana rozrywek 19

35. zmiana w zakresie aktywności religijnej 19

36. zmiana aktywności towarzyskiej 18

37. niewielka pożyczka 17

38. zmiana nawyków dotyczących snu 16

39. zmiana liczby członków rodziny zbierających się razem 15

40. zmiana nawyków dotyczących jedzenia 15

41. urlop 13

42. Boże Narodzenie 12

43. pomniejsze naruszenie prawa 11

Oczywiście wyniki zaprezentowane przez doktora należałoby troszkę przystosować do warunków polskich. Prawdopodobnie strata lub zmiana pracy jest znacznie bardziej stresogenna w Polsce, aniżeli w USA. Warto jednak zauważyć, że zawarcie małżeństwa jest prawie tak stresujące jak pobyt w więzieniu. Dodatkowo doktor zapomniał dodać, że śmierć żony jest prawdopodobnie najbardziej stresująca, o ile jeszcze czuję się do niej miłość.

Według twórcy teorii stresu, Hansa Selye, niemal każda czynność wywołuje stres. Jest on, bowiem reakcją organizmu (zarówno fizjologiczną, jak i psychiczną) na każdą nowość, przeszkodę, przeciążenie, niebezpieczeństwo, silny bodziec. Jeśli przyjmiemy taką definicję, to nieustannie znajdujemy się pod działaniem stresu. Przechodzimy przez ruchliwą ulicę, wzruszamy się na widok przyjaciela, którego spotykamy po latach, cieszymy z dobrych ocen dziecka i martwimy się, bo mąż stracił pracę. Nagła śmierć kogoś bliskiego staje się przyczyną stresu, ale i szczera radość z narodzin dziecka wywołuje stres. Bo każda, nawet ta korzystna zmiana w życiu, powoduje konieczność zareagowania na nią, zmusza organizm do mobilizacji. Musimy przyzwyczajać się do tych zmian, akceptować je i uczyć się z nimi żyć.

Reakcje na sytuacje stresujące i sposób przeżywania stresu - to sprawy bardzo indywidualne. Dla jednej osoby stresująca będzie wspinaczka z przewodnikiem wyznaczonym szlakiem w niewysokie góry, dla innej pozbawione stresu są skoki spadochronowe, nawet te wykonywane po raz pierwszy. Bo każdy z nas inaczej odczuwa niepokój i napięcie, inna siła bodźca wywołuje stres. Jedni z nas lubią życie w pośpiechu i napięciu, innych męczy wszystko, co odbiega od rutyny i zakłóca święty spokój. Stres staje się groźny dla człowieka wtedy, kiedy jest nadmierny, zbyt częsty i związany z silnymi negatywnymi emocjami. Wówczas niszczy pozytywne motywacje i może stać się przyczyną wielu dolegliwości fizycznych i psychicznych. Im lepiej poznamy siebie, swoją tolerancję na stres i najczęściej nękające nas problemy, tym lepiej nauczymy się je pokonywać. Częściej będziemy cieszyli się zdrowiem i rzadziej martwili chorobą. Stres wyzwala w nas siłę do podejmowania trudnych zadań i dzięki niemu bierzemy na siebie nowe wyzwania. Działamy szybciej i dokonujemy tego, czego bez udziału stresu nie udałoby się przeprowadzić. Niektórzy doskonale funkcjonują w warunkach stresu i poszukują go, by życiu nadać więcej barw. Oni to uważają, że szkoła bez stresujących klasówek, wezwań do tablicy i ocen w dzienniku, nie potrafiłaby zmotywować do efektywnej nauki. W dorosłym życiu uważają, że praca bez elementu emocji, rywalizacji i ryzyka byłaby mniej atrakcyjna. Kiedy przygotowujemy się do egzaminów przeżywamy stres, obawiamy się porażki i mobilizujemy do większego wysiłku. Wyostrza się uwaga, poprawia koncentracja i zwiększa wydajność twojego mózgu. Kiedy już zdajemy egzamin, miejsce niepokoju zajmuje satysfakcja, zanika źródło stresu i napięcie towarzyszące stresowi. Nawet, kiedy prowadzimy samochód a na drodze pojawia się przeszkoda to stres właśnie sprawia, że przez chwilę mobilizujemy się, działamy szybciej niż w warunkach spokojnej jazdy, naciskamy na pedał hamulca. Unikamy wypadku, a po chwili nie musimy się już mobilizować, bo ominęliśmy przeszkodę i pozbyliśmy się źródła stresu. Spokojnie patrzymy przed siebie aż do chwili, kiedy pojawi się kolejna niespodzianka na drodze. Kiedy zamierzamy zmienić pracę na bardziej atrakcyjną, lepiej płatną, z interesującą perspektywą na przyszłość czeka nas rozmowa z szefem nowej firmy. Przeżywamy stres. Zastanawiamy się, co powiedzieć na tym pierwszym spotkaniu, jak się ubrać, uczesać i umalować? Mówić dużo, czy raczej słuchać, wyłącznie odpowiadać na pytania, czy też je zadawać? Myślimy o tej sytuacji, układamy w głowie różne scenariusze i czasem na samą myśl o spotkaniu serce bije nam mocniej. Czujemy, że napięcie rośnie aż do chwili, kiedy stajemy przed swoim nowym pracodawcą, podajemy rękę na powitanie i zaczynamy rozmawiać. Zapominamy o napięciu i kiedy opuszczamy firmę, znów jesteśmy spokojni i co najwyżej wspominamy chwile zdenerwowania, które towarzyszyły pierwszym minutom spotkania. Zastanawiamy się, czy to przyjacielski ton twojego rozmówcy pomógł pokonać tremę, dokładnie przygotowany scenariusz tej rozmowy czy nasze opanowanie w trudnych chwilach? We wszystkich opisanych przypadkach stres odegrał pozytywną rolę - zmobilizował organizm do wysiłku. Kiedy rozładowane zostało napięcie emocjonalne towarzyszące stresowi, powrócił spokój. Stres w odpowiedniej dawce był motorem działań. Zbyt często pojawiający się stres, trwający zbyt długo może doprowadzić do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu różnych narządów, a czasem i całego organizmu. Stres może dotyczyć sytuacji małżeńskiej, rodzinnej, zawodowej i wychowawczej z dziećmi. Może dotyczyć, więc naszych relacji z najbliższymi, ale też bywa związany wyłącznie z tym, co dzieje się w nas i z nami. Od jego rozległości, czasu trwania i odporności organizmu zależy rodzaj dolegliwości, na które zapadamy z powodu stresu. Jedni częściej przeziębiają się, a inni z byle powodu wybuchają złością. Jedni stają się drażliwi, inni apatyczni. Np codziennie, przed rozpoczęciem pracy, szef wzywa nas do gabinetu i zmienia listę swoich wymagań. Już widok szefa i drzwi jego pokoju przyprawiają nas o zawrót głowy. Zastanawiamy się, co nowego wymyśli, czy podołamy obowiązkom. Ta sytuacja zaczyna nas męczyć, ale nie potrafimy jej ani zmienić, ani przerwać. Tkwimy, więc w niej i ból głowy towarzyszy nam już w drodze do pracy. Postanowiliśmy rozstać się z dotychczasowym partnerem. Chociaż wspólnie podjęto decyzję o rozstaniu, to rozwód staje się przyczyną stresu, tyle, że o nieco innym przebiegu. Przybiera bardziej utajoną formę i nie od razu zostaje rozpoznany jako stres. Jednego dnia dręczy nas poczucie winy za to, co się stało, innego dnia czynimy partnera odpowiedzialnym za wszystkie złe rzeczy, które wydarzyły się w waszym związku. Żyjemy, więc w stresie.

Stres, więc działa zarówno pozytywnie jak i negatywnie na nasze życie. Badacze wyróżnili wiele stresorów, które w istotny sposób oddziałują na nasze życie. Ogólnie można je podzielić na stresory osobiste i drugoplanowe. Stresory osobiste dotyczą poszczególnych osób; są to takie zdarzenia, jak na przykład niezdanie egzaminu, utrata pracy czy rozwód. Mogą, choć nie muszą być nieprzewidywalne, lecz bez wątpienia wywierają bardzo silny wpływ i wymagają ogromnych wysiłków dla poradzenia sobie ze stresem. Ze stresorami osobistymi niekiedy trudniej sobie poradzić niż z innymi stresami dnia codziennego, ze wzgledu na brak wsparcia. W uznaniu tego faktu tworzy się grupy wsparcia na potrzeby osób zmagających się ze stresorami osobistymi. Na przykład "Parents Without Partners" (Rodzice bez partnerów) to grupa wsparcia dla osób samotnie wychowujących dzieci. Stresory drugoplanowe to codzienne kłopoty życiowe. Są to małe, lecz uporczywe problemy, które irytują i stresują ludzi. Należą do nich hałas w miejscu pracy, słabe oświetlenie czy wysokie wymagania profesora. Jeśli nie szukamy wsparcia czy pomocy dla rozwiązania takich stresujących problemów, mogą one spowodować na dłuższą metę większe szkody stresory osobiste.

1.3 STRES JAKO SPECYFICZNY UKŁAD RELACJI CZŁOWIEK - ŚRODOWISKO

Początkowe badania nad stresem opierały się na rozumieniu tego zjawiska jako sytuacji trudnej lub zespołu reakcji na wymagania stawiane organizmowi. Badania stresu prowadzone były w oparciu o schemat S, - R, czyli badano reakcje psychologiczne i fizjologiczne (R) na różne bodźce stresowe (S) np. elektryczne, termiczne czy wzrokowe wywołujące silne pobudzenie emocjonalne, albo też badano współzależności pomiędzy liczbą i rodzajem zdarzeń losowych w określonym czasie a skutkami, jakie powodowały. Kiedy jednak chcemy wyjaśnić zachowanie człowieka w sytuacjach społecznych, albo wytłumaczyć, dlaczego w tej samej sytuacji u jednych ludzi pojawiają się reakcje stresowe, a u innych nie, to wtedy musimy odwołać się do pojęcia,,środowiska spostrzeganego” przez człowieka, tak jak on go widzi, w jaki sposób poznaje, ocenia i przeżywa emocjonalnie oraz w jaki sposób na nie reaguje i w jaki sposób w nim działa (oczekiwania i przewidywania, jakie człowiek ma w stosunku do danej sytuacji). Niezbędne staje się również uwzględnienie cech tego człowieka. Innymi słowy, konieczne staje się poznanie relacji pomiędzy konkretnym człowiekiem a jego otoczeniem. Richard Lazarusa sądzi, że stres psychologiczny, podobnie jak pozytywne przeżycia emocjonalne nie jest,,umiejscowiony” ani w samej sytuacji, ani w osobie, choć uwarunkowany jest zarówno przez cechy środowiska, jak i przez właściwości człowieka znajdującego się w określonej sytuacji. Zdaniem Lazarusa, eksperymenty laboratoryjne nie mogą dostarczyć danych na temat źródeł stresu u ludzi, rodzajów stresorów, stresorów, jakimi stykają się oni, na co dzień i sposobów, w jaki na nie reagują. Nawet mało znaczące zdarzenie może wywołać stres, ponieważ jego źródło może tkwić w samym człowieku, w jego przekonaniu, iż nie potrafi radzić sobie w życiu, że jest bezradny i bezsilny wobec niezbyt trudnych nawet wymagań. W warunkach laboratoryjnych nie można także poznać większości sposobów, jakie ludzie wykorzystują dla radzenia sobie z mniej lub bardziej stresującymi zdarzeniami takimi jak np. utrata pracy czy śmierć kogoś bliskiego. Przystosowanie się do tego rodzaju stresotwórczych wydarzeń czy sytuacji życiowych wymaga długiego nieraz czasu i nie jest możliwe poznanie mechanizmów radzenia sobie ze stresem w ciągu krótkiego badania laboratoryjnego. Wiedz o środowisku i sytuacjach, sytuacjach, jakich żyje człowiek, obok wiedzy o jego możliwościach i ograniczeniach, stanowi, według Davida Magnussona, ważną grupę informacji niezbędnych do zrozumienia i przewidywania ludzkich zachowań. Potrzebna jest w tym celu wiedza dwojakiego rodzaju: o środowisku istniejącym obiektywnie oraz o środowisku spostrzeganym przez człowieka i odzwierciedlanym w jego umyśle. Ludzkie zachowanie przebiega zawsze w określonym środowisku oraz w określonej sytuacji i nie da się wyjaśnić poza tym kontekstem. Aby zrozumieć określone zachowanie, trzeba analizować ciągłe wzajemne oddziaływania pomiędzy człowiekiem a jego środowiskiem w danej sytuacji. Szczególne znaczenie dla zrozumienia ludzkiego zachowania ma, więc sytuacja spostrzegana przez człowieka tzn. rzeczywista sytuacja, mająca subiektywne znaczenie dla pomiotu, w określony sposób interpretowana oraz odzwierciedlana w jego umyśle. Zdaniem D. Magnussona, nie zawsze istnieje odpowiedniość pomiędzy sytuacją rzeczywistą a jej obrazem w umyśle człowieka - może on być mniej lub bardziej zniekształcony, nieadekwatny w stosunku do rzeczywistej sytuacji. Takie podejście jest istotne dla zrozumienia stresu, który według R. Lazarusa, można określić jako zjawisko powstające przy konfrontacji wymagań stawianych organizmowi i jego możliwości poradzenia sobie z tymi wymaganiami. Brak równowagi w tym zakresie, w warunkach, kiedy trzeba sobie poradzić z wymaganiami, powoduje powstanie stresu i odpowiednią reakcję na niego. Istotną rolę w tym procesie odgrywają procesy poznawcze.

Według Richarda Lazarusa dla przezwyciężenia (opanowani) sytuacji spostrzeganej jako stresowa, ludzie uruchamiają mechanizmy psychologiczne - strategie i określone zachowanie - oraz mechanizmy fizjologiczne. Jeśli próby te okażą się nieskuteczne, to przedłużający się stres może spowodować reakcje patologiczne prowadzące w konsekwencji do zaburzeń funkcjonalnych i organicznych. Zgodnie z koncepcją Lazarusa przezwyciężanie w sensie psychologicznym obejmuje dwa procesy: bezpośrednią reakcję oraz drugi proces nazwany osiąganiem,,chwilowej ulgi”. Celem bezpośrednich reakcji jest zmiana wzajemnej relacji człowieka i otaczającego go środowiska. Może to być przygotowanie się do obrony przed niebezpieczeństwem albo stan bierności. Osiągnięcie,,chwilowej ulgi” możliwe jest, albo poprzez używanie alkoholi, środków uspokajających, technik relaksacyjnych lub innych zabiegów służących poprawie stanu fizycznego, albo też jest to obrona poznawcza, której przejawem mogą być nieświadome mechanizmy obronne np. projekcja, intelektualizacja, tłumienie, zaprzeczanie itd. Podejście Lazarusa do zagadnienia stresu zakłada, że emocje i stres są rezultatem procesów poznawczych, to znaczy sposobu, w jaki człowiek ocenia i rozumie swoją relację z otoczeniem. Pobudzone emocje mogą zwrotne wpływać na procesy poznawcze no radość może spowodować, że człowiek zmieni dokonaną ocenę na bardziej korzystną. Sposób, w jaki człowiek myśli, odczuwa i działa jest wynikiem interakcji cech sytuacji zewnętrznej z cechami samego człowieka. Relację taką Lazarus nazywa,,transakcją”, ponieważ oznacza to, że nie tylko otoczenie wpływa na jednostkę, ale także człowiek oddziałuje na otoczenie, a więc obie strony wpływają na siebie wzajemnie. Sytuacja zawiera trzy istotne elementy, na które człowiek może zwracać uwagę, i na które może reagować. Są to wymagania, ograniczenia i zasoby. Jeżeli człowiek interpretuje konfrontację z określoną sytuacją jako zagrażającą lub jako wyzwanie, wówczas mówimy o stresie psychologicznym, gdy zaś ocenia ją pozytywnie, wtedy przeżywa emocje pozytywne. Proces, w którym ocenia się znaczenie, jakie ma dana transakcja dla własnego położenia, Lazarus nazywa oceną pierwotną. Ocena pierwotna odnosi się do zdarzenia. Kiedy stykamy się z jakimś zdarzeniem, zadajemy sobie pytanie:, „Jaką cenę za to zapłacę?". Na ogół oceniamy je jako albo bez znaczenia, albo, sprzyjająco-pozytywne, albo stresujące. Ocenimy zdarzenie jako pozbawione znaczenia, jeśli uznamy, że nie będzie miało wpływu na nasz dobrostan. Jeśli uznamy, że spowoduje ono utrzymanie lub zwiększenie naszego dobrostanu, ocenimy je jako sprzyjająco-pozytywne. Zdarzenie, które wiąże się z krzywdą, stratą, zagrożeniem lub wyzwaniem, będzie oceniane jako stresujące. Na przykład studenci oceniający kursy uważają, że egzaminy końcowe są bez znaczenia, ponieważ na egzaminie student nie dostaje oceny za kurs. Być może jest paru profesorów, którzy daliby bardzo dobrą ocenę na egzaminie końcowym za samo przybycie studenta. W takim przypadku studenci ocenialiby egzamin jako sprzyjajaco-pozytywny, wiedząc, że wystarczy tylko sama obecność. Egzamin końcowy, którego wynik stanowi połowę ostatecznej oceny, uważany byłby przez większość studentów za ogromnie stresujący. Pierwotna ocena jakiegoś zdarzenia czy sytuacji może ulec zmianie pod wpływem nowych okoliczności czy też innego sposobu myślenia człowieka o tym zdarzeniu lub sytuacji a w konsekwencji może oznaczać np. osłabienie przeżywanych emocji. To zjawisko Lazarus nazywa przewartościowaniem. Pierwotna ocena dotyczy znaczenia danej sytuacji lub zdarzenia dla jednostki. Jeżeli zostaną one ocenione jako niekorzystne (stresujące) wówczas uruchomiony zostaje proces adaptacyjny, jakim jest radzenie sobie. Człowiek potrzebuje wtedy informacji o tym, co może wykorzystać, - na czym może się oprzeć - opanowując sytuację, jakie sposoby postępowania będą odpowiednie oraz co może stać się złego, jeśli, zachowa się w wybrany sposób. Wszystko to wymaga złożonych procesów oceny poznawczej. Procesy te nazwane zostały przez Lazarusa oceną wtórną, gdyż w odróżnieniu od oceny pierwotnej wartościowaniu podlegają tu możliwości radzenia sobie. Procesy pierwotnej i wtórnej oceny są współzależne. Ocena wtórna odnosi się do własnej zdolności do wykorzystania zasobów odporności na stres dla opanowania krótkotrwałej reakcji na bezpośrednio obecny stresor. Podczas oceny wtórnej zadajemy sobie pytanie: "Jak mogę sobie poradzić z tym stresorem?". Oceny pierwotnej i wtórnej dokonuje się niemal równocześnie. Na przykład przed egzaminem pierwotna ocena egzaminu będzie częściowo zależała od oceny wtórnej tego, jak dobrze jesteś do niego przygotowany. Jeśli jest to ważny egzamin, a Ty przez cały semestr nie chodziłeś na zajęcia, ocenisz to zdarzenie jako bardzo stresujące. Zdawanie egzaminu będzie natomiast sytuacja mało stresująca, jeśli jesteś pewien, ze posiadasz niezbędną wiedzę. Cohen i Wills doszli do wniosku, ze ocena wsparcia jest ważniejsza niż wsparcie faktycznie dostępne. Wniosek ten potwierdziły wyniki badania z dobraną grupą kontrolną, przeprowadzonego na izraelskich żołnierzach, u których wystąpiła wojenna reakcja stresowa podczas wojny izraelsko-libanskiej. Dane te wykazały, ze subiektywne wskaźniki stresu i wsparcia społecznego są silniejszymi predyktorami wojennej reakcji stresowej niż wskaźniki obiektywne. Tak, więc ocena pierwotna dotyczy tego, z jaką sytuacją mamy do czynienia i może wiązać się z przewartościowaniami, natomiast ocena wtórna dotyczy własnych lub środowiskowych możliwości i dostępnych sposobów radzenia sobie ze stresem.

Według Jana Strelaua o tym, czy określona sytuacja zostanie przez człowieka oceniona jako stresowa decydują min historia jego dotychczasowego życia, to, co wie o świecie i sobie samym (obraz świata i własnej osoby), wcześniejsze doświadczenia z sytuacjami wywołującymi stres, motywacja i system akceptowych przez jednostkę wartości np., jeśli dla człowieka nauka w szkole nie stanowi wartości, to prawdopodobnie wielu sytuacji szkolnych nie będzie spostrzegał jako stresujące, a także aktualny stan psychiczny i fizyczny człowieka np. inaczej spostrzegają tę samą sytuację ludzie zdrowi i zrelaksowani, a inaczej zmęczeni lub chorzy.

Zdaniem Magnussona, reakcja stresowa człowieka wynika zarówno z jego predyspozycji fizycznych i psychicznych, jak i cech sytuacji wywołującej stres. Według tego autora niektóre warunki np. niskie lub bardzo wysokie temperatury czy też pewne sytuacje psychologiczne np. utrata kogoś bliskiego są tak bardzo, stresotwórcze, że powodują stres u większości ludzi. W przypadku wielu innych bodźców fizycznych lub społecznych to, czy staną się one stresorami, zależy od biologicznych predyspozycji jednostki, od sposobu ich spostrzegania i oceny przez człowieka oraz od jego zdolności radzenia sobie ze stresem. Wszystkie te czynniki określają indywidualną podatność ludzi na stres. Człowiek może reagować stresem tylko w pewnych warunkach, np. w kontaktach z innymi ludźmi (osoba nieśmiała), albo też, w skrajnym przypadku, na wszystkie bodźce środowiskowe (ludzi, zwierzęta, różne zdarzenia i sytuacje życiowe).

1.4 ODPORNOŚĆ NA STRES

Każdy człowiek ma własny, różniący się od innych, poziom tolerancji na stres. Walka ze stresem może doprowadzić do zwiększenia odporności na dany rodzaj stresu np. ktoś, kto wielokrotnie występuje publicznie może uodpornić się na ten rodzaj stresu i przeżywać go o wiele słabiej niż ktoś, kto nie ma takiego doświadczenia w kontaktach z ludźmi. Każdy człowiek jest w stanie radzić sobie z inną,,porcją” stresu, ale odporność każdego z nas ma jednak granice. Istnieje tzw. optymalny poziom stresu, który zapewnia maksimum wydajności. Wiele osób działa nawet lepiej w warunkach stresu niż w tzw. warunkach normalnych. Łatwość ulegania stresowi oraz sposób i czas opanowania reakcji stresowych zależą od bardziej trwałych cech człowieka takich jak wrażliwość emocjonalna, odporność na zakłócenia, wytrzymałość, wydolność, które z kolei determinowane są przez cechy temperamentu czy właściwości układu nerwowego człowieka. Jednakże to, jak ostatecznie człowiek poradzi sobie ze stresem i sytuacją, która go wywołała, zależy zgodnie z teorią Lazarusa od poznawczej oceny zmian, które zaszły w otoczeniu. Zasoby odporności na stres to narzędzia, którymi posługujemy się, aby z nim sobie poradzić. Przypomnijmy stare powiedzenie: "Żeby dobrze wykonać robotę, trzeba mieć dobre narzędzia". Odnosi się to również do zmagania się ze stresem. Potrzebujemy do tego odpowiednich zasobów. Na przykład nie ma chyba wątpliwości, co do tego, że zdrowy styl życia jest zasobem o podstawowym znaczeniu. Przez zdrowy styl życia rozumiemy określony, regularny porządek dnia, właściwe odżywianie się, aktywność fizyczną, rekreację itp. Skuteczne zmaganie się ze stresem oprócz tworzenia zasobów wymaga nauczenia się, jak z nich korzystać. Innymi słowy, musimy sobie wypracować umiejętności radzenia sobie. Nauczenie się skutecznego sposobu reagowania na określone stresory zwykle wymaga pewnego czasu. Warto podjąć taki wysiłek, ponieważ efektywne umiejętności radzenia sobie mają wiele zalet. Szybka, skuteczna reakcja może zapobiec przekształceniu się krótkotrwałej reakcji stresowej w dystres. Ponadto ocena poznawcza stresorów będzie mniej zagrażająca wówczas, kiedy się wie, że dysponuje się skuteczną strategią radzenia sobie.

1.4.1 USPOSOBIENIE JAKO WYZNACZNIK WYTRZYMAŁOŚCI CZŁOWIEKA

NA STRES

Filozofowie i przedstawiciele nauk społecznych dawno temu zauważyli, że niektórzy ludzie lepiej przystosowują się do życia z powodu pewnych cech osobowości. We współczesnych badaniach dokonano pewnego postępu, jeśli chodzi o określenie owych cech. Kobasa opracowała koncepcje odporności psychicznej (hardiness). Ludzie o osobowości odpornej wykazują wysoki stopień zaangażowania i kontroli oraz maja tendencje do spostrzegania stresorów jako wyzwania. Autorka definiuje zaangażowanie jako "zdolność do uwierzenia, że to, kim się jest i co się robi, jest prawdziwe, ważne i ciekawe". Pojecie kontroli odnosi się do stopnia przekonania o posiadaniu wpływu na zdarzenia zachodzące we własnym życiu oraz działania zgodnego z tym przekonaniem. Traktowanie stresorów jako wyzwania jest związane z poglądem, ze zmiana jest czymś normalnym i stanowi raczej okazje niż zagrożenie. Zauważono związek między stopniem odporności i stanem zdrowia. Wyniki badań sugerują, ze odporność psychiczna ma bezpośredni wpływ na chorobę, a także wpływ pośredni poprzez zachowania zdrowotne. W innym badaniu stwierdzono, ze jednostki o osobowości odpornej dostrzegają mniej stresorów i oceniają codzienne kłopoty jako mniej stresujące aniżeli ludzie mniej odporni.

Antonovsky badał cechy zdrowych osób, które przeżyły obóz koncentracyjny podczas drugiej wojny światowej i stwierdził, ze ich wspólną cechą jest poczucie koherencji (sense of coherence - SOC). Po wielu latach badań wyróżnił poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności jako podstawowe komponenty SOC. Poczucie zrozumiałości jest to zdolność spostrzegania świata jako sensownego. Poczucie zaradności to poczucie, ze dysponuje się zasobami, dzięki którym można sprostać wymaganiom stawianym nam przez życie. Poczucie sensowności to poczucie, ze te "wymagania są wyzwaniami wartymi inwestowania i zaangażowania". Antonovsky opracował narzędzie do pomiaru poczucia koherencji, odznaczające się doskonałą rzetelnością i trafnością. Stwierdził, że ludzie z silnym SOC potrafią odnaleźć sens nawet w najgorszych sytuacjach. Maja również poczucie pewności, że albo potrafią poradzić sobie z samym stresorem, albo z własną reakcja na stresor. Autor nie chce przez to powiedzieć, że takie osoby zawsze pokonują stresory. W porównaniu z ludźmi o słabszym, SOC lepiej jednak sobie radzą ze stresorami. Potrafią również lepiej poradzić sobie, z dystresem występującym przy problemach nierozwiązywalnych. Porównując swoją koncepcję z innymi, Antonovsky (1987) doszedł do wniosku, ze "wszyscy mówimy dokładnie o tym samym". Na przykład pojęcia "zaangażowanie" i "sensowność" wydają się opisywać posiadanie celu w życiu. Zarówno "sterowalność", jak "kontrola" odnoszą się do pewności, ze można sobie poradzić z problemami. Poczucie kontroli większość autorów uważa jednak za przekonanie, ze to "ja kontroluje, ja panuje nad sytuacja". Antonovsky spostrzega to inaczej, a mianowicie, ze "sytuacja jest pod kontrola". Sterowalność implikuje "zaufanie zarówno do właściwych innych osób, jak i do samego siebie". Kobasa i Antonovsky uznali, ze jej koncepcja "wyzwania" odpowiada jego koncepcji "zrozumiałości".

Wśród psychologów istnieje duża zgodność, co do tego, jakie czynniki mogą wywołać stres. Trudniej o jednomyślność w ustaleniu, od czego zależy odporność człowieka na stres. Ważną rolę w jego tolerancji odgrywa osobowość człowieka, a zwłaszcza jego temperament. Wśród wielu cech temperamentu związanych z odpornością człowieka na stres J. Strelau wymienia min introwersję, ekstrawersję, neurotyczność, cechę lęku, poszukiwanie wrażeń i reaktywność. Ekstrawertycy, to osoby towarzyskie, chętnie przebywające wśród innych ludzi (odwrotnie niż introwertycy). A zatem ograniczenie kontaktów czy wręcz izolacja społeczna będą dla tych osób źródłem silnego stresu. Z kolei dla introwertyka konieczność częstych kontaktów czy współpracy z innymi ludźmi może stanowić źródło stresu. Neurotyczność stanowi cechę określającą poziom stabilności emocjonalnej. Osoby bardzo neurotyczne reagują silnie emocjonalnie albo też są mało elastyczne w swoim zachowaniu, a w sytuacjach stresowych wykazują skłonność do załamywania się. Wysoki poziom cechy lęku powoduje, że człowiek staje się podatny na spostrzeganie wielu obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażających, co powoduje u takich ludzi występowanie symptomów stresu i reakcji lękowych nieproporcjonalnie silnych w stosunku do rzeczywistego niebezpieczeństwa. Z kolei osoby poszukujące wrażeń to takie, które preferują min sytuacje związane z ryzykiem i silnymi przeżyciami emocjonalnymi. Dla takich osób sytuacje monotonne, wymagające rutynowych działań, w których niewiele się dzieje, mogą być źródłem napięcia (stresu). Przeciwnie niż dla osób mających małe zapotrzebowanie na bodźce, dla których brak nowości czy ekscytujących wydarzeń, a także znane, powtarzające się sytuacje mogą być warunkami optymalnymi.

Temperament determinuje charakterystyczną i względnie stałą dla danego człowieka wielkość lub intensywność reakcji np. emocjonalnych lub ruchowych a ponadto, co jest tu bardzo istotne, reaktywność współwyznacza poziom wrażliwości i odporności emocjonalnej człowieka, a także jego odporność na zmęczenie i czynniki zakłócające działanie. Osoby mało reaktywne to takie, które w porównaniu z wysoko reaktywnymi, przejawiają słabsze reakcje emocjonalne czy ruchowe, są mniej wrażliwe i bardziej odporne, a zatem na ogół łatwiej znoszą stres. Trzeba jednak pamiętać o tym, że w przypadku skrajnie silnych stresorów takich jak bezpośrednie zagrożenie życia reakcje stresowe mogą być takie same lub bardzo podobne, niezależnie od indywidualnych cech psychologicznych człowieka.

1.4.2 GENETYCZNE PODSTAWY ODPORNOŚCI

Istnieje hipoteza, że ludzie mogą być bardziej lub mniej podatni na działanie stresorów wywołujących rozmaite choroby, ponieważ różnią się genotypami. Po to, aby ocenić, w jakim stopniu zapadalność na choroby w danej populacji zależy od czynnika genetycznego, a genetycznego, jakim od czynników środowiskowych stosuje się tzw. wskaźnik odziedziczalności. Wskaźnik ten pozwala określić, jaki procent zmienności jakiejś cechy może być wyjaśniony zmiennością genetyczną, a jaki czynnikami środowiskowymi. Trzeba jednak pamiętać o tym, że wskaźnik ten odnosi się do statystyki w populacji, w której został obliczony i nie pozwala niczego przewidywać w odniesieniu do konkretnego człowieka. Mówiąc inaczej, jeśli osoba X cierpi na chorobę Y to nie można powiedzieć, że w 60%,,zawdzięcza” ją czynnikom genetycznym. Te liczby odnoszą się wyłącznie do populacji, do której należy ta osoba. O niektórych chorobach wiadomo, że wykazują tendencję do występowania w rodzinach np. choroba wieńcowa serca. W przypadku choroby wieńcowej serca wpływ czynnika genetycznego jest trudny do oszacowania. Znaczny udział tej choroby mają takie czynniki jak nieodpowiednia dieta, brak dostatecznej aktywności, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, a spośród czynników psychologicznych wymienia się najczęściej tzw. wzór A zachowania oraz,,tłumiący” styl radzenia sobie ze stresem charakterystyczny dla osób, które mają wysoki poziom lęku, ale równocześnie starają się ukryć jego objawy np. po to, żeby nie wypaść źle w ocenie innych ludzi. Zdolność tolerowania stresu zależy od pewnych czynników osobowościowych. Ten związek można dostrzec w dwóch typach osobowości - A i B - i ich odmiennej podatności na zawał serca, który jest główną konsekwencją stresu. Typ osobowości B rzadko doznaje zawału serca przed ukończeniem 70 roku życia, niezależnie od charakteru wykonywanej pracy czy indywidualnych nawyków. Podstawowymi właściwościami typu osobowości A są silne rywalizacyjne nastawienia i stałe odczuwanie presji czasu. Typ A jest opisywany jako bardzo ambitny i agresywny, zorientowany na osiągnięcia i ścigający się z czasem. Życie osoby zaliczonej do typu A przebiega od jednego wyznaczonego terminu wykonania zadania do terminu kolejnego. Takie osoby lubią prace ambitne, z elementami stresu i rywalizacji, wymagające szybkiego działania. Osoby typu B mogą być tak samo ambitne, jak osoby typu A, ale na tym podobieństwo pomiędzy typami się kończy. Osoba typu B doświadcza podczas pracy i wypoczynku znacznie mniejszego stresu.

1.5. WPŁYW STRESU NA PSYCHIKĘ

Rozwijający się stres powoduje zróżnicowanie, specyficzne i niespecyficzne zmiany w organizmie człowieka. Są to zmiany zarówno w procesach fizjologicznych, jak i psychologicznych, ale także w zachowaniu się, zdolności do pracy oraz w ogólnym stanie zdrowia. Nie wszystkie one pojawiają się jednocześnie i mogą być związane zarówno z ostrym jak i przewlekłym stresem. Długa listę zmian wywołanych przez stres podaje T. Cox, wymienia wśród reakcji fizjologicznych wzrost poziomu glukozy we krwi, przyspieszenie tętna, wzrost ciśnienia tętniczego,,,suchość” w jamie ustnej, wzmożone wydzielanie potu, rozszerzenie źrenic, utrudnione oddychanie, naprzemienne uczucia gorąca i zimna, wrażenie dławienia czy ucisku w gardle. Zmiany psychologiczne obejmują poczucie napięcia, rozdrażnienie,,,nerwowość”, agresywność, ale także zmęczenie, rozczarowanie, poczucie osamotnienia, tęsknotę, apatię, przygnębienie, depresję, czasem poczucie winy i wstyd, obniżenie samooceny. Poza tym ujawnia się brak koncentracji, trudność w zapamiętywaniu i przypominaniu, utrudnienie myślenia, niezdolność podejmowania decyzji i nadmierne uwrażliwienie na krytykę. Zmiany w zachowaniu to przede wszystkim zwiększona pobudliwość, niepokój, drżączka, impulsywność działania, wyładowania emocjonalne, zaburzenia mowy, czasem nerwowy śmiech, wzmożony apetyt lub utrata apetytu, skłonność do używania narkotyków, alkoholu i palenia tytoniu. Zmiany fizjologiczne i psychologiczne powodują, że człowiek okazuje się mniej zdolny do wykonywania pracy. Bywa roztargniony, jego stosunki ze współpracownikami pogarszają się lub stają złe, narastają konflikty z innymi ludźmi, wzrasta zagrożenie urazami. Brakuje mu satysfakcji i zadowolenia z pracy, jej wydajność obniża się, pojawia się niekiedy skłonność do częstych zmian miejsca pracy. Wpływ na stan zdrowia przejawia się min w zaburzeniach funkcjonalnych i chorobach, jakie stres może wywołać. Do zaburzeń i chorób, których mechanizm powstawania i rozwoju wiąże się ze stresem zalicza się min ogólne osłabienie, brak lub opóźnienie miesiączki, bóle pleców i w klatce piersiowej, bóle i zawroty głowy, migreny,,,mroczki” przed oczami, bezsenność, koszmary mocne, biegunkę, zwiększoną częstotliwość oddawania moczu, osłabienie popędu płciowego, owrzodzenia, a ponadto choroby takie jak astma, cukrzyca, choroba wieńcowa serca oraz nerwice i w skrajnych przypadkach choroby psychiczne.

Jednym z kierunków badań nad stresem jest badanie jego wpływu na powstawanie określonych schorzeń takich jak choroba wrzodowa układu pokarmowego, choroby serca, choroba nadciśnieniowa. Istotne znaczenie w badaniach nad chorobami wynikającymi ze stresu miało ustalenie współzależności pomiędzy pewnymi wydarzeniami w życiu człowieka i zapadalnością na niektóre choroby, uleganiem wypadkom, popełnianiem błędów w działaniu itp. Zdarzenia te same w sobie nie zawsze muszą mieć negatywny charakter. Może to być także zdarzenie pozytywne np. zawarcie małżeństwa lub uzyskanie kredytu. Taki pozytywne wydarzenie i związany z nim stres mogą spowodować, że popełnia się błąd np. źle inwestując uzyskane pieniądze albo szybko je wydając. Długotrwałe napięcie związane z koniecznością znalezienia rozwiązania w trudnej sytuacji może wywołać zmiany organiczne. Groźne jest nie samo zetknięcie ze, stresorem ale konieczność wypracowania sposobu radzenia sobie z silnym zagrożeniem. Kiedy człowiek znajdzie się w sytuacji, którą określamy jako stresową oczywiście nie wszystkie mechanizmy fizjologiczne i psychologiczne są uruchamiane. Przewlekły stres powoduje rozmaite negatywne skutki dla naszego organizmu, uszkadzając strukturę biologiczną lub zaburzając funkcję narządów wewnętrznych, np. serca czy żołądka. Możliwe hipotetyczne mechanizmy zaburzeń rozwijających się w następstwie stresu przedstawiają dwa odmienne modele chorób psychosomatycznych opisane przez S. Lachmana i R. Sternbacha.

W pierwszym z nich, określanym jako behawioralna interpretacja zaburzeń psychosomatycznych, dla wyjaśnienia związku pomiędzy stresem i zaburzeniem psychosomatycznym zakłada się, że po to, aby reakcje emocjonalne stały się czynnikiem powodującym zaburzenie muszą mieś odpowiednią intensywność lub oddziaływać przez dłuższy czas, albo też posiadać jednocześnie obie te dwie cechy. Czynniki współdecydujące o tym, w którym narządzie pojawią się patologiczne zmiany to min czynniki genetyczne decydujące o biologicznej podatności określonego narządu na powstawanie w nim zaburzeń w następstwie długotrwałego i silnego pobudzenia psychofizjologicznego, zewnętrzne czynniki podatności takie jak sposób odżywiania, przebyte infekcje, urazy fizyczne itd. oraz stopień, w jakim dany narząd zaangażowany jest w reakcję psychofizjologiczną o określonej intensywności, częstotliwości i czasie oddziaływania na ten organ.

W drugim modelu stres ujęty został w inny nieco sposób. Wskazano w nim na trzy istotne składniki przyczyniające się do powstania i rozwoju zaburzenia psychosomatycznego. Pierwszym z nich jest tzw. stereotypia reakcji. Termin ten oznacza osobniczą tendencję do przejawiania analogicznych sposobów reakcji psychofizjologicznych w odpowiedzi na zróżnicowane bodźce stresowe. Inaczej mówiąc, przy różnych bodźcach pojawia się taka sama lub bardzo podobna reakcja, która jest typowa czy charakterystyczna dla danego osobnika. Drugim składnikiem reakcji patologicznej jest częsty wpływ pobudzający, jaki wywiera stres na ten organ. Sama stereotypia reakcji nie wystarcza dla wywołania zaburzenia. Negatywne zmiany w organie mogą powstać i rozwinąć się wtedy, gdy jest on często stymulowany. Wreszcie trzecim ważnym elementem jest zakłócenie w działaniu mechanizmów homeostatycznych tj. związanych z utrzymywaniem wewnętrznej równowagi fizjologicznej organizmu. Zakłócenie w tym przypadku polega na tym, że kiedy organ zaangażowany w stereotypową reakcję zostanie pobudzony, to powraca do wyjściowego poziomu pobudzenia z pewnym opóźnieniem. Prawdopodobnie proces opóźniający zmniejszenie pobudzenia w narządzie zwiększa napięcie w tym organie i sprzyja powstaniu zaburzenia. Narząd nadmiernie i często pobudzany, w którym spadek pobudzenia po reakcji jest opóźniony stanowi,,słabe ogniwo”, w którym zaburzenie może się rozwinąć znacznie łatwiej niż w jakimś innym organie.

Jeśli jakikolwiek organ wewnętrzny często i dostatecznie długo podlega przeciążeniu w następstwie stymulacji stresowej, to rozwój zaburzeń czy zmian patologicznych w tym organie staje się bardziej prawdopodobny wraz z upływem czasu.

Istotną rolę odgrywają tu sytuacje stresowe. Mają duży wpływ na powstawanie zaburzeń psychosomatycznych. Znaczenie tych sytuacji polega na tym, że powodują stany długotrwałego negatywnego napięcia emocjonalnego. Jeżeli powstałe emocje mają znaczne natężenie i powtarzają się wielokrotnie mogą doprowadzić do zaburzeń funkcjonalnych, funkcjonalnych nawet zmian strukturalnych w narządach wewnętrznych. Dzieje się tak przede wszystkim wtedy, kiedy emocje nie zostaną rozładowane, lecz stłumione. Sytuacje, które najczęściej wskazuje się jako sprzyjające rozwojowi zaburzeń to sytuacje konfliktowe i frustracyjne wzbudzające tłumiony gniew, sytuacje budzące lęk przed utratą uczucia osób bliskich oraz sytuacje, które wywołują poczucie beznadziejności i bezradności, przygnębienie, a szczególnie depresję. Stany obniżonego nastroju zdarzają się każdemu z nas, jeżeli jednak stan przygnębienia spowodowany ważnym wydarzeniem życiowym staje się stanem przewlekłym to można go traktować jako istotny objaw depresji. Oprócz zmian somatycznych powstających w następstwie stresu, ważną grupę objawów stanowią zaburzenia funkcji psychicznych, a przede wszystkim zaburzenia zachowania. Mogą one przejawiać się w dezorganizacji zachowania np. w jego lękowym zahamowaniu z równoczesnymi zmianami wegetatywnymi. Przy bardzo silnym pobudzeniu może nastąpić całkowite przerwanie działania. Przejawami dezorganizacji zachowania może być zachowanie agresywne skierowane na innych ludzi lub na siebie, fiksacja, czyli powtarzanie pewnych czynności, mimo że nie przynoszą one pożądanego rezultatu, regresja. Niekiedy dezorganizacja zachowania przejawia się nawrotem przebytych chorób np. psychicznych lub somatycznych.

1.5.1 STRES A PODATNOŚĆ NA CHOROBY SOMATYCZNE

Wiele danych wskazuje na związek pomiędzy stresem a procesami chorobowymi. Stres może zwiększyć podatność organizmu na zachorowanie, spowodować samą chorobę oraz wpłynąć na jej przebieg i czas trwania. Stres nie jest wystarczającym warunkiem do powstania choroby, można go raczej traktować jako czynnik ryzyka, który w połączeniu z wieloma innymi czynnikami np. genetycznymi może spowodować powstanie i rozwój choroby.

Stres może bezpośrednio, dzięki zmianom hormonalnym typowym dla stresu, oddziaływać na procesy immunologiczne w organizmie. Badacze zajmujący się tą problematyką próbują min udzielić odpowiedzi na pytanie: jak to się dzieje, że zmiany psychiczne powodują niekiedy bardzo poważne zmiany chorobowe w organizmie człowieka.

Procesy adaptacji człowieka do rozmaitych sytuacji życiowych obejmują powiązane ze sobą zmiany biologiczne, psychologiczne i społeczne, które pojawiają się w odpowiedzi na oddziaływania środowiskowe i stanowią próbę utrzymania wewnętrznej równowagi organizmu. Z drugiej strony, nieskuteczność tych procesów, wynikająca ze skrajnie trudnych warunków działania lub zbyt silnych stresorów oddziałujących na jednostkę ma różnorodne następstwa dla jej struktury i funkcji biologicznych, dla psychiki i zachowania się oraz podatności na różne choroby. Według R. Adera i G. Salomona zrozumienie roli układu immunologicznego w tych procesach wymaga przyjęcia założenia, iż ośrodkowy układ nerwowy może wywierać wpływ na procesy immunologiczne. Hipoteza ta, jak piszą autorzy, jest prawdopodobna w świetle istniejących neuroanatomicznych i neurochemicznych powiązań pomiędzy ośrodkowym układem nerwowym i układem immunologicznym. Układ immunologiczny jest zintegrowany z innymi układami służącymi utrzymaniu równowagi fizjologicznej organizmu i podobnie jak one podlega regulacji lub modyfikacji przez mózg.

Doświadczenia na zwierzętach wykazały, że szereg warunków środowiskowych takich jak np. hałas, bolesna stymulacja lub,,zatłoczenie” populacji zwiększa podatność na choroby infekcyjne, pasożytnicze, alergiczne i autoimmunologiczne, a także nowotworowe. Wczesne doświadczenia życiowe mogą wpłynąć również pozytywnie na rozwój odporności. Jak wynika z badań, G. Solomona czynniki emocjonalne i stres mogą wpływać na powstawanie i rozwój chorób autoimmunologicznych u człowieka. Autor zauważył ponadto, że pacjenci cierpiący na te choroby sprawiali wrażenie ludzi, będących w stanie ciągłego zmartwienia, niezdolnych do,,psychicznej walki” z chorobą. Ponieważ wcześniej wykazano, że stany takie powiązane były z charakterystycznym także dla stresu, wzrostem poziomu wydzielania hormonów przez korę nadnerczy, Solomon powiązał ze sobą te spostrzeżenia i rozpoczął prace eksperymentalne nad sprawdzeniem hipotezy, że stres działa osłabiającą na układ odpornościowy organizmu. Zaburzenia w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego lub w układzie immunologicznym prowadzą do zakłócenia funkcji obronnych organizmu, związanych z rolą, jaką pełnią te układy, a w konsekwencji do chorób zwłaszcza tych, które związane są z odpornością immunologiczną organizmu lub jej niedostatkiem czy brakiem. Poszukiwano także czynników osobowościowych, które można by połączyć z występowaniem niektórych chorób alergicznych. Według Solomona i współpracowników, brak skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem i napięcie emocjonalne, jakie temu towarzyszy, w obecności czynnika chorobotwórczego, może prowadzić do ujawnienia się choroby. Autor twierdzi, zatem, że po to, aby pozostać zdrowym, mając w organizmie biologicznym zadatki do rozwoju choroby, należy pozostać w dobrej kondycji psychicznej.

Czynniki emocjonalne i osobowościowe wiązano także z powstawaniem i szybkością rozwoju chorób nowotworowych. Szybki postęp tych chorób wiązany był z nieskutecznymi sposobami obrony psychologicznej oraz stresami psychicznymi. Podobne zależności obserwowano w przypadku chorób zakaźnych. Zwłaszcza dwie spośród nich wymienia G. Solomon. Jedną stanowi martwicze wrzodziejące zapalenie dziąseł, które ma tendencję do występowania np. u studentów po ostrych stresach egzaminacyjnych, egzaminacyjnych drugą jest opryszczka.

1.5.2 STRES A NERWICE

Nerwice określane są najczęściej jako zaburzenia czynnościowe powstające na skutek urazów psychicznych związanych ze skrajnie trudnymi sytuacjami konfliktowymi lub frustracyjnymi (tzn. takimi, w których jakieś przeszkody uniemożliwiają osiągnięcie zamierzonych celów). Istotne znaczenie dla powstawania i rozwoju nerwicy mają długotrwałe albo powtarzające się urazy psychiczne (szczególnie groźne jest sumowanie się wpływu tych sytuacji na człowieka). Ponadto ważnymi czynnikami sprzyjającymi nerwicy jest obniżona odporność na urazy lub niektóre przeżycia z okresu wczesnego dzieciństwa.

Ogólnie można powiedzieć, że czynnikami sprzyjającymi rozwojowi nerwicy są: długotrwały chroniczny stres wywołany rozmaitymi zdarzeniami lub przeżyciami psychicznymi, brak lub wyczerpanie zasobów organizmu umożliwiających przystosowanie się (radzenie sobie ze stresem), niektóre cechy osobowości np. wysoki poziom neurotyczności, cechy lęku lub utrwalone konflikty motywacyjne oraz brak wystarczającego oparcia wśród innych ludzi.

Objawy nerwic są bardzo zróżnicowane, chociaż najczęściej przeważają zmiany emocjonalne takie jak niepokój czy lęk, skoncentrowanie na sobie, niekiedy zaburzenia wegetatywne nasilające objawy emocjonalne.

W przypadku nerwic nie stwierdza się zmian w tkankach czy narządach wewnętrznych - brak zmian morfologicznych. Zaburzenia nerwicowe są zaburzeniami czynnościowymi, a nie organicznymi, jakkolwiek granica ta może być płynna np. nerwice wegetatywne, w których stwierdza się zaburzenia w funkcjonowaniu organów wewnętrznych. U ludzi zdrowych stosunkowo często mogą pojawiać się takie reakcje jak np. apatia, przygnębienie, przemijające natręctwa czy też lęk. Są to jednak objawy odosobnione, zwykle krótkotrwałe, o niewielkim nasileniu i dlatego nie należy nazywać ich nerwicą.

Zmiany psychiczne w nerwicy mają charakter ilościowy tzn., że objawy występujące sporadycznie i krótkotrwale u ludzi zdrowych, w nerwicy ulegają znacznemu nasileniu, ale nie pojawiają się żadne tzw.,,nienormalne” symptomy. Lęk, który każdy z nas czasem odczuwa, w nerwicy bywa nasilony tak bardzo, że utrudnia lub wręcz uniemożliwia normalne funkcjonowanie. Lęk to nieprzyjemny stan emocjonalny, którego przyczyny sobie nie uświadamiasz. Stan lęku może występować nawet wtedy, kiedy nie ma realnego zagrożenia. Powody jego powstawania mogą być różne. Lęk może być rezultatem próby ukrywania uczuć, z którymi sobie nie radzisz lub, których nie rozumiesz; może także narastać w wyniku konfliktu między tym, co chcesz robić, a tym, co uważasz za swoją powinność. Lęk przejawia się poprzez: odczuwanie zagrożenia, zaburzenia w spostrzeganiu tego, co wokół się dzieje - widzimy tylko pewne elementy sytuacji, zdarzeń, odczuwanie dolegliwości psychicznych i fizycznych takich jak: roztrzęsienie, oszołomienie, kołatanie serca, trudności w oddychaniu, zaburzenia zachowania takie jak: niezdolność do relaksu; nieprawidłowe zwyczaje żywieniowe np. nadmierne jedzenie; rezygnowanie, wycofywanie się z normalnego życia oraz poszukiwanie form rozładowania napięcia poprzez palenie, picie alkoholu, czy zażywanie lekarstw. Doświadczanie lęku w niewielkiej ilości jest w dużym stopniu czymś naturalnym, pomocną reakcją na stresujące lub zagrażające sytuacje, ale kiedy trwa on zbyt długo lub jest zbyt silny może nie tylko odbierać Ci zdolność cieszenia się życiem, ale także przyczyniać się do powstawania różnych zaburzeń zdrowia m.in. do tak poważnych chorób jak choroba wrzodowa czy nadciśnienie. Nie pojawiają się jednak objawy,,nienormalne” jak halucynacje czy urojenia występujące w chorobach psychicznych. Nerwicę od chorób psychicznych odróżnia także to, że osoby cierpiące na nią mają poczucie zmiany nastroju czy stanu psychicznego oraz sprawności psychicznej, zachowany jest także krytycyzm wobec objawów, a człowiek taki może z niepokojem śledzić rozwój zaburzeń, zadając sobie lub innym pytani: czy aby nie jestem chory psychicznie?

Nerwica, poza zmianami psychicznymi, może spowodować obniżenie się sprawności funkcjonowania człowieka, czego bardzo wyraźnym przykładem jest powstanie tzw. objawu,,błędnego koła”.

Rozdział 2.

Prewencyjna funkcja policji

Policja działa na podstawie ustawy z dnia 6 kwietnia 1990r, oraz wielu innych ustaw i aktów wykonawczych, które określają jej zadania w różnych sferach (np. w sferze bezpieczeństwa i porządku w ruchu drogowym, prowadzenia akcji w czasie klęsk żywiołowych, bezpieczeństwa imprez masowych).

Celem Policji, jako umundurowanej i uzbrojonej formacji służącej społeczeństwu, jest ochrona bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymanie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Określenie,,policja” jest zastrzeżone tylko dla tej formacji.

Do podstawowych zadań Policji należą:

1. ochrona życia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi to dobro;

2. ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, publicznego tym zapewnienie spokoju w miejscach publicznych oraz w środkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach przeznaczonych do powszechnego korzystania;

3. inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnieniu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi. Działania prewencyjne mają istotniejsze znaczenie dla zwalczania przestępczości niż represja. W praktyce polegają one na działaniach bezpośrednich, taki jak np. rozpoznanie środowisk kryminogennych, dezintegracja tych środowisk, ostrzeganie przed popełnianiem przestępstw oraz działaniach pośrednich np. sygnalizacji zagrożeń innym organom władzy publicznej;

4. wykrywanie przestępstw i wykroczeń, ściganie ich sprawców;

5. nadzór nad strażami gminnymi (miejskimi) oraz nad specjalistycznymi formacjami ochronnymi w zakresie określonym w odrębnych przepisach (np. strażą przemysłową, pocztową, bankową);

6. kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych związanych z działalnością publiczną lub obowiązujących w miejscach publicznych;

7. współdziałanie z policjami innych państw oraz ich organizacjami międzynarodowymi (np. Interpolem) na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz odrębnych przepisów.

Policja działa, więc prewencyjnie na rzecz utrzymania ładu, porządku i bezpieczeństwa życia społecznego oraz represyjnie wówczas, jeśli już doszło do zagrożenia bądź naruszenia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Działa też - udzielając pomocy - w sytuacjach związanych z zapobieganiem klęskom żywiołowym.

Policja dzieli się dwa podstawowe rodzaje służb: kryminalną i prewencyjną oraz na służby pomocnicze (organizacyjne, logistyczne, techniczne).

W skład Policji wchodzą ponadto:

1. Policja sądowa, której celem jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości;

2. Wyższa Szkoła Policji, ośrodki szkolenia i szkoły policyjne (np. podoficerskie, specjalistyczne itp.)

3. Wyodrębnione oddziały prewencji i pododdziały antyterrorystyczne (oddziały antyterrorystyczne w Polsce mają też inne podmioty, np. Biuro Ochrony Rządu, Urząd Ochrony Państwa).

Typowa struktura wewnętrzna komendy wojewódzkiej przedstawia się następująco: komendantowi (poza zastępcami) podlegają - inspektorat komendanta wojewódzkiego oraz wydziały: prewencji, dochodzeniowo - śledczy, ruchu drogowego, do spraw przestępstw gospodarczych, do walki z przestępczością zorganizowaną, kryminalny, postępowań administracyjnych, do spraw informacji niejawnych, laboratorium kryminalistyczne, wojewódzkie stanowisko kierowania, łączności i informacji, transportu, kadr i szkolenia, finansów, zaopatrzenia, do spraw narkotyków, prezydialny, a ponadto radcowie prawni i rzecznik prasowy.

Nie wszystkie wydziały i jednostki mają swoje odbicie w komendach rejonowych (np. nie ma w nich wydziałów do walki z przestępczością zorganizowaną). W komendach i komisariatach Policji obok policjantów zatrudnieni są także pracownicy służb logistycznych, organizacyjnych i technicznych niebędący policjantami (tzw. pracownicy cywilni).

W polskiej Policji pracuje obecnie około 98 000 tyś funkcjonariuszy oraz około 19 000 tyś pracowników cywilnych. 9,2% ogółu policjantów to kobiety. Służbę w Policji mogą pełnić osoby, które posiadają polskie obywatelstwo, są niekarane, posiadają, co najmniej średnie wykształcenie, posiadają fizyczną i psychiczną zdolność do służby (potwierdzoną orzeczeniem komisji lekarskiej).

Najwięcej policjantów służy w prewencji - 59%. W służbach kryminalnych zatrudnionych jest ponad 30% policjantów, a policjantów służbach wspomagających około 11%. Większość polskich policjantów to ludzi młodzi, którzy nie ukończyli 35 roku życia. Stanowią oni ponad 57% ogółu stanu osobowego Policji. Większość policjantów posiada średnie wykształcenie - 77,8%. 18% posiada wykształcenie wyższe, a jedynie 4,2% legitymuje się wykształceniem zawodowym.

Prewencja (z łaciny praeventio - zapobieganie), w prawie, zapobieganie przestępstwom. Prewencja stosowana jest jako jeden ze środków walki z przestępczością. Wyróżnić można następujące formy prewencji:

- ogólna (generalna) - oddziaływanie na społeczeństwo i uświadamianie, że żadne popełnione przestępstwo nie pozostanie bezkarne, kształtowanie właściwych postaw wobec prawa, informowanie o tym, co dozwolone a co zabronione;

- szczególna (indywidualna) - resocjalizacja ukaranego sprawcy, w taki sposób, by nie popełnił następnego przestępstwa;

Policjanci podejmujący służbę w Policji w pionie prewencji, odbywają szkolenia, w czasie, których zdobywają lub pogłębiają wiedzę i nabywają umiejętności do samodzielnego - lub w patrolu - wykonywania zadań służbowych. Efektem końcowym szkolenia na różnych poziomach (podstawowym, specjalistycznym i doskonalącym) jest wykształcenie u słuchaczy umiejętności uniwersalnych, min analizowania, podejmowania decyzji, samokontroli, współpracy i działania w grupie, zachowania zgodnego z prawem i zasadami etyki zawodowej, wydawania poleceń i ich egzekwowania, posługiwania się aktami prawnymi, zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikom czynności służbowych, działania w sytuacjach ekstremalnych, obserwowania rzeczywistości i wyciągania wniosków, tworzenia właściwej atmosfery w grupie, precyzyjnego przekazywania meldunków i poleceń, kierowania zespołami ludzkimi, kierowania działaniami Policji w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń.

Policjanci służący w sekcji prewencji nabywają i doskonalą różnorodne umiejętności. Do podstawowych zadań policjantów służących w prewencji należą:

1. używanie środków przymusu bezpośredniego, bezpośredniego tym broni palnej;

2. działanie w celu zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego;

3. sprawowanie nadzoru i kontroli nad przebiegiem służby patrolowej;

4. prowadzenie odpraw służbowych;

5. prowadzenie pracy wychowawczej i adaptacji zawodowej policjantów;

6. dowodzenie działaniami Policji w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń;

7. sporządzanie analizy stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz jej praktyczne wykorzystanie;

8. prowadzenie doskonalenia zawodowego;

9. pełnienie służby patrolowej;

10. rozpoznanie przydzielonego rejonu służbowego;

11. legitymowanie;

12. zbieranie informacji, w tym przy wykorzystaniu prostych metod pracy operacyjnej;

13. zatrzymywanie sprawców przestępstw i wykroczeń;

14. zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia;

15. przeprowadzanie interwencji w przypadku zaistnienia sytuacji konfliktowej;

16. przeszukanie osób, rzeczy i pomieszczeń oraz kontrola osobista, sprawdzanie ładunków i przeglądanie zawartości bagażu;

17. udzielanie pomocy wszystkim, którym ta pomoc jest niezbędna;

18. tworzenie przyjaznej przestrzeni, inicjowanie lokalnych programów bezpieczeństwa mieszkańców;

19. uczestniczenie w działaniach Policji w przypadkach zbiorowych naruszeń porządku publicznego;

20. prowadzenie kontroli zabezpieczenia fizycznego i technicznego obiektów podmiotów gospodarczych i użyteczności publicznej;

21. zabezpieczenie miejsca zdarzenia do czasu przybycia grupy operacyjno - dochodzeniowej;

22. udział w działaniach w związku z klęskami żywiołowymi, katastrofami i awariami technicznymi;

23. udział w zabezpieczaniu zgromadzeń publicznych, wizyt, uroczystości oraz imprez masowych;

Oddziały prewencji powstały w 1990r w miejsce zmechanizowanych odwodów Milicji Obywatelskiej. Zmieniła się ich rola. Ochraniają masowe zgromadzenia, obsługują wizyty VIP-ów. Pilnują prawa, ale nie mogą być stroną w konflikcie. Mają neutralizować, a nie atakować. Od zwykłych jednostek różnią się tym, że potrafią działać w zwartych szykach. Działanie w tłumie demonstrantów to sztuka, a sprawny dowódca pododdziału jest w jednostkach prewencji wiele wart. Dowódca, kiedy musi już siła przywrócić publiczny porządek, bierze odpowiedzialność za swoich ludzi, za ludzi zza barykady, za skutki ich działania, za sprzęt, którego używa. Jeśli któryś z jego ludzi popełni błąd, będzie on odebrany jako błąd całej policji. Oddziały prewencji zlokalizowane są w dużych miastach, ich liczbę szacuje się na 6 tys. funkcjonariuszy.

Najważniejszym celem organów ścigania jest poprawa bezpieczeństwa i porządku publicznego. Policjanci borykają się najczęściej z przestępczością pospolitą. Stąd olbrzymiego znaczenia w systemie zapobiegania przestępczości nabiera służba prewencyjna, w tym ciągła aktualizacja miejsc najbardziej zagrożonych przestępczością i stały ich monitoring przez policyjne patrole. Policjanci reagują nie tylko na przestępstwo, ale i na każdy akt wandalizmu czy chuligański wybryk, który często staje się wstępem do poważniejszego naruszenia prawa.

Rozdział 3. Metodologia badań

3.1.CEL PRACY, PROBLEMY BADAWCZE I HIPOTEZY

Stres jest nieodłącznym elementem ludzkiego życia. Towarzyszy nam każdego dnia z różnym natężeniem. Wywołuje do każda nowa sytuacja, każde nowe zadanie. Nie można przeżyć życia bez stresów. Stres ma aspekt pozytywny, mobilizuje do działania, zwiększa energię, pozwala pokonać przeszkody. Tak pod wpływem stresu działają np. sportowcy, żołnierze, policjanci itp. Bywa jednak, że jest nadmierny lub zbyt długotrwały. Wtedy może wywołać skutki przeciwne: apatię lub niepokój, niezdolność do skutecznego działania, a nawet dolegliwości fizyczne. Jakość naszego działania w bardzo dużej mierze zależy od poziomu stresu, któremu jesteśmy poddani. Oznacza to, że w przypadku zbyt niskiego pobudzenia (niskiego poziomu stresu) efektywność naszej pracy jest gorsza, a w przypadku zbyt wysokiego pobudzenia następuje odwrotność sytuacji. Praca jest miejscem, gdzie w szczególny sposób jesteśmy narażeni na stres. Rosnące wymagania pracodawców i ciągła rywalizacja wywołują napięcie emocjonalne, które nie jest obojętne dla naszego samopoczucia. Największy procent stresów rodzi się w wyniku relacji zachodzących między nami i innymi ludźmi. Zawód policjanta wiąże się z silnymi stresami. Każdy, kto go wybiera, powinien zadawać sobie sprawę z podejmowanego ryzyka. W praktyce często bywa inaczej. Wielu funkcjonariuszy przeżywa szok, gdy znajdzie się w sytuacji bezpośredniego zagrożenia. Policjantów szkoli się na wypadek sytuacji, w której zagrożone może być jego życie. Jednak reakcje po wystąpieniu takiej sytuacji są często szokujące. Zawsze wynikają z ogromnego stresu. Różne są tylko ich formy. Policjanci mają specyficzne zawód na styku normy i patologii. Policjanci to ludzi trudnych zadań, stykający się, na co dzień z ludzką krzywdą, nieszczęściem i tragedią. Większość ludzi kojarzy policjanta z władzą, mandatem, jakimiś utrudnieniami. Jest to spojrzenie dość powierzchowne. Nie widzi się w nim człowieka pełniącego ciężką i czasochłonną służbę, wymagającą poświęceń, pełnionej w stałym realnym zagrożeniu. Policjant w sytuacji zagrożenia musi w ułamku sekundy przeanalizować wszystko, czego go uczono i podjąć decyzję. Policjant jest (a przynajmniej powinien być) sługą prawa, często będąc jednocześnie jego pierwszym interpretatorem, który decyduje o tym, czy prawo zostało naruszone i o sposobie ochrony naruszonego porządku. Policjant musi wszystko wiedzieć i niczego nie mówić. Musi znać grzech i nie wolno mu mieć w nim udziału. Musi w mgnieniu oka podejmować decyzje, na które sędzia być może potrzebuje miesięcy. Jeśli jest uprzejmy, to się spoufala, w innym przypadku zrzędzi. Jeśli jest schludny, to jest snobem. Jeśli brakuje mu guzika, to traktuje się go jako nieschludnego mundurowego... Policjant musi być zarazem ministrem, pracownikiem pomocy społecznej i dyplomatą, szorstkim typem i dżentelmenem. W swojej pracy policjant spotyka się z wielką różnorodnością sytuacji i zadań, które charakteryzują się mniejszym lub większym poziomem stresu.

Aktualność powyższej problematyki oraz złożone sytuacje i zadania policjantów pionu prewencji sprawiły, że celem niniejszej pracy poznanie, jakie działania prewencji policji powodują występowanie reakcji stresowej. Warunkiem podstawowym do podjęcia pracy badawczej jest określenie problemu badawczego.

Słownik języka polskiego określa termin,,problem” następująco:,,poważne zagadnienie, zadanie wymagające rozwiązania, kwestia do rozstrzygnięcia”. Zwykle myślimy o problemie, gdy sytuacja, w której się znajdujemy wymaga dużego wysiłku, jest nietypowa bądź zupełnie nowa, dla której nie mamy schematu postępowania. Problem to,,rodzaj zadania”, którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Każde badanie ma zawsze prowadzić do rozwiązania sformułowanego problemu. Szczególnie istotnym elementem sytuacji problemowej jest zetknięcie się człowieka z trudnością oraz uświadomienie sobie jej charakteru. Oczywiście nie są to trudności wynikające z braku wiedzy i umiejętności, lecz trudności, których nie możemy przezwyciężyć mimo posiadanego przygotowani fachowego. Niepokój sytuacyjny, uświadomienie sobie trudności wraz z chęcią ich przezwyciężenia, prowadzi do stawiania pytań, początkowo ogólnych, a następnie coraz bardziej szczegółowych. Pytania te, to właśnie problemy będące słownym sformułowaniem zauważonych trudności. Stanowią one jednocześnie dobrowolnie obrane przez badacza, zadania poznawcze.

Problemy badawcze to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Są to te pytania, na które odpowiedzi możemy uzyskać w drodze własnych poszukiwań i badań, a nie te, których celem jest otrzymanie gotowych odpowiedzi od innych osób.

Rozważania teoretyczne i własne doświadczenia pozwoliły na sformułowanie głównego problemu badawczego, który przyjął formę następującą:

Jakie działania w pracy policjanta pionu prewencji wywołują u niego reakcje stresowe?

Z tak sformułowanego głównego problemu badawczego wynikają problemy szczegółowe:

1. Czy rodzaje działań różnicują poziom stresu występujący podczas wypełniania obowiązków służbowych policjanta pionu prewencji?

2. Jakie czynniki wpływają na różnicowanie poziomu stresu przy wykonywaniu przez policjanta obowiązków służbowych?

3. Użycie, których ze środków przymusu bezpośredniego powoduje wystąpienie większego a których mniejszego poziomu stresu?

4. Jakie czynniki różnicują poziom stresu przy użyciu przez policjantów pionu prewencji środków przymusu bezpośredniego?

5. Co w pracy policji pionu prewencji w różnych sytuacjach i w jakim stopniu stresuje policjantów? Jakie czynniki wpływają na te różnice?

6. W jakim stopniu relacje wewnętrzne powodują wystąpienie reakcji stresowej?

7. Jakie sytuacje występujące w miejscu pracy wpływają na występowanie stresu w prewencji policji? Jak różnicuje się poziom stresu w sytuacjach mających miejsce?

Po sformułowaniu głównego problemu badawczego, w celu ukierunkowania dalszego działania, zachodzi zwykle potrzeba postawienia hipotez badawczych, czyli domniemanych (na podstawie posiadanej wiedzy) odpowiedzi na zawarte w problemie pytania. Nie szukamy wówczas wszystkich odpowiedzi, a jedynie sprawdzamy prawdziwość tych, które postawiliśmy jako hipotezy.

Pojęcie,,hipoteza” pochodzi od słowa greckiego,,hypothesis” - przypuszczenie, niesprawdzone twierdzenie, które ustala bądź wyjaśnia cechy badanego zjawiska lub związki między nimi.

Hipotezy robocze stanowią pewne stwierdzenia, co, do których istnieje pewne prawdopodobieństwo, że są właściwym rozwiązaniem sformułowanych wcześniej problemów badawczych. Są one, więc zawsze tylko założeniem, a nigdy jego końcowym rezultatem lub płynącym z nich wnioskiem. Inaczej można powiedzieć, że hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań.

Między hipotezą a problemem roboczym zawsze istnieje ścisły związek. Hipoteza jest zaprojektowaną odpowiedzią na pytania, za pomocą, którego wyrażony jest problem badawczy.

Do problemu głównego przyjęto następującą hipotezę: Różnorodne w formie i treści zadania i sytuacje policjantów pionu prewencji wpływają na występowanie różnorodnego poziomu stresu w ich pracy.

Hipotezy szczegółowe to:

1. Różnicowanie poziomu stresu zależy od rodzaju wykonywanych czynności służbowych.

2. Policjantów w młodszym wieku i z krótszym stażem pracy stresują inne obowiązki służbowe a policjantów w starszym wieku i dłuższym stażem pracy stresują inne sytuacje.

3. Najwyższy poziom stresu spośród środków przymusu bezpośredniego powoduje użycie broni palnej.

4. Poziom stresu związany z użyciem środków przymusu bezpośredniego zależy od długości stażu pracy oraz wieku policjantów.

5. Sytuacje bezpośrednio zagrażające bezpieczeństwu i życiu policjantów pionu prewencji powodują główne różnice w poziomie stresu.

6. Jakość kontaktów z przełożonymi zależy od wieku, wykształcenia oraz stażu pracy policjantów pionu prewencji.

7. Stres występujący w miejscu pracy policjantów pionu prewencji zależy od rodzaju sytuacji, jakiej policjant podlega w danej chwili.

3.2. CHARAKTERYSTYKA BADANEJ POPULACJI

Badania przeprowadzono wśród policjantów pracujących w Komendzie Wojewódzkiej Policji. Wszyscy badani to pracownicy sekcji prewencji policji. Badania przeprowadziłam na mężczyznach.

Większość policjantów to ludzi młodzi, którzy nie ukończyli 35 roku życia. Stanowią oni ponad 72% ogółu stanu osobowego badanych policjantów. Stan osobowy według przedziałów wiekowych przedstawia się następująco:

18 - 25 lat - 33 osób, co stanowi 33% ogółu,

26 - 35 lat - 39 osób, co stanowi 39% ogółu,

36 - 45 lat - 28 osób, co stanowi 28% ogółu.

Na 100 ankietowanych osób, 28 osób, co stanowi 28% ogółu zamieszkuje teren wiejski, 42 osób, co stanowi 42% ogółu zamieszkuje miasta średniej wielkości, a 30 osób, co stanowi 30% ogółu zamieszkuje duże aglomeracje.

Większość policjantów posiada średnie wykształcenie - 59 osób, co stanowi 59%ogółu. 16 osób, co stanowi 16% ogółu posiada stopień licencjata, a 25 osób, co stanowi 25% ogółu legitymuje się wykształceniem wyższym.

Struktura zatrudnienia w poszczególnych korpusach, wygląda następująco:

Szeregowych 48 osób, co stanowi 48% ogółu,

Podoficerów 42 osób, co stanowi 42% ogółu,

Aspirantów 10 osób, co stanowi 10% ogółu.

Długość stażu pracy wśród ankietowanych przedstawia się następująco:

Do 5 lat - 47osób, co stanowi 47% ogółu,

6 - 10 lat - 29osób, co stanowi 29% ogółu,

11 - 15 lat - 9osób, co stanowi 9% ogółu,

16 - 20 lat - 8osób, co stanowi 8% ogółu,

21 - 25 lat - 7 osób, co stanowi 7% ogółu.

Rozdział 4. Analiza wyników badań:

Policja jest organem ochrony porządku prawnego najbardziej widocznym w życiu społeczeństwa. Zadaniem policji jest, bowiem bezpośrednia codzienna ochrona prawna, porządku i bezpieczeństwa publicznego. Prawo szanowane w praktyce przez funkcjonariuszy państwa prawa, służy nie tylko obywatelom, lecz także władzy i tymże funkcjonariuszom. Policjant jest, więc (a przynajmniej powinien być) sługą prawa, często będąc jednocześnie jego pierwszym interpretatorem, który decyduje o tym, czy prawo zostało naruszone i o sposobie ochrony naruszonego porządku. Prawo policyjne to system norm określających oraz regulujących strukturę, ustrój i działalność organów zajmujących się ochroną bezpieczeństwa i porządku publicznego, a w szczególności prawa i obowiązki tych organów, w tym zakres i sposób podejmowanych przez nie działań. Podstawowe przepisy regulujące funkcjonowanie policji obejmują min zasady użycia siły oraz broni palnej, zakaz stosowania tortur itp., postępowanie w stosunku do osób zatrzymanych, tymczasowo aresztowanych lub uwięzionych, przestrzeganie prawa do prywatności oraz prawo do pokojowego zgromadzania się.

4.1 Kształtowanie się poziomu stresu przy wykonywaniu

obowiązków służbowych.

Wykonując zadania służbowe policjant powinien postępować tak, aby jego działania mogły być przykładem praworządności i prowadziły do pogłębiania społecznego zaufania do Policji. Powinien wykonywać czynności służbowe według najlepszej woli i wiedzy, z należytą uczciwością, rzetelnością, wykazując się odpowiedzialnością, odwagą i ofiarnością. Policjant we wszystkich swoich działaniach ma obowiązek poszanowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka.

Rozdział ten będzie dotyczył wpływu wieku oraz stażu pracy na różnicowanie poziomu stresu badanych w wykonywaniu obowiązków służbowych. Z tego względu w mojej pracy podzieliłam badanych na trzy grupy wiekowe: 18 - 25lat, 26 - 35lat i 36 - 45lat. Ze względu na staż pracy ankietowanych podzieliłam na 5 grup: do 5lat pracy, między 6 - 10lat, 11 - 15lat, 16 - 20lat oraz 21 - 25lat pracy. W dalszej części mojej pracy będę chciała wykazać różnice zachodzące między poziomem stresu w różnych grupach. Będę chciała się dowiedzieć, jakie odpowiedzi na te same pytania zawarte w ankiecie dawali przedstawiciele różnych grup. Czy te same sytuacje stresują tych samych ludzi, a jeżeli nie to, jakie są to różnice? Zaprezentowane w tym rozdziale badania będą miały na celu rozwiązanie dwóch wcześniej postawionych problemów: Czy rodzaje działań różnicują poziom stresu występujący podczas wypełniania obowiązków służbowych policjanta pionu prewencji oraz jaki czynniki wpływają na różnicowanie poziomu stresu przy wykonywaniu przez policjanta obowiązków służbowych?

Tabela 1. Wiek a poziom stresu w obszarze interwencji policyjnych.

Interwencje:	Poziom Stresu
		8-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Nieletni	0,95	1,98	2,06	4,99
Lokale publiczne	1,52	1,89	1,48	4,89
Domowe	2,47	3,07	2,25	7,79
Zbiegowiska	2,50	2,36	2,05	6,91
Bezdomni	1,63	1,21	0,80	3,64
Doprowadzanie osób	1,57	2,12	1,74	5,43

Źródło własne

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, wiek badanych różnicuje stopień występowania reakcji stresowej podczas wykonywania różnorodnych czynności związanych z interwencjami policyjnymi.

Ankietowani między 18 - 25 rokiem życia za najbardziej stresującą sytuację związaną z tym obszarem uznali uczestniczenie w interwencjach przy różnego rodzaju zbiegowiskach - 2,50pkt. Jedynie o 0,03pkt mniej uzyskała odpowiedź związana z uczestniczeniem w interwencjach domowych - 2,47pkt. W dalszej kolejności z niewielkim różnicami w punktacji znalazły się interwencje w stosunku do bezdomnych - 1,63pkt, doprowadzanie osób na wniosek odpowiednich władz - 1,57pkt oraz interwencje w lokalach publicznych - 1,52pkt. Za najmniej stresową sytuację interwencyjną ankietowani uznali interweniowanie w stosunku do osób niepełnoletnich - 0,95pkt.

Ankietowani między 26 - 35rokiem życia za najbardziej stresową sytuację w obszarze związanym z interwencjami uznali interwencje domowe - 3,07pkt. Dość wysoki poziom stresu cechował sytuację związaną z interweniowaniem przy zbiegowiskach - 2,36pkt oraz doprowadzaniem osób na wniosek odpowiednich władz - 2,12pkt. Dalszą pozycję pod względem stresowości zajęła sytuacja związana z interweniowaniem w stosunku do osób nieletnich - 1,98pkt oraz w lokalach publicznych - 1,89pkt. Za najmniej stresującą sytuację w tym obszarze ankietowani uznali interweniowanie w stosunku do osób bezdomnych - 1,21pkt.

Badani między 36 - 45 rokiem życia za najbardziej stresującą sytuację uznali interwencje domowe - 2,25pkt. Minimalne różnice punktowe uzyskały interwencje w stosunku do nieletnich - 2,06pkt oraz interwencje przy zbiegowiskach - 2,05pkt. Mniej stresujące sytuacje związane były z doprowadzaniem na wniosek odpowiednich władz - 1,74pkt oraz interwencjami w lokalach publicznych - 1,48pkt. Najmniej stresową sytuacją interwencyjną w tej grupie badanych jest sytuacja związana z interwencjami w stosunku do bezdomnych - 1,74pkt.

Uzyskane wyniki wskazują, iż najbardziej stresującą sytuacją w tym obszarze dla większości badanych jest uczestniczenie w interwencjach domowych. Większość grup zaznaczyła właśnie tę odpowiedź jako najbardziej stresującą. Badanych między 26 - 35 oraz 36 - 45rokiem życia najmniej stresowały interwencje wykonywane w stosunku do bezdomnych, a z kolei u badanych między 18 - 25rokiem życia sytuacja tę cechował dość znaczny stopień stresowości - 1,63pkt. Natomiast dla badanych będących między 18 - 25rokiem życia najmniej stresująca okazała się przy interweniowaniu w stosunku do nieletnich, a z kolei badany między 36 - 45 rokiem życia umieścili ją na drugim miejscu pod względem stresowości.

Tabela 2. Wiek a poziom stresu w obszarze zatrzymań policyjnych

.

Zatrzymania:	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Osoby pijane	0,98	1,31	1,02	3,31
Osoby agresywne	2,67	2,88	2,26	7,81
Osoby chore psychicznie	2,35	2,62	1,83	6,80
Zbiegli recydywiści	2,24	3,15	2,60	7,99
Nieletni	1,19	1,98	2,02	5,19

Źródło własne

Wyniki badań dotyczące różnicowania poziomu stresu w obszarze zatrzymań policyjnych przedstawia tabela2.

Ankietowani między 18 - 25 rokiem życia za najbardziej stresującą sytuację związaną z zatrzymaniami uznali zatrzymania osób agresywnych - 2,67pkt. Niewielkie różnice punktowe uzyskały sytuacje przy zatrzymaniach osób chorych psychicznie - 2,35pkt oraz zbiegłych recydywistów - 2,24pkt. Mniejszy stopniem stresowości w stosunku do pozostałych sytuacji cechowało zatrzymania osób nieletnich - 1,19pkt, a za najmniej stresującą sytuację uznano zatrzymywanie osób będących pod wpływem alkoholu - 0,98pkt.

Ankietowani między 26 - 35rokiem życia uznali, iż najbardziej stresującą sytuacją jest zatrzymywanie zbiegłych recydywistów - 3,15pkt. Na dalszych miejscach zostały wymienione zatrzymania związane z osobami agresywnymi - 2,88pkt oraz chorymi psychicznie - 2,62pkt. Mniejszym stopniem stresowości do pozostałych sytuacji cechowało się zatrzymywanie nieletnich - 1,98pkt, a najmniej stresującą sytuacją było zatrzymywanie osób będących w stanie nietrzeźwym - 1,31pkt.

Ostatnia grupa będąca między 36 - 45 rokiem życia za najbardziej stresową sytuację uznała zatrzymywanie zbiegłych recydywistów - 2,60pkt. Podobną ilość punktów otrzymały zatrzymania osób agresywnych - 2,25pkt, nieletnich - 2,02pkt oraz chorych psychicznych - 1,83pkt. Najmniej stresującą sytuacją związaną z zatrzymaniami policyjnymi było zatrzymywanie osób nietrzeźwych - 1,02pkt.

Jak wynika z powyższych danych sytuację związane z zatrzymywaniem osób agresywnych zostały uznane za najbardziej stresujące w tym obszarze przez osoby między 18 - 25 rokiem życia, dla pozostałych grup sytuacja ta wiązała się również z dość dużym poziomem stresu, ponieważ umieścili ją na drugim miejscu. Z kolei dla osób między 26 - 35 i 36 - 45 rokiem życia najbardziej stresujące były zatrzymania zbiegłych recydywistów, podczas gdy osoby między 18 - 25 rokiem życia umieściły ja na trzecim miejscu. Dla wszystkich grup wiekowych najmniej stresujące było zatrzymywanie osób będących pod wpływem alkoholu.

Tabela 3 Wiek a poziom stresu w obszarze dotyczącym podjęcia pościgu

bezpośredniego.

Pościg bezpośredni	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Złodziej	1,40	1,83	1,27	4,50
Morderca	2,94	3,29	2,63	8,86
Terrorysta	2,82	2,92	1,98	7,72
Uszkodzenie ciała	2,55	2,72	2,31	7,58
Gwałciciel	1,49	1,54	1,22	4,25

Źródło własne

Dane dotyczące kwestii różnicowania poziomu stresu w obszarze związanym z podjęciem pościgu bezpośredniego zaprezentowanie są w tabeli3.

Z analizy danych zawartych w powyższej tabeli wynika, że najwyższy poziom stresu wśród ankietowanych będących między 18 - 25 rokiem życia uzyskała sytuacją związana z podjęciem pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała morderstwa - 2,94pkt. Tylko 0,12pkt różnicy uzyskała sytuacja związana z podjęciem pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała ataku terrorystycznego - 2,82pkt. Mniejszym stopniem stresowości w stosunku do poprzednich sytuacji cechowało w tej grupie podjęcie pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała ciężkiego umyślnego uszkodzenia ciała - 2,55pkt oraz osobą, która dokonała gwałtu - 1.49pkt. Najmniejszy poziom stresu wśród tej grupy badanych uzyskała sytuacja z podjęciem pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała kradzieży - 1,40pkt.

Ankietowani między 26 - 35 rokiem życia najwyższą ilość punktów przyznali sytuację, w której następuje pościg bezpośredni za osobą, która dokonała morderstwa - 3,29pkt. Mniejszy stopień stresu w stosunku do tej sytuacji wywoływało podjęcie pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała zamachu terrorystycznego - 2,92pkt, osobą, która dokonała ciężkiego umyślnego uszkodzenia ciała - 2,72pkt oraz osobą, która dokonała kradzieży - 1,83pkt. Za najmniej stresującą sytuacje ankietowani z tej grupy uznali pościg za osobą, która dokonała gwałtu - 1,54pkt.

Ankietowani między 36 - 45 rokiem życia najwyższy poziom stresu odczuwaliby przy podjęciu pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała morderstwa - 2,63pkt. Mniejszy stopień stresowości w stosunku do tej sytuacji wywoływało podjęcie pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała ciężkiego umyślnego uszkodzenia ciała - 2,31pkt, osobą, która dokonała ataku terrorystycznego - 1,98pkt oraz osobą, która dokonała kradzieży - 1,27pkt. Najmniej stresową sytuacją w tej grupie badanych okazało się podjęcie pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała gwałtu - 1,22pkt.

Tabela3 wskazuje, iż najwyższy stopień stresowości w tym obszarze wiązał się z podjęciem pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała morderstwa. Osoby starsze za najmniej stresowe pościgi uznały te, które dotyczyły pościgu za gwałcicielem, a osoby młodsze najmniej stresował pościg za złodziejem.

Tabela 4. Wiek a poziom stresu przy zabezpieczaniu zgromadzeń publicznych

Działania zabezpieczające:	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Blokady rolnicze	1,34	2,48	1,15	4,97
Imprezy masowe	2,06	2,41	1,89	6,36
Oficjalne wizyty	1,37	2,02	1,52	4,91
Ochrona VIP-ów	1,60	1,87	1,46	4,93
Demonstracje	2,67	3,46	2,56	8,69
Mecze	2,99	3,07	1,94	8,00

Źródło własne

Jak przedstawia się różnicowanie poziomu stresu w obszarze dotyczącym działań zabezpieczających dowiemy się na podstawie analizy danych zawartych w tabeli 4.

Osoby będące między 18 - 25 rokiem życia za najbardziej stresujące w tym obszarze uznali działania związane z zabezpieczaniem różnego rodzaju meczy - 2,99pkt oraz zabezpieczanie demonstracji i wiecy - 2,67pkt. Mniejszy stopień stresowości w stosunku do poprzednich działań cechował zabezpieczanie imprez masowych - 2,06pkt, ochronę VIP-ów - 1,60pkt oraz zabezpieczanie oficjalnych wizyt - 1,37pkt. Za najmniej stresującą sytuację ankietowani w tej grupie uznali zabezpieczanie blokad rolniczych - 1,34pkt.

Druga grupa badanych będąca między 26 - 35rokiem życia najwyższy poziom stresu przypisała zabezpieczaniu wiecy i demonstracji - 3,46pkt oraz różnego rodzaju meczom - 3,07pkt. Mniejszy stopień stresowości w stosunku do poprzednich działań cechował w tej grupie zabezpieczanie blokad rolniczych - 2,48pkt, imprez masowych - 2,41pkt oraz oficjalnych wizyt - 2,02pkt. Najmniej stresowe sytuacje związane były z ochroną VIP-ów - 1,87pkt.

Trzecia grupa wiekowa będąca między 36 - 45rokiem życia najwyższy poziom stresu przypisała zabezpieczaniu demonstracji i wiecy - 2,56pkt oraz zabezpieczaniu meczy - 1,94pkt. Mniejszy stopień stresowości w stosunku do poprzednich działań zabezpieczających cechował zabezpieczanie imprez masowych - 1,89pkt, oficjalnych wizyt - 1,52pkt oraz ochronę VIP-ów - 1,46pkt. Najmniej stresowymi działaniami zabezpieczającymi były blokady rolnicze - 1,15pkt.

Jak wynika z powyższej tabeli w obszarze związanym z działaniami zabezpieczającymi najwyższe stopień stresowości cechował działania związane z zabezpieczaniem wiecy i demonstracji oraz różnego rodzaju meczy. Badani między 18 - 25 i 36 - 45rokiem życia za najmniej stresowe uznali zabezpieczanie blokad rolniczych, podczas gdy ci między 26 - 35 rokiem życia ochronę VIP-ów. Działania związane z zabezpieczaniem wizyt ważnych osobistości (VIP-ów) dla ankietowanych między 18 - 25 rokiem życia cechował się dość znacznym stopniem stresowości, podczas gdy dla pozostałych grup czynnik stresu był tu zdecydowanie niższy. Podobnie dla ankietowanych mających 26 - 35 lat stres związany z zabezpieczaniem blokad rolniczych był wyższy niż dla pozostałych grup. Wynika z tego, iż wiek badanych oraz rodzaje sytuacji zabezpieczających mają wpływ na kształtowanie się poziomu stresu w tym obszarze.

Tabela 5 Wiek a poziom stresu przy czynnościach związanych z legitymowaniem i

kontrolą.

Legitymowanie i kontrola	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Ustalanie tożsamości	0,88	0,80	0,58	2,26
Legitymowanie narkomanów	1,57	2,24	1,82	5,63
Legitymowanie karanych	2,14	2,80	2,13	7,07
Kontrola osobista	2,11	2,46	1,42	5,99
Kontrola bagażu	1,00	1,25	0,78	3,03
Rewizja pomieszczeń	1,51	2,30	1,65	5,46

Źródło własne

Kolejny obszar związany z wykonywaniem obowiązków służbowych wiąże się z czynnościami legitymowania i kontrolą. Uzyskane wyniki badań dotyczące powiązań między kształtowaniem się poziomu stresu w tym obszarze a wiekiem ankietowanych zawarte są w tabeli5.

Jak wynika z powyższej tabeli ankietowani ze wszystkich grup wiekowych za najbardziej stresującą w tym obszarze sytuacje uznali tą związaną z legitymowaniem osób podejrzanych o rozbój. Ankietowani między 18 - 25 rokiem życia przyznali tej sytuacji 2,14pkt, między 26 - 35 rokiem życia - 2,80pkt, a między 36 - 45 rokiem życia - 2,13pkt. Ankietowani miedzy 18 - 25 i 26 - 35 rokiem życia na drugim miejscu pod względem stresowości umieścili sytuację związaną z dokonywaniem kontroli osobistej a ankietowani między 36 - 45 rokiem życia na drugim miejscu umieścili sytuację związaną z legitymowaniem narkomanów. Ankietowani z najmłodszej grupy wiekowej (18 - 25lat) na trzeciej pozycji umieścili sytuację związaną z legitymowaniem narkomanów, podczas gdy pozostałe grupy na trzej pozycji umieściły przeszukiwanie pomieszczeń. Wszystkie grupy wiekowe w tym obszarze za najmniej stresową sytuację uznały czynności związane z ustalaniem tożsamości.

Tabela 6 Staż pracy a poziom stresu w obszarze interwencji policyjnych.

Interwencje:	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Nieletni	1,56	1,70	0,62	0,59	0,52	4,99
Lokale publiczne	2,10	1,41	0,49	0,38	0,51	4,89
Domowe	3,68	2,26	0,70	0,61	0,54	7,79
Zbiegowiska	3,44	1,89	0,66	0,56	0,36	6,91
Bezdomni	2,15	0,79	0,29	0,22	0,19	3,64
Doprowadzanie osób	2,48	1,58	0,51	0,48	0,38	5,43

Źródło własne

Jak wynika z danych zawartych w tabeli6 staż pracy ankietowanych policjantów różnicuje stopień występowania reakcji stresowej podczas wykonywania różnorodnych czynności związanych z interwencjami policyjnymi.

Ankietowani pracujący w policji nie dłużej niż 5 lat za najbardziej stresującą sytuację w tym obszarze uznali podejmowanie interwencji domowych - 3,68pkt a na drugim miejscu umieścili sytuację dotyczącą interwencji przy różnego rodzaju zbiegowiskach - 3,44pkt. Dla badanych z tej grupy stres występujący przy doprowadzaniu na wniosek odpowiednich władz - 2,48pkt, interwencje w stosunku do bezdomnych - 2,15pkt oraz interweniowanie w lokalach publicznych - 2,10pkt kształtował się na podobnym poziomie. Najmniej stresową sytuacja była związana interwencjami podejmowanymi w stosunku do nieletnich - 1,56pkt.

Ankietowani z 6 - 10 letnim stażem pracy za najbardziej stresującą sytuację uznali interwencje domowe - 2,26pkt. W tym obszarze interwencje przy zbiegowiskach - 1,89pkt oraz w stosunku do nieletnich - 1,70pkt znajdowały się na podobnym poziomie podobnie jak następne w kolejności interwencje związane z doprowadzaniem osób - 1,58pkt oraz w lokalach publicznych - 1,41pkt. Najmniej stresową sytuacją w tej grupie badanych było interweniowanie w stosunku do bezdomnych - 0,79pkt.

Ankietowani z 11 - 15 letnim stażem pracy za najbardziej stresującą sytuację uznali interwencje domowe - 0,70pkt. Następne z niewielkimi różnicami punktowymi znalazły się interwencje przy zbiegowiskach - 0,51pkt oraz w stosunku do nieletnich - 0,62pkt. Podobne różnice punktowe wystąpiły między dalszymi sytuacjami interwencyjnymi związanymi z doprowadzaniem osób na wniosek władz - 0,51pkt oraz interwencjami w lokalach publicznych - 0,49pkt. Najmniej stresującą sytuacją w tej grupie było interweniowanie w stosunku do osób bezdomnych - 0,29pkt.

Ankietowani z 16 - 20 letnim stażem pracy za najbardziej stresującą sytuację uznali interwencje domowe - 0.61pkt a na drugim miejscu umieścili interwencje w stosunku do osób nieletnich - 0,59pkt. Na dalszej pozycji z niewielkimi różnicami punktowymi znalazła się interwencja przy zbiegowiskach - 0,56pkt. Mniej stresujący charakter dla tej grupy badanych miało doprowadzanie na wniosek odpowiednich władz - 0,48pkt oraz interweniowanie w lokalach publicznych - 0,38pkt. Za najmniej stresującą sytuację uznali oni interwencje w stosunku do osób bezdomnych - 0,22pkt.

Ankietowani z najdłuższym stażem pracy między 21 - 25 lat za najbardziej stresującą sytuację uznali interwencje domowe - 0,54pkt. Różnica punktowa między interwencjami w stosunku do nieletnich - 0,52pkt a interwencjami przy zbiegowiskach - 0,51pkt wynosiła tylko 0,01pkt, co świadczy o tym, iż sytuacje te charakteryzując się dla badanych podobnym stopniem stresowości. Mniejszy poziom stresu w stosunku do poprzednich interwencji cechował doprowadzanie na wniosek odpowiednich władz - 0,38pkt oraz interwencje przy zbiegowiskach - 0,36pkt. Za najmniej stresującą sytuację w tym obszarze ankietowani uznali interwencje w stosunku do bezdomnych - 0,19pkt.

Jak wynika z powyższego zestawienia ankietowani we wszystkich grupach uznali interwencje domowe za najbardziej stresującą sytuację w tym obszarze. Ankietowani ze stażem pracy do 5 lat, 6 - 10 oraz 11 -15letni staż pracy na drugim miejscu pod względem stresowości umieścili sytuację związaną z interwencjami przy zbiegowiskach natomiast pozostałe grupy z zwiększym stażem pracy interwencje w stosunku do nieletnich. Interwencje przy różnego rodzaju zbiegowiskach ankietowani z 21 - 25 letnim stażem pracy umieścili na jednej z końcowych pozycji. Zdecydowane różnice wystąpiły również przy określeniu najmniej stresowej sytuacji w tym obszarze. Ankietowani z najmniejszym stażem pracy za najmniej stresujące uznali interwencje w stosunku do nieletnich, podczas gdy wszystkie pozostałe grupy wymieniły tu interwencje w stosunku do bezdomnych. Dla ankietowanych z najmniejszym stażem pracy interwencje w stosunku do bezdomnych uplasowały się na dość wysokiej pozycji pod względem stresowości.

Tabela 7. Staż pracy a poziom stresu w obszarze zatrzymań policyjnych.

Zatrzymania:	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Osoby pijane	1,48	0,92	0,34	0,25	0,32	3,31
Osoby agresywne	3,72	2,15	0,73	0,64	0,57	7,81
Osoby chore psychicznie	3,28	1,91	0,60	0,54	0,47	6,80
Zbiegli recydywiści	3,40	2,38	0,77	0,77	0,67	7,99
Nieletni	2,14	1,37	0,61	0,54	0,53	5,19

Źródło własne

Wyniki badań dotyczące różnicowania poziomu stresu w obszarze dotyczącym zatrzymań policyjnych prezentuje tabela 7.

Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli różnice między poszczególnymi grupami w kształtowaniu się poziomu stresu są niewielkie. Najwyższy poziom stresu związany jest w tym obszarze zatrzymywaniem zbiegłych recydywistów oraz osób agresywnych. Sytuacje te wymiennie w poszczególnych grupach zajmowały czołowe miejsca. Wszystkie grupy również zaznaczyły zgodnie, iż zatrzymania osób będących w stanie nietrzeźwym są dla nich najmniej stresujące.

Tabela 8 Staż pracy a poziom stresu przy podjęciu pościgu bezpośredniego

Pościg bezpośredni	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Złodziej	2,06	1,32	0,41	0,41	0,30	4,50
Morderca	4,06	2,55	0,82	0,78	0,65	8,86
Terrorysta	3,84	2,18	0,59	0,63	0,48	7,72
Uszkodzenie ciała	3,58	2,11	0,72	0,62	0,55	7,58
Gwałciciel	2,06	1,08	0,38	0,30	0,43	4,25

Źródło własne

Dane dotyczące kwestii różnicowania poziomu stresu ze względu na staż pracy w obszarze związanym z podjęciem pościgu bezpośredniego zaprezentowane są w tabeli8.

Ogólnie można powiedzieć, iż między poszczególnymi grupami mającymi różny staż pracy wystąpiła względna zgodność, co do stresujących ich sytuacji. Można tu zauważyć tylko niewielkie różnice punktowe między poszczególnymi sytuacjami. Wszystkie grupy wskazały sytuację związaną z podjęciem pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała morderstwa, jako tą, która wywołuje u nich najwyższy poziom stresu. Badani ze stażem pracy do 5 lat, 6 - 10 i 16 - 25 lat na drugim miejscu umieścili sytuację, w której następuje podjęcie pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała ataku terrorystycznego natomiast pozostałe grupy na drugim miejscu umieściły sytuację, w której następuje podjęcie pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała ciężkiego umyślnego uszkodzenia ciała. Ankietowani z grupy z najmniejszym stażem pracy określili sytuację związane z podjęciem pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała kradzieży i osobą, która dokonała gwałtu jako będące na jednakowym poziomie pod względem stresowości (były to sytuacje najmniej ich stresujące). Za najmniej stresujące sytuacje związane z tym obszarem ankietowani z grup z 6 - 10, 11 - 15 i 16 - 20 letnim stażem pracy uznali podjęcie pościgu bezpośredniego za osobą, która dokonała gwałtu, a ankietowani z 21 - 25 letnim stażem pracy osobę, która dokonała kradzieży.

Tabela 9. Staż pracy a poziom stresu przy zabezpieczaniu zgromadzeń publicznych.

Działania zabezpieczające	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Blokady rolnicze	2,26	1,61	0,42	0,30	0,38	4,97
Imprezy masowe	2,96	1,69	0,66	0,55	0,50	6,36
Oficjalne wizyty	2,07	1,50	0,50	0,44	0,40	4,91
Ochrona VIP-ów	2,20	1,48	0,47	0,43	0,35	4,93
Demonstracje	3,92	2,59	0,80	0,74	0,64	8,69
Mecze	4,16	2,11	0,66	0,53	0,54	8,00

Źródło własne

Jak przedstawia się różnicowanie poziomu stresu ze względu na różny staż pracy w obszarze dotyczącym działań zabezpieczających dowiemy się na podstawie analizy danych zawartych w tabeli 9.

Ankietowani mający najkrótszy staż pracy - nieprzekraczający 5 lat - za najbardziej stresującą sytuację związaną z tym obszarem uznali zabezpieczanie wszelkiego rodzaju meczy itp. imprez sportowych - 4,16pkt. Na drugim miejscu z równie wysokim wynikiem punktowym znalazły się działania zabezpieczające związane z demonstracjami i wiecami - 3,92pkt. Jako mniej stresujące sytuacje w stosunku do poprzednich ankietowani uznali działania związane z zabezpieczaniem imprez masowych - 2,96pkt, blokad rolniczych - 2,26pkt oraz ochronę VIP-ów - 2,20pkt. Ostatnie miejsce jako najmniej stresowa sytuacja dla tej grupy zajęły działania związane z zabezpieczaniem oficjalnych wizyt - 2,07pkt.

Ankietowani z 6 - 10 letnim stażem pracy za najbardziej stresującą sytuację związaną z tym obszarem uznali zabezpieczanie demonstracji i wiecy - 2,59pkt. na drugim miejscu znalazły się działania w zabezpieczaniu różnego rodzaju meczy - 2,11pkt. Mniej stresujące w stosunku do powyższych sytuacji okazały się działania związane z zabezpieczaniem imprez masowych - 1,69pkr oraz blokad rolniczych - 1,61pkt. Za najmniej stresujące sytuację związane z tym obszarem badani z tej grupy uznali zabezpieczanie oficjalnych wizyt - 1,50pkt oraz ochronę VIP-ów - 1,48pkt.

Ankietowani z 11 - 15letnim stażem pracy za najbardziej stresującą sytuację uznali zabezpieczanie demonstracji i wieców - 0,80pkt. Działania związane z zabezpieczaniem imprez masowych - 0,66pkr oraz meczy - 0 66pkt charakteryzowały się wśród tej grupy badanych tym samym poziomem stresowości. Mniej stresowe sytuacje w stosunku do poprzednich związane były z zabezpieczaniem oficjalnych wizyt - 0,50pkt oraz ochroną VIP-ów - 0,74pkt. Za najmniej stresową sytuację ankietowani uznali zabezpieczanie blokad rolniczych - 0,42pkt.

Ankietowani z 16 - 20 letnim stażem pracy za najbardziej stresującą sytuację uznali zabezpieczanie demonstracji i wiecy - 0,74pkt. W tej grupie badanych okazało się, że drugą pod względem stresowości jest sytuacja związana z zabezpieczaniem imprez masowych - 0,55pkt a tuż za nią z niewielkimi różnicami punktowymi znalazła się sytuacja związana z zabezpieczaniem meczy - 0,53pkt. Mniej stresowymi w porównaniu do poprzednich były działania związane z zabezpieczaniem oficjalnych wizyt - 0,44pkt oraz ochrona VIP-ów - 0,43pkt. Ankietowani z tej grupy za najmniej stresogenną sytuację uznali zabezpieczanie blokad rolniczych - 0,30pkt.

Ankietowani z 21 - 25 letnim stażem pracy za najbardziej stresującą sytuację uznali zabezpieczanie demonstracji i wiecy - 0,64pkt. Podobnym stopniem stresowości cechowały się działania związane z zabezpieczaniem meczy - 0,54pkt oraz imprez masowych - 0,50pkt. Mniej stresowymi działaniami zabezpieczającymi w stosunku do poprzednich było zabezpieczanie oficjalnych wizyt - 0,40pkt oraz blokad rolniczych - 0,38pkt. Najmniej stresującą sytuacją w tej grupie była sytuacja związana z ochroną VIP-ów.

Jak wynika z tabeli 9 większość grup z najbardziej stresujące sytuacje związane z działaniami zabezpieczającymi uznała zabezpieczanie demonstracji i wiecy oraz różnego rodzaju meczy. Jedynie ankietowani z 16 - 20 letnim stażem pracy wyżej od działań związanych zabezpieczaniem meczy postawili działania związane z zabezpieczaniem imprez masowych. Zdecydowane różnice w poziomie kształtowania stresu wystąpiły w tym obszarze przy określaniu najmniej stregennego działania zabezpieczającego. Ankietowani z najmniejszym stażem pracy za najmniej stresującą sytuację uznali tu zabezpieczanie oficjalnych wizyt, podczas gdy ankietowani z 6 - 10 i 21 - 25 letnim stażem pracy za najmniej stresujące działanie zabezpieczające uznali ochronę VIP-ów. Ankietowani z 11 - 15 i 16 - 20 letnim stażem pracy uznali tu sytuację związaną z zabezpieczaniem blokad rolniczych.

Tabela 10 Staż pracy a poziom stresu w obszarze związanym z legitymowaniem i kontrolą

Legitymowanie i kontrola	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Ustalanie tożsamości	1,13	0,51	0,25	0,8	0,29	2,26
Legitymowanie narkomanów	2,38	1,68	0,53	0,55	0,49	5,63
Legitymowanie przestępców	3,14	2,09	0,68	0,64	0,52	7,07
Kontrola osobista	2,99	1,78	0,49	0,40	0,33	5,99
Kontrola bagażu	1,49	0,80	0,29	0,27	0,18	3,03
Rewizja mieszkań	2,27	1,76	0,54	0,52	0,37	5,46

Źródło własne

Kolejny obszar związany z wykonywaniem obowiązków służbowych wiąże się z czynnościami legitymowania i kontrolą. Uzyskane wyniki badań dotyczące powiązań między kształtowaniem się poziomu stresu w tym obszarze a stażem pracy ankietowanych zawarte są w tabeli 10.

Na podstawie powyższej tabeli można zauważyć, iż w tym obszarze dla wszystkich grup najbardziej stresująca okazała się sytuacja związana z legitymowaniem przestępców itp. osób. Na drugim miejscu u osób ze stażem pracy do 5 lat i mających 6 - 10 letni staż pracy znalazła się sytuacja związana z wykonywaniem kontroli osobistej, podczas gdy u badanych z 16 - 20 i 21 - 25 letnim stażem pracy znalazła się tu sytuacja związana z czynnościami legitymowania narkomanów. Ankietowani z 11 - 15 letnim stażem pracy na drugim miejscu pod względem stresowości umieścili czynności związane z przeszukiwaniem pomieszczeń, lokali itp. Czynności związane z przeszukiwaniem pomieszczeń u pozostałych grup cechowały się mniejszym stopniem stresowości. Wszystkie grupy badanych określiły sytuacje związane z czynnościami ustalania tożsamości i kontrolą bagażu jako te, które wzbudzają u nich stosunkowo niski poziom stresu.

4.2 Kształtowanie się poziomu stresu w przypadku użycia środków

przymusu bezpośredniego.

Zawód policjanta wiąże się z silnymi stresami. Każdy, kto go wybiera powinien zdawać sobie sprawę z podejmowanego ryzyka. Policjanta szkoli się na wypadek sytuacji, w której może zostać zmuszony do użycia broni palnej lub innego środka przymusu bezpośredniego. Jednak reakcje po pociągnięciu za spust itp. sytuacje są często szokujące. Zawsze wynikają z ogromnego stresu. Różne są tylko ich formy. Policjanci mają specyficzny zawód na styku normy i patologii. W policji nie szkoli się zabójców, brak emocji to tylko pozór. Zgodnie z zasadami etyki zawodowej, policjant powinien postępować tak, aby jego działania mogły być przykładem praworządności i prowadziły do pogłębiania społecznego zaufania do Policji. Policjant we wszystkich swoich działaniach ma obowiązek poszanowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka, w szczególności wyrażający się w;

1. respektowaniu prawa każdego człowieka do życia;

2. zakazie inicjowania, stosowania i tolerowania tortur bądź nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.

Policjant podejmując decyzję o użyciu broni palnej lub zastosowaniu środków przymusu bezpośredniego, powinien zachować szczególną rozwagę i stale mieć na uwadze charakter tych środków.

Rozdział ten będzie dotyczył wpływu wieku oraz stażu pracy na różnicowanie poziomu stresu badanych w sytuacji użycia przez nich różnorodnych środków przymusu bezpośredniego. W dalszej części mojej pracy będę chciała wykazać różnice zachodzące między poziomem stresu w różnych grupach. Zaprezentowane e tym rozdziale wyniki badań będą miały na celu rozwiązanie dwóch wcześniej postawionych problemów: użycie, których ze środków przymusu bezpośredniego powoduje wystąpienie większego a których mniejszego poziomu stresu oraz jakie czynniki wpływają na różnicowanie poziomu stresu przy użyciu przez policjantów pionu prewencji środków przymusu bezpośredniego.

Tabela 11 Wiek a poziom stresu przy użyciu środków przymusu bezpośredniego.

Użycie środków przymusu bezpośredniego	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Broń palna	2,48	2,90	1,63	7,01
Pałka służbowa	1,32	1,96	1,00	4,28
Armatka wodna	0,74	0,74	0,22	1,70
Pies służbowy	1,49	2,09	1,70	5,28
Pociski niepenetracyjne	2,21	2,60	1,88	6,69
Kajdanki policyjne	0,42	0,31	0,13	0,86
Broń gazowa	1,56	2,11	1,65	5,32

Źródło własne

Kolejny obszar związany z pracą policjantów pionu prewencji związany jest z użyciem środków przymusu bezpośredniego. Uzyskane wyniki badań dotyczące powiązań między kształtowaniem się poziomu stresu w tym obszarze a wiekiem ankietowanych zawarte są w tabeli 11.

Analizując kształtowanie się poziomu stresu w związku z użyciem broni palnej można zauważyć, iż dla badanych między 18 - 25 oraz 26 - 35 rokiem życia jest to najbardziej stresogenną środek przymusu bezpośredniego. Natomiast badani między 36 - 45 rokiem życia odczuwają wyższy poziom stresu przy użyciu pocisków niepenetracyjnych - 1,88pkt, psa policyjnego - 1,70pkt oraz broni gazowej - 1,65pkt. Użycie pocisków niepenetracyjnych dla wszystkich grup wiekowych wiązało się wystąpieniem dość wysokiej reakcji stresowej. Za najmniej stresujące sytuacje związane z użycie środków przymusu bezpośredniego ankietowani uznali te, w których użyliby armatki wodnej oraz kajdanek policyjnych.

Tabela 12 Staż pracy a poziom stresu przy użyciu środków przymusu bezpośredniego

Użycie środków przymusu bezpośredniego	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Broń palna	3,49	2,07	0,53	0,45	0,47	7,01
Pałka służbowa	2,04	1,35	0,40	0,30	0,19	4,28
Armatka wodna	1,04	0,42	0,13	0,3	0,8	1,70
Pies służbowy	2,28	1,57	0,51	0,52	0,40	5,28
Pociski niepenetracyjne	3,22	1,88	0,60	0,53	0,46	6,69
Kajdanki policyjne	0,59	0,14	0,7	0,2	0,4	0,86
Broń gazowa	2,27	1,59	0,54	0,40	0,52	5,32

Źródło własne

Wyniki badań dotyczące różnicowania poziomu stresu w obszarze dotyczącym użycia środków przymusu bezpośredniego przedstawia tabela 12.

Na podstawie powyższej tabeli można zauważyć, że najmniejszy poziom stresu wśród wszystkich grup wiąże się z użyciem przez policjantów armatki wodnej oraz kajdanek policyjnych. Dość duże zróżnicowanie w kształtowaniu poziomu stresu w tym obszarze można zauważyć na podstawie określenia najbardziej stresującego środka przymusu bezpośredniego. Dla ankietowanych mających mniejszy staż pracy (do 5 lat oraz 6 - 10lat) użycie broni palnej było najbardziej stresową sytuacją, badani z 11 - 15 oraz 16 - 20 letnim stażem pracy umieścili użycie tego środka przymusu bezpośredniego na trzeciej pozycji a z 21 - 25 letnim stażem pracy na drugim. Dla ankietowanych z większym stażem pracy (11 - 15 oraz 16 - 20lat) najwyższy poziom stresowości wiązał się z użyciem pocisków niepenetracyjnych natomiast dla policjantów z największym stażem pracy (21 - 25lat) najbardziej stresujące było użycie gazów bojowych np. łzawiących. Dla ankietowanych z 16 - 20 letnim stażem pracy użycie psa policyjnego wiązało się z wystąpieniem dość dużej reakcji stresowej, podczas gdy dla pozostałych grup stres związany z użyciem psa policyjnego był zdecydowanie mniejszy.

4.3 Kształtowanie się poziomu stresu w sytuacjach trudnych mających

miejsce w pracy policji pionu prewencji

Policjanci to ludzie trudnych zadań, stykający się, na co dzień z ludzką krzywdą, nieszczęściem i tragedią. Mnogość sytuacji trudnych, z jakimi przychodzi im się zetknąć niejednokrotnie wywołuje u nich silny stres. Postępowanie policjanta w kontaktach z ludźmi powinna cechować życzliwość oraz bezstronność wykluczająca uprzedzenia rasowe, narodowościowe, wyznaniowe, polityczne, światopoglądowe lub wynikające z innych przyczyn. Wykonując zadania służbowe, policjant powinien dostosować swoje zachowanie do sytuacji i cech osób uczestniczących w zdarzeniu, w szczególności wieku, płci, narodowości i wyznania, a także uwzględniać uzasadnione potrzeby tych osób. Policjant pionu prewencji nie może ulegać wpływowi chwili, nie może mieć gorszego dnia czy chwili słabości. Musi być opanowany i sprawnie działać w każdej sytuacji, nawet wtedy, kiedy jego życie jest w zagrożeniu. Nie może spanikować i narażać niewinnych ludzi na niebezpieczeństwo.

Rozdział ten dotyczy wpływu wieku oraz stażu pracy na różnicowanie poziomu stresu badanych w sytuacjach trudnych. W dalszej części mojej pracy będę chciała wykazać różnice zachodzące między poziomem stresu w różnych grupach. Zaprezentowane w tym rozdziale badania będą miały na celu rozwiązanie wcześniej postawionego problemu:, co w pracy policji pionu prewencji w różnych sytuacjach i w jakim stopniu stresuje policjantów? Jakie czynniki wpływają na te różnice?

Tabela 13. Wiek a poziom stresu w sytuacjach trudnych

Sytuacje trudne:	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Obraźliwe słowa	1,91	1,86	1,04	4,81
Użycie przemocy	2,31	2,54	2,02	6,87
Otrzymanie postrzału	3,09	3,62	2,73	9,44
Postrzelenie kogoś	2,42	2,81	2,28	7,51
Zastrzelenie podejrzanego	2,87	3,45	2,62	8,94
Grożenie bronią	2,24	2,94	1,93	7,11
Stawianie oporu	2,01	2,44	1,32	5,77

Źródło własne

Wyniki badań dotyczące różnicowania poziomu stresu w obszarze dotyczącym występowania w pracy policjanta sytuacji trudnych przedstawia tabela 13.

Porównując zamieszczone w niej wyniki można zauważyć, iż dla wszystkich grup sytuacja najbardziej stresująca wiąże się z możliwością otrzymania rany postrzałowej. Na dalszych pozycjach z równie wysokimi wynikami punktowymi znalazły się sytuacje związane z zastrzeleniem drugiego człowieka oraz zadaniem komuś rany postrzałowej. Dla grup między 26 - 35 rokiem życia bardziej stresująca niż dla pozostałych grup była sytuacja, w której grożono by policjantowi bronią palną. Wszystkie grupy najmniejszy poziom stresowości przypisały sytuacjom związanym ze stawianiem oporu podczas zatrzymań oraz gdy osoby rzucają obraźliwe słowa pod adresem funkcjonariuszy.

Tabela 14 Staż pracy a poziom stresu w sytuacjach trudnych

Sytuacje trudne:	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Obraźliwe słowa	2,55	1,31	0,34	0,36	0,25	4,81
Użycie przemocy	3,20	1,88	0,68	0,59	0,52	6,87
Otrzymanie postrzału	4,41	2,70	0,84	0,80	0,69	9,44
Postrzelenie kogoś	3,45	2,11	0,71	0,65	0,59	7,51
Zastrzelenie podejrzanego	4,26	2,50	0,74	0,78	0,66	8,94
Grożenie bronią	3,30	2,13	0,65	0,57	0,46	7,11
Stawianie oporu	2,94	1,68	0,41	0,42	0,32	5,77

Źródło własne

Dane dotyczące kwestii różnicowania poziomu stresu ze względu na staż pracy w obszarze związanym z występowaniem sytuacji trudnych w pracy policjanta zaprezentowane są w tabeli 14.

Porównując wyniki zamieszczone w powyższej tabeli można zauważyć, iż najbardziej stresującą sytuacją w tym obszarze dla wszystkich grup była możliwość otrzymania rany postrzałowej. Również wszystkie grupy na drugim miejscu pod względem stresowości umieściły sytuację związana z możliwością zastrzelenia drugiej osoby. Przy czym stopień stresowości w grupie z 16 - 20 letnim stażem pracy w sytuacji związanej z możliwością zastrzelenia drugiej osoby - 0,78pkt był zbliżony punktowo do sytuacji, w której istniałaby możliwość otrzymania postrzału - 0,80pkt. Podobnym poziomem stresowości w grupie z 6 - 10 letnim stażem pracy charakteryzowały się sytuacje związane z grożeniem funkcjonariuszowi bronią - 2,13pkt oraz postrzeleniem kogoś - 2,11pkt. W grupie z 11 - 15 letnim stażem pracy podobnym natężeniem stresowym charakteryzowały się sytuacje związane z grożeniem funkcjonariuszowi bronią - 0,65pkt oraz użyciem przemocy w stosunku do funkcjonariusza - 0,68pkt. Pomiędzy poszczególnymi grupami w tym obszarze nie był o rażących rozbieżności. Wszystkie za najmniej stresującą sytuację w tym obszarze uznały stawianie oporu podczas zatrzymań oraz używanie obraźliwych słów wobec policji.

4.4 Różnicowanie poziomu stresu w sytuacjach związanych z

wewnętrznymi sytuacjami występującymi w miejscu

pracy.

Stosunek policjanta do innych policjantów powinien być oparty na przestrzeganiu zasad poprawnego zachowania, poszanowania godności, a także tolerancji w zakresie nienaruszającym porządku prawnego. Policjant powinien w miarę możliwości udzielać pomocy innym policjantom w realizacji zadań służbowych oraz wspierać w rozwiązywaniu ich problemów osobistych. Również w kontaktach z przełożonym policjant powinien zachować odpowiednią,,nić porozumienia” potrzebną do wypełniania powierzonych mu zadań. Przełożony z kolei powinien dawać podwładnym przykład nienagannego zachowania w szczególności nie powinien nadużywać stanowiska, funkcji, stopnie policyjnego w celu poniżenia podległego policjanta itp. Przełożony powinien zapewnić podległym policjantom właściwe warunki wykonywania zadań i rozwoju zawodowego oraz dbać o atmosferę pracy i dobre stosunki między ludzkie. Kierując zadaniami podległych policjantów przełożony powinien wydawać jasne i zrozumiałe polecenia oraz inspirować i motywować ich do działania. Przełożony oceniając podległych policjantów, powinien kierować się jasno określonymi i znanymi im kryteriami oraz sprawiedliwością i obiektywizmem. Przełożony powinien wysłuchać podwładnego w sprawach zawodowych i osobistych oraz udzielić mu wsparcia bądź pomocy, z zachowaniem dyskrecji. Z kolei podwładny powinien rzetelnie wykonywać polecenia przełożonego oraz odnosić się do niego z szacunkiem. Policjant powinien stale doskonalić i uzupełniać swoją wiedzę oraz umiejętności zawodowe, a także dbać o sprawność fizyczną. Powinien dbać również o społeczny wizerunek Policji jako formacji, w której służy i podejmować działania służące budowaniu zaufania do niej. Policjant nie powinien akceptować, tolerować ani lekceważyć zachowań policjantów naruszających prawo lub, których zachowanie jest nieodpowiednie do wykonywanego zawodu.

Zaprezentowane w tym rozdziale badania będą miały na celu rozwiązanie dwóch wcześniej postawionych problemów: problemów, jakim stopniu relacje wewnętrzne powodują wystąpienie reakcji stresowej oraz jakie sytuacje mające miejsce w pracy wpływają na występowanie stresu w prewencji policji? Jak różnicuje się poziom stresu w tych sytuacjach?

Tabela 15 Wpływ wieku na jakość stosunków wewnętrznych

Stosunki wewnętrzne:	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Przełożony	1,43	2,47	2,47	6,37
Kolega	2,67	3,28	2,23	8,18

Źródło własne

Wyniki badań dotyczące kształtowania się stosunków wewnętrznych ze względu na wiek badanych przedstawia tabela 15.

Jak wynika z zaprezentowanych danych u ankietowanych między 18 - 25 oraz 26 - 35 rokiem życia jakość z stosunków z kolegami jest zdecydowanie lepsza niż z przełożonym. Jedynie w grupie z najwyższą średnią wieku kontakty z przełożonymi cechowały się lepszym stopniem.

Tabela 16 Wpływ wykształcenia na jakość stosunków wewnętrznych

Stosunki wewnętrzne	Poziom Stresu
		Średnie	Licencjat	Wyższe	Suma
Przełożony	3,61	0,95	1,81	6,37
Kolega	4,86	1,28	2,04	8,18

Źródło własne

Tabela 16 prezentuje dane dotyczące kształtowania się jakości stosunków wewnętrznych w kontaktach z przełożonym oraz z kolegami u policjantów z różnym stopniem wykształcenia.

Na podstawie powyższej tabeli można zauważyć, iż bez względu na posiadany stopień wykształcenia wszyscy ankietowani uważali swoje stosunki z kolegami za lepsze od tych, jakie mają ze swoim przełożonym.

Tabela 17 Wpływ stażu pracy na jakość stosunków wewnętrznych

Stosunki wewnętrzne	Poziom Stresu
		Do 5lat	6-10lat	11-15lat	16-20lat	21-25lat	Suma
Przełożony	2,29	1,98	0,79	0,63	0,68	6,37
Kolega	3,88	2,42	0,64	0,64	0,60	8,18

Źródło własne

Uzyskane wyniki badań dotyczące powiązań między jakością stosunków wewnętrznych w obszarze dotyczącym bezpośrednio miejsca pracy a stażem pracy badanych zawarte są w tabeli 17.

Jak wynika przestawionej tabeli ankietowani ze stażem pracy nieprzekraczającym 5 lat oraz z 6 - 10 letnim stażem pracy jakość swoich kontaktów z kolegami określili jako lepsze od tych, jakie mają z przełożonym. Natomiast wraz ze wzrostem stażu pracy wzrasta jakość kontaktów z przełożonymi. Już ankietowani z 11 - 15 letnim stażem pracy określili swoje kontakty z przełożonym jako lepsze od kontaktów z kolegami a ankietowani z 16 - 20 letnim stażem umieścili swoje relacje z przełożonym - 0,63pkt i kolegami - 0,64pkt prawie na tym samym poziomie. Ankietowani z najwyższym stażem pracy jakość kontaktów z przełożonym postawili wyżej niż z kolegami.

Nie wszystkie sytuacje mające miejsce w pracy wpływają na policjantów w taki sam sposób. Sytuacja stresująca, która może zniszczyć zdrowie jednego pracownika (policjanta), u innej osoby może nie wywołać żadnych negatywnych efektów lub wywołać ledwie zauważalne następstwa. Wiedza, umiejętności oraz zdolności potrzebne do wykonywania pracy także mogą zwiększać lub zmniejszać konsekwencje stresu. Policjanci pionu prewencji potrzebują właściwego poziomu motywacji zawodowej, odpowiednich predyspozycji i przygotowania zawodowego, a także zaufania, tak ze strony społeczeństwa, jak i przełożonego.

Tabela 18 Wiek a poziom stresu w sytuacjach związanych z miejscem pracy

Miejsce pracy:	Poziom Stresu
		18-25lat	26-35lat	36-45lat	Suma
Krytyka przełożonego	1,43	2,58	2,13	6,14
Zła atmosfera	2,40	2,97	2,15	7,52
Nadmierne wymagania	2,22	2,74	2,09	7,05
Brak awansu	1,97	2,91	2,13	7,01
Brak szkoleń	1,97	2,87	1,89	6,73

Źródło własne

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 18 wiek badanych różnicuje stopień występowania stresu w obszarze związanym z sytuacjami w miejscu pracy.

Na podstawie powyższej tabeli można zauważyć, że wystąpienie niesprzyjającej atmosfery w miejscu pracy, jest najbardziej stresową sytuacją dla wszystkich grup. Na drugim miejscu pod względem stresowości ankietowani między 18 - 25 rokiem życia umieścili nadmierne wymagania stawiane im przez przełożonego - 2,40pkt natomiast badani między 26 - 35 rokiem życia na drugim miejscu umieścili sytuację związaną z brakiem możliwości awansowania - 2,91pkt. Ankietowani między 36 - 45 rokiem życia sytuację związaną z brakiem możliwości awansowania - 2,13 oraz krytyką wyrażoną przez przełożonego - 2,13pkt umieścili pod względem stresowości na tym samym poziomie. Dla badanych między 18 - 25 oraz 26 - 35 rokiem życia najmniej stresową sytuacją była ta związana z krytyką wyrażaną przez przełożonego natomiast dla starszych policjantów, brak możliwości doskonalenia zawodowego.

Tabela 19 Wykształcenie a poziom stresu w sytuacjach związanych z miejscem pracy

Miejsce pracy:	Poziom Stresu
		Średnie	Licencjat	Wyższe	Suma
Krytyka przełożonego	3,27	0,96	1,91	6,14
Zła atmosfera	4,32	1,30	1,90	7,52
Nadmierne wymagania	4,10	1,08	1,87	7,05
Brak awansu	3,63	1,23	2,15	7,01
Brak szkoleń	3,71	1,22	1,80	6,73

Źródło własne

Uzyskane wyniki badań dotyczące powiązań między kształtowaniem się poziomu stresu w miejscu pracy a wykształceniem wskazuje na wyraźne różnice zachodzące pomiędzy grupami.

Badani ze średnim oraz licencjackim wykształceniem za najbardziej stresującą sytuację związaną z tym obszarem uznali wystąpienie w pracy złej, niesprzyjającej atmosfery, natomiast badani z wyższym wykształceniem za najbardziej ich stresującą sytuację uznali brak możliwości awansowania, wystąpienie złej atmosfery w miejscu pracy - 1,90pkt cechowało się u nich zdecydowanie mniejszym stopniem stresowości. Ankietowani ze średnim wykształceniem na drugim miejscu pod względem stresowości umieścili sytuację, w której stawiane są im przez przełożonego nadmierne wymagania - 4,10pkt, co u innych grup charakteryzowało się zdecydowanie mniejszym stopniem stresowości. Ankietowani z licencjatem na drugim miejscu umieścili sytuację związaną z brakiem możliwości awansowania - 1,23pkt a badani z wyższym wykształceniem krytykę wyrażoną przez przełożonego - 1,91pkt. Ankietowani ze średnim wykształceniem oraz licencjatem za najmniej stresującą ich sytuację związaną z tym obszarem uznali krytykę wyrażoną przez przełożonego natomiast dla ankietowanych legitymujących się wyższym wykształceniem najmniej stresująca sytuacja związana była z brakiem możliwości doskonalenia zawodowego - 1,80pkt.

Tabela 20 Stopień służbowy a poziom stresu w sytuacjach związanych z miejscem

pracy

Miejsce pracy:	Poziom Stresu
		Szeregowi	Podoficerowie	Aspiranci	Suma
Krytyka przełożonego	2,40	2,94	0,78	6,14
Zła atmosfera	3,57	3,20	0,75	7,52
Nadmierne wymagania	3,34	2,93	0,78	7,05
Brak awansu	3,05	3,18	0,78	7,01
Brak szkoleń	3,06	3,00	0,67	6,73

Źródło własne

Wyniki badań dotyczące różnicowania poziomu stresu ze względu na posiadany stopień służbowy w obszarze dotyczącym sytuacji występujących w miejscu pracy zawarte są w tabeli 20.

Z zaprezentowanych danych wynika, że w grupie szeregowych oraz podoficerów najbardziej stresogenną sytuacja związana była z wystąpieniem złej atmosfery w miejscu pracy. Grupa aspirantów w tym obszarze dość wiele sytuacji określiła jako powodujące u nich duży poziom stresowości min krytyka wyrażona przez przełożonego - 0,78pkt, nadmierne wymagania stawiane przez przełożonego - 0,78pkt oraz brak możliwości awansowania - 0,78pkt. Zła atmosfera w miejscu pracy charakteryzowała się w grupie aspirantów dość niewielkim stopniem stresowości - 0,75pkt. W poszczególnych grupach brak możliwości awansowania w dość różnorodnym stopniu kształtował występowanie reakcji stresowej. W Korpusie szeregowych sytuacja ta odznaczała się znikomym stopniem stresowości, natomiast u podoficerów i aspirantów wywoływała duże poziom stresowości. Dla korpusu szeregowych najmniej stresogenną sytuacją związaną z tym obszarem była krytyka wyrażona przez przełożonego, dla korpusu podoficerów - nadmierne wymagania stawiane przez przełożonego natomiast dla korpusu aspirantów - brak możliwości doskonalenia zawodowego.

WNIOSKI - PODSUMOWANIE

Celem niniejszej pracy było poznanie jak kształtuje się stres w złożonych sytuacjach i zadaniach mających miejsce w pracy policjantów pionu prewencji. Poznanie to oparłam na analizie literatury przedmiotu i analizie wyników badań własnych. W pracy zawarłam wyniki badań dotyczące kształtowania się stresu podczas wykonywania obowiązków służbowych, podczas użycia środków przymusu bezpośredniego oraz w różnorodnych sytuacjach, z którymi podczas swojej pracy może się spotkać policjant.

W świetle dokonanej analizy wyników badań można stwierdzić, że problematyka dotycząca stresu w pracy policjantów pionu prewencji jest bardzo rozległa i zróżnicowana.

Z przeprowadzonej analizy dotyczącej kształtowania się stresu podczas wykonywania obowiązków służbowych wynika, że praca policjantów jest ogromnie trudna i z każdym rokiem staje się trudniejsza. Na ulicach jest obecnie mniej patroli niż dawniej z powodu cięć budżetowych a policjanci pracują w ciągłym stresie i przypuszczalnie zabierają ten stres do domu, gdzie stanowi on źródło dodatkowych problemów. Przestępcy, z którymi policjanci mają, na co dzień do czynienia, są coraz bardziej niebezpieczni: uzbrojone nastolatki, gangi, terroryści, bandyci i demonstranci.

W obszarze dotyczącym interwencji policyjnych można stwierdzić, że prawie wszystkie grupy wiekowe badanych zaznaczyły interwencje domowe jako najbardziej stresującą sytuację, ale grupy między 18 - 25 i 26 - 35 rokiem życia za najmniej stresującą sytuację uznały interweniowanie w przypadku nieletnich a grupa między 36 - 45 rokiem życia interweniowanie w przypadku bezdomnych. Policjanci z ostatniej grupy odczuwają dość duży poziom stresu przy interwencjach w stosunku do nieletnich natomiast jak się wydaje pozostałe grupy nieodczuwają zbyt wielkiego natężenia stresu w przypadku tych interwencji. Z badań przeprowadzonych w obszarze interwencji wynika, iż policjantów z dłuższym stażem pracy bardziej stresuje dokonywanie interwencji w przypadku nastolatków a ci z mniejszym stażem pracy odczuwali wyższy poziom stresu w sytuacjach dotyczących interweniowania przy zbiegowiskach oraz w przypadku doprowadzania osób na wniosek odpowiednich władz. Bez względu na wiek oraz długość stażu pracy wszyscy respondenci za najbardziej stresującą sytuację uznali interwencje domowe.

W obszarze związanym z zatrzymaniami policyjnymi osoby między 18 - 25 rokiem życia za najbardziej stresującą sytuację uznały zatrzymywanie osób agresywnych a pozostałe grupy osoby mające na swoim koncie, jakie przestępstwo. Osoby w młodszym wieku bardziej stresowało zatrzymywanie osób chorych psychicznie niż w pozostałych grupach, a wszystkie grupy uznały, iż najmniej stresującą ich sytuacją byłoby zatrzymywanie osób będących w stanie nietrzeźwym. Wyniki dotyczące wpływu stażu pracy na wystąpienie reakcji stresowej w tym obszarze w dużej mierze pokryły się z wynikami dotyczącymi wpływu wieku. Wszystkie grupy uznały zatrzymywanie osób będących pod wpływem alkoholu za najmniej stresującą sytuację. Grupy z dłuższym stażem pracy uznały zatrzymywanie zbiegłych recydywistów za najbardziej stresującą sytuację, a tylko osoby mające staż pracy nieprzekraczający 5 lat za najbardziej stresującą sytuację uznały zatrzymania osób agresywnych. Rosnący poziom agresji oraz bezwzględność przestępców powodują wzrost zagrożenia życia i zdrowia policjantów. Obecna sytuacja polityczna na świecie, bezpośrednie zaangażowanie Polski i udział Wojska Polskiego w międzynarodowych siłach zbrojnych w Iraku rodzą potencjalne zagrożenia międzynarodowym terroryzmem, nieznane dotychczas na większą skalę.

W obszarze dotyczącym podjęcia pościgu bezpośredniego najwyższy poziom stresowości przypisany został sytuacji związanej z pościgiem za osobą, która dokonała morderstwa. Grupy między 18 - 25 i 26 - 35 rokiem życia na drugim miejscu umieściły sytuację związaną z pościgiem za osobą, która dokonała ataku terrorystycznego. Grupa między 36 - 45 rokiem życia umieściła tą sytuację na dalszej pozycji. Osoby między 26 - 35 i 36 - 45 rokiem życia za najmniej stresową sytuację w tym obszarze uznała pościg za osobą, która dokonała gwałtu a osoby między 18 - 25 rokiem życia za osobą, która dokonała kradzieży. Po analizie badań dotyczących wpływu stażu pracy w tym obszarze można ogólnie powiedzieć, że wyniki były zbliżone do uzyskanych przy wpływie wieku na poziom stresu.

Sytuacje społeczno - ekonomiczna w kraju, utrzymujące się na wysokim poziomie bezrobocie, zapowiedź ograniczeń socjalnych może doprowadzić do eskalacji protestów społecznych na szeroką, dotychczas niespotykaną skalę. Ludzie pozbawieni środków do życia, zdesperowani, będący w beznadziejnej sytuacji mogą użyć siły z całym natężeniem. Również rosnąca agresja i chuligańskie wybryki młodzieży budzą niepokój nie pokój obawy.

Z analizy przeprowadzonych badań wynika, że najwyższy poziom stresu w obszarze dotyczącym zabezpieczania zgromadzeń publicznych budzą sytuacje związane właśnie z zabezpieczaniem wiecy i demonstracji oraz wszelkiego rodzaju meczy. Najmniej stresową sytuacją w tym obszarze dla badanych między 18 - 25 i 36 - 45 rokiem życia było zabezpieczanie blokad rolniczych a dla badanych między 26 - 35 rokiem życia ochrona VIP-ów. Dla osób ze stażem pracy nieprzekraczającym 5 lat najmniej stresową sytuacją było zabezpieczanie oficjalnych wizyt, dla osób z 6 - 10 i 21 - 25 letnim stażem pracy - ochrona VIP-ów, natomiast dla osób z 11 - 15 i 16 - 20 letnim stażem pracy - zabezpieczanie blokad rolniczych. Jak widać długość stażu pracy w dość istotny sposób różnicuje poziom stresu w tym obszarze.

W obszarze związanym z legitymowaniem i kontrolą najbardziej stresującą sytuacją dla wszystkich okazało się legitymowanie osób podejrzanych o rozbój. O ile jednak dla policjantów w młodszym wieku dokonywanie kontroli osobistej było sytuacją powodującą dość duże napięcie stresowe, o tyle taką sytuacją dla starszych osób było legitymowanie narkomanów. Dla wszystkich grup najmniej stresogenną sytuacja związana była z czynnościami dotyczącymi ustalania tożsamości. Podobnie przedstawiała się sytuacja w grupach z różnym stażem pracy. Osoby z 16 - 20 i 21 - 25 letnim stażem pracy odczuwały wyższy poziom stresowości w sytuacji związanej z legitymowaniem narkomanów niż pozostałe grupy. Z kolei osoby ze stażem ze stażem pracy nie przekraczającym 5 lat oraz mający 6 - 10 letni staż pracy odczuwały wyższy poziom stresu w sytuacjach związanych z dokonywaniem kontroli osobistej niż pozostałe grup.

Przedstawione w tym rozdziale wyniki badań pozwalają stwierdzić, że różne działania związane z wykonywaniem obowiązków służbowych w różnym stopniu kształtują występowanie reakcji stresowych.

Analiza rozdziału dotyczącego użycia środków przymusu bezpośredniego pozwoliła ustalić, że najwyższy poziom stresu wystąpił w sytuacji dotyczącej broni palnej oraz pocisków niepenetracyjnych, a najmniejszy przy użyciu armatki wodnej oraz kajdanek policyjnych. Ponadto u osób między 36 - 45 rokiem życia sytuacja związana z użyciem psa policyjnego kształtowała się na wyższym poziomie niż u pozostałych grup. Zdecydowane różnice pod tym względem wystąpiły w grupach z różnym stażem pracy. Osoby mające staż pracy nieprzekraczający 5 lat oraz z 6 - 10 letnim stażem pracy za najbardziej stresujący środek przymusu bezpośredniego uznały broń palną, osoby z 11 - 15 i 16 - 20 letnim stażem pracy - użycie pocisków niepenetracyjnych a z 21 - 25 letnim stażem pracy - użycie broni gazowej. Wszystkie grupy za najmniej stresowe uznały użycie armatki wodnej oraz kajdanek policyjnych.

Zaprezentowane w tym rozdziale badania wskazują, iż policjanci używają broni palnej niechętnie, a każde jej użycie wiąże się z wystąpieniem silnej reakcji stresowej. Taki wynik badań może wiązać się z tym, że przepisy dotyczące użycia broni palnej są bardzo skomplikowane. Na dodatek występują ograniczenia psychologiczne przed użyciem broni palnej, bo każde jej użycie wiąże się później z różnego rodzaju wyjaśnieniami składanymi przez policjanta. Po każdym użyciu broni, policjant jest zobowiązany do złożenia szczegółowego raportu, co do zaistniałych okoliczności oraz skutku użycia broni. Każdy przypadek jest analizowany pod względem zasadności jej użycia. O ile, po użyciu broni nastąpił skutek śmiertelny lub uszkodzenie ciała przestępcy - materiały kieruje się do prokuratury, która swoją drogą prowadzi czynności śledcze.

W rozdziale dotyczącym kształtowania się stresu w sytuacjach trudnych najbardziej stresujące sytuacje związane były z bezpośrednim zagrożeniem życia policjantów. Wszystkie grupy wiekowe za najbardziej stresującą uznały sytuację, w której istniałoby niebezpieczeństwo otrzymania rany postrzałowej. Za najmniej stresującą sytuację badani uznali używanie wulgarnych słów wobec policjanta. Ogólnie rzecz ujmując można zauważyć wyjątkową zgodność w wynikach, jakie przedstawiono w tabeli nr 14. Wszystkie grupy zaznaczyły możliwość otrzymania postrzału jako najbardziej stresującą sytuację, a używanie obraźliwych zwrotów jako najmniej stresującą. Można wyciągnąć wniosek, iż tworzą się sytuacje, w których do świadomości każdego policjanta prędzej czy później dochodzi, że w każdej chwili może zginąć. Każda chwila powoduje akumulowanie się napięć psychicznych oraz tworzenie bariery psychologicznej. Praca policjanta jest czasochłonna, ciężka i wymaga poświęceń oraz pełniona jest w stałym realnym zagrożeniu. Nasilająca się wśród przestępców bezwzględność sprawia, że użycie broni może okazać się,,być albo nie być” dla policjanta. Mam tu na myśli sytuację bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia policjanta. Policjant musi ostrzec osobę, że użyje broni. Ostrzeżenie w wielu przypadkach trwa zbyt długo. W tym czasie przestępca atakujący policjanta, może kilka razy wystrzelić w jego kierunku. Wszystko to razem sprawia, że sytuacje związane z możliwością użycia broni cechują się wysokim stopniem stresowości.

Dane przestawione w rozdziale czwartym wskazują, że większość respondentów ma o wiele lepsze kontakty z kolegami z pracy niż ze swoim przełożonym. Jedynie policjanci między 36 - 45 rokiem życia określili kontakty z przełożonym jako lepsze od kontaktów z kolegami. Również policjanci z mniejszym stażem pracy określili, iż jakość ich kontaktów z kolegami jest lepsza nic z przełożonym. Wyrobienie odpowiednich kontaktów z przełożonym jest równie ważne jak odpowiedni klimat pracy. Sprawny dowódca jest wiele wart w oddziałach prewencji. Przełożony powinien być najlepiej przygotowany do każdej roli, powinien umieć wyrobić w oddziale poczucie solidarności i dyscypliny oraz powinien cieszyć się zaufaniem swoich podwładnych. Uważam, że podstawowym składnikiem zaufania (wiary w powodzenie działań) do dowódcy jest posiadanie przez niego odpowiednich kompetencji zawodowych. Kompetencje zawodowe to umiejętność poprawnego reagowania i zachowania się dowódcy wobec różnych sytuacji. Ważne są również jego cechy osobowości takie jak: stanowczość, zdecydowanie, umiejętność podporządkowywania sobie podwładnych, pewność siebie, umiejętność oddziaływania na otoczenie, obiektywizm w osądach, zdolność do planowania i organizowania działań, optymizm, gotowość do podejmowania inicjatywy, zdolność do konsolidowania kolektywów, biegłość profesjonalna oraz umiejętność efektywnego wykorzystanie własnych sił i dostępnych środków. Dowódca musi być zdolny do podejmowania poprawnych decyzji, nie może ustępować pod naporem zgubnych konsekwencji stresu.

Wszystkie grupy wiekowe uznały za najbardziej stresującą sytuację, w której występuje niesprzyjająca atmosfera w oddziale (miejscu pracy), ale policjanci w młodszym wieku za najmniej stresującą sytuację uznali krytykę wyrażoną przez przełożonego, podczas gdy ich starsi koledzy zaznaczyli sytuację związaną z brakiem możliwości szkoleń. U młodszych policjantów dość wysoki stopień stresowości osiągnęła sytuacja, w której przełożony stawia im nadmierne wymagania a u starszych policjantów, gdy przełożony krytykuje ich pracę. Policjanci ze średnim oraz licencjackim wykształceniem za najbardziej stresującą sytuację uznali niesprzyjającą atmosferę w pracy, a policjanci z wyższym wykształceniem brak możliwości awansu. Sytuacja związana z wyrażaniem krytyki była najmniej stresująca dla badanych ze średnim i licencjackim wykształceniem a stosunkowo duże natężenie stresowości budziła u tych z wyższym wykształceniem. Najmniej stresująca sytuacja dla policjantów z wyższym wykształceniem związana była z brakiem możliwości szkoleń zawodowych. Korpus aspirantów odczuwał duże natężenie stresu w sytuacjach związanych z wyrażaniem krytyki przez przełożonego, nadmiernymi wymaganiami stawianymi przez przełożonego oraz brakiem możliwości awansowania, podczas gdy brak szkoleń zawodowych był najmniej stresującą dla nich sytuacją. Korpus szeregowych oraz podoficerów najwyższy poziom stresu wiązał z sytuacją nieprzyjaznej atmosfery w pracy a najmniej stresowe dla nich były sytuacje związane z krytyką wyrażoną przez przełożonego oraz nadmierne wymagania stawiane przez niego.

Każdy, kto wybiera zawód policjanta, powinien zdawać sobie sprawę z podejmowanego ryzyka. Motywy wyboru zawodu to z jednej strony przekonanie, że Policja (jako formacja) jest bardzo potrzebna, a zawód policjanta jest zawodem prestiżowym z drugiej zaś strony o wyborze zawodu decydują względy ekonomiczne (możliwości stałego zatrudnienia, biorąc pod uwagę widmo grożącego bezrobocia oraz nabycie szybko uprawnień emerytalnych). Nie wszyscy policjanci są w odpowiedni sposób przygotowani na to, z czym przychodzi im się zetknąć podczas swojej pracy. Wielu funkcjonariuszy przeżywa szok, gdy znajdzie się w sytuacji bezpośredniego zagrożenia. Wcześniej zakładali, że coś złego może się stać koledze, ale nie im. Stres jest, więc czynnikiem, który mobilizuje do wzmożonej aktywności, ale może również obniżyć możliwości (skuteczność) policjantów. Nie można postawić na przeciwległych szalach np. działań związanych z legitymowaniem oraz użycie środków przymusu bezpośredniego i zmierzyć obiektywnie, które z nich są bardziej stresujące. Każdy obszar ma swoją specyfikę, którą należy uwzględnić. Różnorodna specyfika poszczególnych obszarów sprawia, że poziom stresu występujący w nich jest również w dość znaczny sposób zróżnicowany.

Bibliografia:

1. Akert Robin M; Aronson Elliot, Wilson Wimothy D; Psychologia Społeczna - Serce

i Umysł; Poznań 1997; Wydawnictwo Zysk i S-ka;

2. Alderson J, Policjant w państwie prawa, Legionowo 1994, Centrum Szkolenia

Policji;

3. Bańka Augustyn; Psychopatologia Pracy; Poznań 2001; Wydawnictwo Gemini S.c.

4. Cooper C. L, Stres w pracy, Warszawa 1987, Piw;

5. Cooper C. L, Marshall J; Źródła stresu w pracy kierowniczej i umysłowej, Warszawa

1988; PIW;

6. Dmowski J, Jabłońska - Bonca J, Ochrona, pomoc i obsługa prawna, Koszalin 2000,

Wydawnictwo Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej;

7. Everly George S Jr; Stres przyczyny, terapia i autoterapia; Warszawa 1992;

Wydawnictwo Naukowe PWN;

8. Gazeta Policyjna 1 styczeń 1999r;

9. Gliszczyńska; Psychologia Pracy; Warszawa 1979; PZWL;

10. Goettel M, Uprawnienia policjanta. Stosowanie środków przymusu bezpośredniego,

Szczytno 1996r; Wydawnictwo: Wyższa Szkoła Policyjna;

11. Jurczak Marek; Choroby cywilizacji; Warszawa 1977; Państwowe Wydawnictwo

Naukowe;

12. Kowalczuk Rajmund; Psychologia w pracy z ludźmi; Warszawa 1971;

Wydawnictwo Związkowe CRZZ;

13. Nowak S, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985;

14. Pilch T; Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych; Wrocław -

Warszawa - Kraków - Gdańsk 1974r;

15. Pecyna; Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej; Warszawa 1999;

Wydawnictwo Akademickie Żak;

16. Schultz Duane P, Schultz Sydney Ellen; Psychologia Selye wyzwania dzisiejszej

pracy; Warszawa 2002; Wydawnictwo Naukowe PWN;

17. Selye H; Stress życia; Warszawa 1960, PZWL;

18. Sheridan Ch. L, Radmacher S. A; Psychologia zdrowia; Warszawa 1995; IPZ;

19. Smolski R, Smolski M, Stadtmuller E H, Słownik Encyklopedyczny Edukacja

Obywatelska; Wydawnictwo Europa; Warszawa 1999;

20. Sokołowska M; Pojęcie stresu w interpretacji mechanizmów adaptacji biologicznej i

społecznej; Warszawa 1984r; Wydawnictwo Naukowe PWN;

21. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990r o Policji;

22. Ustawa z dnia 21 czerwca 1996r o urzędzie MSWiA;

23. Zimbardo Philip; Ruch Floyd L;, Psychologia i Życie; Warszawa 1998;

Wydawnictwo Naukowe PWN;

24. Zimny Zygmunt; Metodologia badań społecznych; Częstochowa 2000;

Wydawnictwo WSP;

SPIS TABEL:

Tabela 1 Wiek a poziom stresu w obszarze interwencji policyjnych…………………..51

Tabela 2 Wiek a poziom stresu w obszarze zatrzymań policyjnych…………………...52

Tabela 3 Wiek a poziom stresu obszarze dotyczącym podjęcia pościgu

bezpośredniego…………..………………………………………….………..54

Tabela 4 Wiek a poziom stresu przy zabezpieczaniu zgromadzeń publicznych……….55

Tabela 5 Wiek a poziom stresu przy czynnościach związanych z legitymowaniem i

kontrolą………………………………………………………………………56

Tabela 6 Staż pracy a poziom stresu w obszarze interwencji policyjnych……….…….57

Tabela 7 Staż pracy a poziom stresu w obszarze zatrzymań policyjnych……………...59

Tabela 8 Staż pracy a poziom stresu przy podjęciu pościgu bezpośredniego………….60

Tabela 9 Staż pracy a poziom stresu przy zabezpieczaniu zgromadzeń publicznych….61

Tabela 10 Staż pracy a poziom stresu w obszarze związanym z legitymowaniem i

kontrolą……………………………………………………………………...63

Tabela 11 Wiek a poziom stresu przy użyciu środków przymusu

bezpośredniego……………………………………………………………..65

Tabela 12 Staż pracy a poziom stresu przy użyciu środków przymusu

bezpośredniego……………………………………………………………...66

Tabela 13 Wiek a poziom stresu w sytuacjach trudnych……………………………….67

Tabela 14 Staż pracy a poziom stresu w sytuacjach trudnych…………………………68

Tabela 15 Wpływ wieku na jakość stosunków wewnętrznych………………………...71

Tabela 16 Wpływ wykształcenia na jakość stosunków wewnętrznych………………..71

Tabela 17 Wpływ stażu pracy na jakość stosunków wewnętrznych…………………...72

Tabela 18 Wiek a poziom stresu w sytuacjach związanych z miejscem pracy………...73

Tabela 19 Wykształcenie a poziom stresu w sytuacjach związanych z miejscem

pracy………………………………………………………………………..73

Tabela 20 Stopień służbowy a poziom stresu w sytuacjach związanych z miejscem

pracy………………………………………………………………………...74

79

---